Edurne Elizondo
Ez dago, baina badago. Jose Mari Apezetxea margolari baztandarra 2017. urteko irailean zendu zen, baina jarraitzen du parte hartzen eskualde horretako artistek uda oro egiten duten errituan: beren etxeak, tailerrak eta herrietako kultur etxeak betetzen dituzte beren obrekin, herritarrek eta bisitariek artelan horiek ikus ditzaten. Apezetxearen familiak aurten ere zabaldu ditu pintorearen Erratzuko etxeko tailerreko ateak, iaz egin bezala. “Gure artean solastatu, eta aitaren erakusketa antolatzen jarraitzea merezi zuela erabaki genuen. Etxean ditugun koadroak paratu ditugu, nahi duenak ikusteko aukera izan dezan”, azaldu du margolariaren seme Josetxo Apezetxeak. Hilaren 18ra bitarte egonen da zabalik.
Pintorearen alarguna da Encarna Larrainzar. Semeak azaldu du ez duela hedabideetan agertzea gustuko, baina argazkilariaren kameraren aurrean eseri da [azaleko argazkian], senar zuenak margotutako koadroen artean. Jose Mari Apezetxea jada ez dago. Baina badago. Bere obran, bere etxean badago.
“Margolariz beteta egon da beti gure etxea; giro horretan hazi gara”, gogoratu du Josetxo Apezetxeak. Erratzuko etxean aterpe aurkitu izan duten artista horietako bat da Tomas Sobrino. Elizondoko margolariak argi eta garbi erran du: “Jose Mari lagun handia izan zen niretzat; lankide izan ginen azken unera arte; pinturaren munduan, nire aita izan da”.
Emozioz mintzatu da Sobrino Apezetxeari buruz, eta eskertu du familiak erakusketa antolatzeko ohiturari eutsi izana. Sobrinok ere antolatu du berea. Elizondoko Arizkunenea kultur etxean dago ikusgai, irailaren 1era bitarte. Toki berean, bertze solairu batean, Eva Irazoki margolariak zintzilikatu ditu bere koadroak ere. Apezetxea zena gogoratu nahi izan du Irazokik. Artearen esparruan Irungo udal akademian egin zituen lehendabiziko urratsak Irazokik, baina Apezetxearekin eta Sobrinorekin ikasitakoa nabarmendu du.
Apezetxea eta Cezanne
Pintore anitzen maisu izan zen Apezetxea, hain zuzen ere. Margolariak, gainera, zubi lana egin zuen garai bateko artisten eta egile gazteen artean. Denen artean zegoen gustura. Apezetxeak txoko kutun anitz zituen Baztanen, mihisearekin atera eta kanpoan margotzeko. Baina espazio fisikoez harago, bertze mota bateko lekuak aldarrikatu zituen pintoreak: “Denak heldu gara toki beretik, eta toki hori Cezanne da”, erran zuen, duela hamar urte luze, BERRIAko orrietan. “Nire historia guztia dago Cezannerengan. Cezanne gaur egun da… Erran daiteke egiten den pinturaren erdia egiten dela Cezanne dela medio. Hark ireki zuen atea, eta ate horretatik pasatu gara anitz. Cezanne da margolari bat aski txarra zena hasieran, baina puskaka-puskaka, bere gogo guztiarekin, ailegatu zen azken mutur horretara. Berak egin zuena baino gehiago da zer utzi zuen bertzeek egiteko”.
90 urte zituen Apezetxeak hil zenean. Gaztetan izan zuen Madrilera edo Parisera margotzera joateko asmoa, baina etxean lana bazelako uko egin behar izan zion desio horri. Javier Ziga izan zuen maisu, eta, gero, Apezetxea bilakatu zen bertze anitzentzat erreferente.
Sobrinorekin harreman estua izan zuen. Elkarrekin antolatu dituzte, urte luzez, udako pintura ikastaroak Baztanen. Orain, Apezetxea gabe egiten ditu Sobrinok. Datozen bi asteotan ariko dira aurtengo parte hartzaileak, astelehenetik ostiralera. “Goizez atera, margotu, eta denen lanei so eginez ikastea da kontua. Ikastaroa amaitzen dugunean, erakusketa egiten dugu Elizondon”, azaldu du Sobrinok.
“Pinturaz gozatzea” da gako nagusia, Elizondoko margolariaren hitzetan. Irazokik ere horixe uste du. Eta Sobrinoren eta Apezetxearen eskutik egindako ikastaroetan “ikasi eta disfrutatu” egin duela nabarmendu du. “Aurkikuntza handia izan zen niretzat: kanpora atera, eta mihise zuriaren aurrean jartzea. Zaila da, neurri handi batean, baina askatasun handia ematen dizu. Sobrino eta Apezetxea beti ziren irakasteko prest”.
Irakatsi eta ikasi. Horixe nabarmendu du Sobrinok. Nolabaiteko elkarrizketa sortzen dela ikastaroan parte hartzen duten artista guztien artean. Elkarren ondoan margotuz, elkarri eragin eta elkarri irakasten diote. “Hori hagitz polita da”, erran du Sobrinok.
Apezetxearentzat ere, karrikan margotzea zen kontua: “Baztan-Bidasoko margolarion ezaugarria da naturan bertan margotzen dugula. Ibaia ere bada gure arteko lotura, hemen Baztan eta gero Bidasoa deitzen dena”. Bidasoko margolarien eskolaz hitz egitea, halere, ez zuen hagitz gustuko. “Gauzak sobera sailkatzea ez zuen maite aita zenak”, gogoratu du Josetxo Apezetxeak. “Duela ehun urte, bazen mugimendua, eta, orain ere, bertze modu batera bada ere, badu segida. Nik uste dut hori dela politena”, erantsi du.
Irazokik ez du zalantzarik, eta Baztan-Bidasoko eskolako kidetzat jo ditu eskualdean bertze artisten erreferente bilakatu diren horiek. “Margotzeko eta paisaiari so egiteko berezko modua badute; Baztango margolarien begirada horretan badira zertzelada, kolore eta mugimendu propioak, hain zuzen ere. Baztango eskolako parte dira maisu eta maistra bilakatu diren aurreko belaunaldiko artistak”.
Eskolaz harago, pinturak eskualdean pizten duen interesak pozten du Irazoki. Sobrino ere bai. Biek argi dute zaletasunak gora baino ez duela egin. Udako ikastaroa eta erakusketak, gainera, ez dira eskualdeko margolariek elkarrekin aritzeko duten aukera bakarra. “Hilabetean behin, kanpora ateratzen gara margotzera. Nahi duena etor daiteke”, nabarmendu dute bi margolariek.
Sobrinok eta Irazokik hilaren 22an zabaldu zituzten beren erakusketak. Azken urteko lanak zintzilikatu ditu Sobrinok, zehazki. “Ohi baino itsas pintura gehiago ditut aurten”, azaldu du. Baztango paisaiek, noski, toki nabarmena dute, baina badira Nafarroa erdialdekoak eta Bardeakoak ere. Irazokik, bertzalde, 2005. urtetik gaur egunera bitarte egindako koadroak eraman ditu Elizondoko Arizkuneneara. Irazokik abstrakzioaren alde egin du bere azken lanetan, eta hautu horren atzean dagoen prozesua erakutsi nahi izan die ikusleei, bere azken urteotako lanak zintzilikatuz. “Hasieran, Sobrinoren eta Apezetxearen eragina nabarmena zen nire lanetan; bidean, nire margotzeko modua bilatuz joan naiz. Figurazioa bazter utzi gabe, bilaketa horrek eraman nau abstrakziora”, azaldu du margolariak. “Beti hutsetik hasteko” asmoa duela erantsi du.
Hutsetik hasteko urratsak testuinguru zehatza du artearen esparruan, Sobrinoren ustez. “Noski, nork bere bidea egin behar du. Baina idatzi ahal izateko, irakurri egin behar duzu; eta margotzeko, pinturari so egin behar diozu. Bertzeen bidea ezagutu behar duzu zurea egiteko”, erran du.
Hamahiru erakusketa
Apezetxearen, Sobrinoren eta Irazokiren erakusketak ez dira egunotan ikus daitezkeen bakarrak, Baztanen. Denera, hamahiru antolatu dituzte. Elizondon, Arizkunenea kultur etxean bada bertzerik: Manuel Bermejo eta Xabier Celestinoren Hamalau izenburukoa, eta Miquel Cazañaren Baztandik mundura. Kultur etxeko erakusketez gain, Ana Mari Marin margolariak berea antolatu du Elizondoko bere etxean. Hilaren 13an zabalduko du. Jaime Urrutia karrikako 15ean, gainera, Lesagibelen erakusketa dago zabalik; eta kale bereko 3an, Jose Luis Alzugarairena.
Arizkunen, Xabier Santxotenaren museoan daude egile horren eskulturak eta Teresa Lafraguaren margoak; Sasternea etxean, berriz, Xabier Soubeletenak ikus daitezke. Erratzun, Apezetxearen erakusketarekin batera, Roque Lasaren lanak ikusgai daude Zubieta etxean. Diana Iniestak ere ireki ditu bere tailerreko ateak, eta Loreak, sagarrak, besarkadak izenburuko erakusketa prestatu du. Irailaren 1era bitarte egonen da zabalik.
Iniestak eginen du bertzerik, artistentzako hainbat proposamen antolatu baititu udako datozen asteotarako. Lau eguneko ikastaroak eginen ditu, batetik, irailera bitarte, naturan margotzeko; bertzetik, bost edo zazpi eguneko formakuntza saioak eginen ditu bere etxean eta tailerrean. Irakasteko eta ikasteko prest dira Baztanen. Beti paisaiari so.
Edurne Elizondo
Ez zuten zer jan, ezta zer edan ere. Etxalde batean utzi zituzten txakurrak, bakarrik, hil arte. Hamasei ziren, eta Foruzaingoa ari da zer gertatu zen argitzeko lanean. Asteon ezagutarazi du Ingurumen Ikerketarako Taldeak bost pertsona ikertzen ari dela, animaliok Tuterako etxalde horretan abandonatzeagatik, eta inolako zaintzarik ez emateagatik.
Ez da kasu bakarra. Iazko udan, gazte batek tiroz hil zuen ondoko etxeko katua, Tuteran. Abenduan, auto batean sartuta zeuden bost txakurren arduraduna salatu zuen Iruñeko Udaltzaingoak, tratu txarrengatik. Horiek ere ez zuten zer jan, ezta zer edan ere, eta autotik atera zituztenean, hezur eta azal bertzerik ez ziren. Berriki, zortzi hilabeteko espetxe zigorra ezarri diote gizon bati, Erriberrin, bere ardurapean zen txakurra tiroz hil eta lurperatzeagatik. 2018an, hain zuzen ere, Foruzaingoak eta Guardia Zibilak 169 ikerketa abiatu zituzten gizakiz bertzeko animalien aurkako tratu txarrengatik.
Urte hasieran, gisa horretako erasoak gogorrago zigortzeko asmoz, etxekotzat jotzen dituzten gizakiz bertzeko animalien lege berria onartu zuen Nafarroako Parlamentuak, eta indarrean da, jada, herrialdean. Arau berriak ematen duen babesak, halere, badu mugarik: batetik, gizakiz bertzeko animaliak, oro har, objektutzat hartzen dituelako legeak, oraindik ere; bertzetik, eta, horren ondorioz, legez babestutakoak espezie jakin batzuk direlako; eta, hirugarrenik, ustez babestutako animalien aurkako eraso guztiak ez direlako tratu txartzat jotzen.
Adibide argi bat jarri du mahai gainean Etxauriko Neskak erakundeko Susana Garmendiak: “Karrika edo errepide erdian uztea ez, baina legezkoa da txakurra Etxauriko egoitzara eramatea, adibidez, eta han uztea; han abandonatzea legezkoa da, alegia”, salatu du. Erantsi du “itxaron zerrenda” badela abandonatzeko, eta sartzen diren baino animalia gehiago dituztela Etxauriko zentroan, jada. Gobernuarena da. Etxauriko Neskak boluntario gisa aritzen dira, txakurrentzako familiak bilatzen (https://sites.google.com/site/ adoptadifusion/home/txikas-de-etxauri).
Gehienak, ehiztarien esku
“Alde handia dago, anitzetan, legezkoa denaren eta etikoa denaren artean”, laburbildu du Garmendiak. Etxaurin txakur bat uzteko eskatzen den gauza bakarra dirua da. “Lehen, hamar euro ziren; orain, pixka bat gehiago. Baina, diruaren truke, txakurra abandonatzen ahal duzu”. Ez hori bakarrik: “Gerta daiteke Etxaurin txakur bat uztea, eta bertze bat hartzea, gehiago gustatzen zaizulako”, azaldu du, tristuraz eta amorruz.
Udako garaia da txakur gehien abandonatzen direnetako bat. Iaz, urte osoan, abandonatutako 850 txakur hartu zituzten Nafarroan; karrikan ziren 900 katu inguru jaso zituzten, gainera. Garmendiak zehaztu du, halere, herrialdean abandonatzen diren txakurren erdiak baino gehiago ehiztarien esku zirela. “Horiek dira baldintzarik txarrenetan jasotzen ditugun txakurrak”.
Ehiztariek, hain zuzen, parte hartu dute egun indarrean dagoen animalien lege berria osatzeko prozesuan. Animalistekin eta albaitariekin batera, ehiztariak eta abeltzainak ere aritu dira beren proposamenak egiten. Legea “aurrerapausotzat” jo du Susana Garmendiak, baina oraindik ere hobetzeko anitz badela berretsi du. “Gauza bat da legea indarrean izatea, eta bertze gauza bat da betetzea. Orain arte ere bazen lege bat, baina anitzetan inork ez zuen betearazteko ardurarik hartzen”.
Gakoetako bat animalien salerosketa dela nabarmendu du Etxauriko Neskak taldeko kideak. “Txakur emeak kumeak izateko makinak bertzerik ez dira negozio horretan”, erran du. Etxera gizakiz bertzeko animalia bat eraman nahi dutenei, gainera, “ongi pentsatzeko” eskatu die. “Animalia horren bizitza osorako konpromiso bat da, eta hori onartzeko prest egon behar dugu adoptatu aurretik”.
Gizakien “berekoikeria” jarri du Garmendiak agerian: “Haur bat izatea edo etxez aldatzea ez dira zurekin bizi diren animaliak abandonatzeko arrazoia; aitzakiak baino ez dira”. Etxauriko Neskak taldeko kideak onartu du anitzetan ez dakiela zer pentsatu: “Aurrera goazela sinetsi nahi dut; baina egunerokoak kontrakoa erakusten digu”. Berretsi du legeak eta etikak ez dutela bat egiten anitzetan; eta hori aldatu nahi duela.
Edurne Elizondo
Gero eta gehiago gara”. Horixe erran du klima aldaketaren aurkako Fridays for Future (Ostiralak Etorkizunarentzat) mugimenduko Nafarroako ordezkari Iruña Errok. 22 urte ditu, eta, bertze gazte anitzekin batera, martxan jarri da ingurumenaren alde. Oporretan ere, lanean jarraitzen dute gazteok, protesta eginez hasi nahi baitute ikasturte berria: nazioarteko deialdiarekin bat egin dute, eta greba prestatzen ari dira, irailaren 27rako.
“Klima aldaketaren auzia serio har dezatela eskatu nahi diegu mundu osoko agintariei; bai eta Nafarroakoei ere. Entzun dezatela zientzialariak erraten ari direna, eta har ditzatela neurriak klima aldaketari aurre egiteko”, nabarmendu du Errok.
Hori da Fridays for Future mugimenduaren helburu nagusia. Gazteek aldarrikatu dute etorkizuna irabazi nahi dutela, eta ez dutela galdu nahi daukaten planeta bakarra. Munduan, Suediako Greta Thunberg gazte autista bilakatu da Fridays for Future mugimenduko ikur. Klima aldaketaren aurkako gazteen protestak oihartzuna izaten hasi ziren, hain zuzen, Thunberg bere herriko parlamentuaren aurrean agertzen hasi zenean, 2018ko udan.
Martxotik lanean
“Sekulakoa da Greta Thunbergek egin duena; jende anitz altxarazi du klima aldaketaren aurka”, erran du Errok. Nafarroan ere izan du eraginik. Hemengo taldea martxoan hasi ziren mamitzen. “Martxoaren 15ekoa protesta eguna izan zen; bizpahiru egun lehenago hasi ginen hemen antolatzen, korrika eta presaka, baina lortu genuen jendea mugitzea. Lauzpabost ginen hasieran, eta elkarretaratzean berrehun inguruk egin genuen bat”.
Berrogei pertsona inguruk osatzen dute taldea, gaur egun. Estatuko bertze taldeekin elkarlanean aritzen dira, sare sozialen bidez hamaika hiri eta herritako ekintzaileek egin baitute bat, ingurumenaren alde mugitzeko. “Nafarroan, taldeko kiderik gazteenak 12 urte ditu, eta zaharrenak, berriz, 40 baino gehiago”, zehaztu du Errok.
Gazteek, oraindik ere, informazioa behar dutela argi du Errok. “Horregatik, garrantzitsua da gurearen gisako mugimendu bat sortzea. Klima aldaketa hemen dugu, eta ordua da duen eraginaz ohartzeko, eta gaian sakontzeko”.
Ikastetxe orotan klima aldaketa erdigunean jartzeko eskatu du Errok, hain zuzen. “Beharrezkoa da kontzientzia hartzea, ahalik eta azkarren”. Administrazioak ere lan egin behar duela argi du, bere esku direlako baliabideak. “Hasi gara Iruñeko Udaleko eta Nafarroako Parlamentuko taldeekin bilerak egiten, kontuan har gaitzaten”. Horixe izanen da irailaren 27ko grebaren xedea ere: klima aldaketa mahai gainean jartzea, neurriak hartzeko.
Lohizune Amatria
Portugalen harrapatu nau zutabe hau idatzi beharrak. Portugalgo kostaldean zehatzago esanda, Peniche herrian. Herria penintsula txiki batean dago kokatuta, eta arroila ikaragarri politak daude zona honetan. Horiek ikusteko leku aproposarenaren bila, azkenean, herriaren sarreran dagoen aparkalekuan utzi dugu autoa. Herria ezagutzeko paseo bat eman, eta arroilaraino iritsiko ginela pentsatu dugu.
Ez da hala izan. Ez ditugu arroilak aurkitu; bai, ordea, askoz interesgarriagoa izan den eraikin zaharberritu bat: Penicheko gotorlekua. Antza, garai batean herria ez zen gaur egun dena, eta irlatxo bat zuen ondoan. Irla hori penintsulari lotuz joan zen denborarekin, eta gizakiak berehala aprobetxatu zuen hori hantxe eraikitzeko. Gaztelu bat izan zen lehenik, gobernadorearen etxea, 1836aren inguruan.
Lehenengo Mundu Gerraren garaian kartzela izan zen. Alemaniarrak eta austriarrak atxiki zituzten barruan. 1930az geroztik, 1974ra arte, Portugalgo Estatu Berria bitartean, Oliveira Salazar diktadoreak hasitako eta Marcello Caetanok jarraitutako agintaldi autoritarioan, segurtasun handiko espetxe politikoa izan da. Egun, ordea, erresistentzia antifaxistaren museo bilakatu dute.
Zer zen ongi jakin gabe sartu ginen gotorlekuan. Presoek familiakoekin hitz egin ahal izateko gelaxkak bisitatu ditugu. Baita sekretu izeneko bakartze zelda txikia ere. Antonio Dias Lourenço komunista eduki zuten han, esaterako, 1954an. Atean zulo txiki bat eginez alde egitea lortu zuen. Hogei metroko hormatik zintzilikatu zen, zapi batzuekin egindako soka bat baliatuta. Apurtu, eta itsasora jauzi zen. Arrantzale zenbaiten laguntzaz lortu zuen ihes egitea. 1960an, berriz, Penicheko ihesa gertatu zen. Hamar bat komunistak egin zuten ihes, tartean Portugalgo Alderdi Komunistako idazkari nagusiak.
Gertakariei buruz irakurtzen ari ginela, nahigabean Iruñea etorri zait gogora. Iruñea eta Ezkabako gotorlekua. Ihesa. Hildakoak. Fusilatuak. Elkarte eta senideengatik izan ez balitz, ezer gutxi jakingo genukeen gertatutakoaz.
Aitonaren anaia ere badut gogoan. Ezkaban eduki zuten. Galiziara eraman zuten ondoren. Camposancos kontzentrazio esparrutik idatzi zituen azken eskutitzak. Han ere izan naiz. Ez zen erreza izan eraikina aurkitzea. Ez dago plakarik, ez informaziorik. A Guardako biztanleei galdetu behar izan genien. Harritu egin ziren.
Landarediak jan egin du Jesuiten eskola izandako eraikina. 90eko hamarkadan egin zuten azken erreforma, baina kresalak nabarmenki kaltetu ditu hormak.
Krabelinen Iraultzaren ondotik askatu zuten Penicheko gotorlekua, 1974an. Sei urte geroago bilakatu zuten museo. 1945ean itxi zuten Ezkabakoa, eta frankismoa amaitu zela 44 urte dira. Itxita jarraitzen du.
Espainiako estatuak memoriarako baino, desmemoria elikatzeko ditu gordeak.
Edurne Elizondo
Asmo berak lotzen ditu Baztanen eta Zangoza aldean zutik jarri diren herritarrak: beren lurrak eta etorkizuna jokoan jar ditzaketen egitasmoen aurka altxatu dira. Zangoza aldean, Geoalcali enpresaren Muga proiektuak eragin du kezka, azken urteotan, eta kezka hori handitu egin da, Espainiako Gobernuko Trantsizio Ekologikorako Ministerioak egitasmo horren ingurumen eraginaren aldeko adierazpena onartu eta gero. Baztanen, berriz, 2008an bazter utzitako proiektuari eutsi dio Magna etxeak, berriz ere Erdiz izeneko eremuan magnesita ustiatzeko meategia egiteko. Erdiz Bizirik plataformako kideak karrikara atera dira, jada, asmo hori salatzeko, eta “ingurumenaren eta tokiko ekonomiaren alde” egiteko asmoz.
Erdiz Bizirik plataformako eledun Jon Elizetxek zalantzarik ez du, eta Magnaren egitasmoak baztandarren egungo gizarte eredua “puskatuko” lukeela nabarmendu du. Lekarozen egin nahi duten Aroztegia proiektua ere eredu horren aurkako “mehatxu bat” dela erantsi du, eta herritarrak mobilizatzera deitu ditu.
Erdiz Bizirik plataformako kideak ez ditu ezustean harrapatu Magnak berriz ere mahai gainean jarri izanak Aldude mendiko inguru horretan meategia egiteko proiektua. “Ez genekien noiz eta nola emanen zuten pausoa, baina eginen zutela espero genuen”. Baztandarren haserrea eragin du, halere, Magna enpresaren jokatzeko moduak. Izan ere, uda aukeratu du proiektuaren memoria aurkezteko, eta, gainera, Iruñean aurkeztu du.
Zehazki, hilaren 5ean aurkeztu zuen Magnak Erdizen meategia egiteko egitasmoaren inguruko bere memoria, Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuko erregistroan. “Enpresak bazuen memoria hori Baztanen aurkezteko aukera, baina, udala bazter utzita, Iruñera jo du; gainera, sanferminak hasi aurreko egunean egin du”, salatu du Elizetxek.
Enpresak memoria hori aurkeztu eta gero, hilabete dago iradokizunak egiteko. Hurrengo urratsa litzateke proiektua aurkeztea. Oraingoz memorian jasotako informazioaren arabera, Elizetxek azaldu du proiektua aurretik aurkeztu zutenaren “hagitz antzekoa” dela. Aldaketa nagusia da sarbidea Artesiagatik izanen lukeela oraingoak.
Magnak 2003. urtean aurkeztu zuen Erdizen magnesita ustiatzeko egin nahi zuen proiektua, eta 2008an erabaki zuen hutsean uztea. Baztango herritarren mobilizazioek eragin zuten enpresak atzera egitea. Erdizko asmoak porrot egin eta gero, Zilbetiko Antzeri pagadian saiatu zen enpresa meategia eraikitzen, baina han ere, herritar anitzen protestekin egin zuen topo. Auzitara jo zuten herritar horiek, eta lortu zuten proiektua bazter uztea. Izan ere, babes bereziko eremua da Aldude mendia; bertzeak bertze, okil gibelnabarraren etxe delako. Erdiz ere Aldude mendian dago, eta, ondorioz, Zilbetiko auziko sententzia Magnaren asmoen aurka egiteko “tresna garrantzitsua” izan daitekeela erran du plataformako kide Jon Elizetxek.
Helduleku horri eusteko prest dira Erdiz Bizirik taldeko kideak. Enpresak ere bereak badituela zalantzarik ez dute, halere. Nagusia, Nafarroako Gobernuaren babesa. “Zilbetiko proiektuaren aurkako sententzia atera zenean, Manu Aierdi enpresako arduradunengana joan zen erratera ahal zutena eginen zutela. Aierdi tartean izanda, gauza onik ez da izanen Baztanentzat”, salatu du Elizetxek. Nafarroako Gobernuko jarduneko lehendakariordeak Aroztegiaren aldeko jarrera ere hartu du, argi eta garbi. “Herritarren erabakitzeko ahalmenak ez du inporta haientzat; prest daude interes pribatuak defendatzeko”, erantsi du.
Udalez gaindiko plana
Gobernuak proiektuari ematen ahal dion babesa ez da Erdiz Bizirik plataformako kideen kezka pizten duen auzi bakarra. Une honetan, mehatxu nagusia da, haien ustez, proiektua udalez gaindiko eragina duen plan gisa tramitatzeko aukera. Kontua da Esteribar eta Baztan arteko muga aldatu dutela berriki. “Enpresak dio proiektuak Baztango zati txiki bati baino ez diola eragiten; gezurra da hori, ordea. Sarbidea Baztanen legoke, Baztango herri lurrei eraginen lieke, eta, Esteribarren egonagatik ere, Baztango ondare lurrak dira proiektuak ukitzen dituen bertze hainbat”.
Magnaren asmoen aurka egiteko konpromisoa berretsi du Erdiz Bizirik plataformak, eta mobilizatzera deitu ditu herritarrak, berandu baino lehen. Zangoza aldean egin nahi duten Muga proiektuaren aurkako plataformako kideak ere borrokan jarraitzeko prest dira.
“Kezkagarritzat” jo du taldeko kide Fermin Riezuk egoera, hain zuzen ere. Geoalcalik ekainean ezagutarazi zuen bere egitasmoak ingurumen eraginaren aldeko adierazpena jaso zuela. Horrek erran nahi du Espainiako Gobernuko Trantsizio Ekologikorako Ministerioak oniritzia eman diola proiektuari, eta aurrera jarraitzen duela. Nafarroari eta Aragoiri (Espainia) eraginen lieke; zehazki, Erreniega menditik Onsellako ibarreraino hedatuko litzateke. Helburua da potasa eta gatza ustiatzea.
“Arrisku geologikoak”
Ingurumen eraginaren adierazpena jaso eta gero, proiektuak ukitzen dituen udaletako obrak egiteko baimena eskuratu beharko luke enpresak, eta meategia ustiatzeko baimena lortzea litzateke azken urratsa.
“Hori ingurumen adierazpena lortzea baino zailagoa izanen da”, erran du Riezuk. Onartu du, halere, prozedura ez dagoela argi. “Egitasmoak Nafarroa eta Aragoi ukitzen dituenez, gerta daiteke erkidego horietako gobernuen baimena behar izatea lehendabizi, eta Espainiako Industria Ministerioarena bigarrenik”, azaldu du Muga proiektuaren aurkako plataformako bozeramaileak.
Riezuk uste du Industria Ministerioko agintarien esku utzi nahi izan duela azken ardura Trantsizio Ekologikorako Ministerioak, egitasmoari oniritzia emanez. Izan ere, aldeko adierazpena onartu arren, erakunde horrek ohartarazi du meategiak “arrisku geologikoak” izan ditzakeela.
“Lur azpiko galeriak egin nahi dituzte; Esako urtegiko presatik hagitz gertu egonen lirateke galeria horietako hainbat; Ebroko Ur Konfederazioak berak ohartarazi du meategiak urtegian izan dezakeen eraginaz, txosten batean”, erran du Riezuk.
Erreniegan aspalditik dakite potasa ustiatzeko meategi batek zer-nolako eragina izan dezakeen inguruan. Erreniegako meategia duela 30 urte itxi zuten, baina jarduera horren ondorioak pairatzen dituzte, oraindik ere, inguruko herrietan. “Zuloak agertu dira, azken garaian, Undion eta Espartzan, bertzeak bertze”, salatu du plataformako bozeramaileak.
Gertatzen ari dena kontuan har dezatela eskatu die Riezuk Geoalcali enpresako arduradunei, bai eta Nafarroako Gobernuko agintariei ere. “Egindako hutsek balio behar dute gaizki egindakoak berriz ez egiteko. Herritarron segurtasuna dago jokoan, eta enpresaren helburu bakarra espekulazioa da”, nabarmendu du Riezuk.
Geoalcali enpresak enplegua baliatu du, batez ere, bere proiektuaren berri zabaltzeko. “Zortziehun lanpostu sortuko dituztela esaten dute behin eta berriz; baina proiektuan ez da zehazten lanpostu horiek zeintzuk diren”, erran du Riezuk. Edozein modutan, herritarren segurtasuna lehentasuntzat jo du, eta herritarrek “etorkizuna galtzeko” dutela gaineratu du. “Proiektuak gure lurraldea kondenatuko luke”, berretsi du.
Edurne Elizondo
Noraezean”. Halaxe dago Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentua, Steilas sindikatuko kide Raul Lopez Ekairen hitzetan. “Badakigu oraingo taldea jardunean ari dela, baina arazoa aspalditik dago mahai gainean, eta ez dute deus egin”,…
Edurne Elizondo
Errektore berria aukeratu zuen Nafarroako Unibertsitate Publikoak (NUP) aurreko ikasturtearen azken txanpan; hurrengoarekin batera, berriz, Medikuntzako gradua jarriko du erakunde horrek martxan, Espainiako Gobernuaren oniritzia jaso eta gero.
Erritmo bizikoak izan dira azken hilabeteok NUPen, eta, udan ere, lanak ez du behera egin. Ekainean jarri zituen martxan udako bere ikastaroak, baina, oraindik ere, bada zer aukeratu: astelehenetik aurrera, eta urrira bitarte, hamaika ikastaro eginen dituzte (www.unavarra.es).
DRONEAK EGITEN, ERABILTZEN
Hamasei urte baino gehiagoko herritarrek parte hartu ahal izanen dute, astelehenetik aurrera, NUPek droneak egiten, erabiltzen eta konpontzen irakasteko antolatu duen ikastaroan. Helburu nagusia da droneen ustezko teknologia konplexua era ulergarri batean azaltzea, eta droneak egiteko eta erabiltzeko aukera ia edonoren esku jartzea.
Aisialdirako tresna gisa jorratuko dituzte. Gailu horien garapenari buruzko zertzeladak landuko dituzte, halere, azken hiru urteotan bereziki droneen inguruko teknologiak anitz egin baitu aurrera. Erabilerak eta motak askotarikoak dira, eta horien berri ematea da NUPen xedea. NUPeko Ingeniaritza Departamentuko irakasle Andres Abrego Arlegik zuzenduko du ikastaroa. Astelehenean hasi, eta abuztuaren 2an amaituko da, NUPen.
Giza eta Gizarte Zientzietako Fakultateko irakasle Ines Gabarik zuzenduko du adimen emozionalari eta estresa kudeatzeko tresnei buruzko NUPeko ikastaroa. Astelehenetik ostegunera eginen dute, Iruñeko Kondestablearen jauregian.
Asmoa da adimen emozionalaren inguruko informazioa eta, batez ere, baliabideak lantzea. Pertsona anitzek zailtasunak dituzte beren emozioak eta estresa kudeatzeko; bertzeak bertze, nola egin irakatsi ez dietelako. Ikastaroaren helburua da oinarrizko edukiak jorratzea, emozioen arloko bizipenak kudeatzen ikasteko.
Galdera nagusi bat erantzuten saiatuko da NUPeko Ingeniaritza Elektriko, Elektroniko eta Komunikazioko Ingeniaritza Departamentuak antolatutako ikastaroa: lor dezakegu gizarte iraunkor bat? Hori egiteko, bi ardatz nagusi jarriko ditu Alberto Berruetak zuzendutako saioak erdigunean: batetik, egungo energia kontsumoa aztertuko dute; eta, bertzetik, kontsumo hori murrizteko ideiak gauzatzeko tailerrak eginen dituzte.
Energia berriztagarrien esparruan sakontzeko asmoz, eguzki energiaren inguruko tailer bat eta hiriko mugikortasun iraunkorrari buruzko bertze bat eginen dute, zehazki. Astelehenetik ostegunera eginen dute ikastaroa, Kondestablearen jauregian.
Ines Gabarik bigarren ikastaro bat zuzenduko du, abuztuaren 5etik 9ra, NUPen: Montessori pedagogiari buruzkoa izanen da bigarren hori. Zehazki, hiru eta sei urte bitarteko hezkuntza landuko du ikastaroan, eta erdigunean jarriko ditu irakurtzeko eta idazteko gaitasunak garatzeko tresnak.
Pedagogia aktiboaren inguruko interesa duen edonorentzat da ikastaroa, baina, bereziki, irakasleak, hezitzaileak, hezkuntzaren arloko ikasleak eta gurasoak hartu nahi ditu.
IZARRAK: TXIKITIK HANDIRA
Musika, geneak eta izarrak uztartuko dituen ikastaroak abuztuko Pertseidak hartuko ditu ardatz gisa, eta, aitzakia hori baliatuz, astronomiaren eta medikuntzaren inguruan ariko dira parte hartzaileak, NUPeko Estatistika, Informatika eta Matematika Departamentuko katedradun Humberto Bustinzeren zuzendaritzapean.
Bereziki, genomika eta onkologia jorratuko dituzte, bai eta arlo horiek astronomiarekin lotzen dituzten datuak tratatzeko teknikak ere. Uxuen eginen dute ikastaroa, abuztuaren 11n eta 12an. Astronavarra elkarteak antolatuta, zeruari so egiteko saio bat eginen dute 12an.
Urria bitarte, bertze hainbat ikastaro eginen ditu Nafarroako Unibertsitate Publikoak. Klima aldaketari buruz ariko da, adibidez, irailean eginen duten bat. Zehazki, Nafarroako egoera eta herrialdean dauden erronkak aztertuko dituzte, irailaren 9tik 11ra.
Irailaren 26tik urriaren 30era, berriz, kultur ondarea jarriko du erdigunean NUPek eginen duen ikastaroak. Obren zaharberritzea jorratuko dute; zehazki, zenbait pieza hondatu dituzten esku hartzeen inguruko gogoeta egiteko asmoz.
Saioa Alkaiza
Astebete daramat hondartzan (baina Euskal Herrian), eta zutabe hau argitaratzerako, Pirinioetan egonen naiz, mendian. Euskaldun onaren bidaiak. Hegazkinik ez, bidaia luzerik ez, kutsadura gutxi eta kontsumo juxtua. Kontzientzia garbiketa zuria, neronen pribilegioak bezainbeste.
Baina oporrak, ai, oporrak, kapitalismoaren troiako zaldi morenotua, etnozentrismoaren zilbor-heste basa, errutinaren blody mary pozoitua; inork ez dizue ukorik egin nahi, ezta nik ere: izan Hego Amerikan, motxila, gitarra, malabare, Las venas abiertas de América latina eta guzti, izan kanpin dendan, musika jaialdi, kanpin gas herdoildu eta musika taldeetako kamisetekin edota mendiko botekin, izan Nuevo Mexikoko resortean, bikini zuri eta lastozko txapela, izan furgoneteo guayan, hondartzara begira lo egin eta bertako dutxak aprobetxatuz, zein Torrevellako lagunaren lagunaren pisu turistikoan, zure burua baino handiagoak diren flotagailuekin. Hortxe goaz denok, zuen bila.
Egiatan gureak ez diren bizitza horien irudikapenak dira oporrak, oasi kontsumistak: oro har, erosiko ez genituzkeen gutiziak erosteko unea, jantziko ez genituzkeen jantziak janztekoa, eginen ez genituzkeen horiek egitekoa. Edota monotoniak ukatzen dizkigunak martxan jartzeko momentuak: parapentea egin, ia inoiz egiten ez duzun txangoa prestatu, bizikletaz gurutzatu herrialde erdia… “Gozatu, ikusi, deskonektatu”. Turiston mantrak.
Zeren eta, zeinek bidaiatzen du(gu)? Zeintzuok eta zeinengana? Zertarako? Urrutira goaz, gu, bidaiari dirudunok, antropologiak erabilpenaren erabilpenaz urratu duen Bestearengana goaz. Besteak: gu ez garen horiek. Haiek, exotikoak diren horiek, gehienez ere, “natibo jatorrak” deituko ditugunak, harat-honako tratuan bost euroko mozkina lortu badugu. Bestela, eta gure nahiei izkin eginez gero, lehortzat izendatuko ditugunak.
Eta, horren urrutira ez bagoaz ere, ez diogu utziko turista izateari, gurean tokatuta Go home-ka agurtuko genituzkeenak gara, airbnb-ren eraginez kostako etxeen prezioa sanferminetako terrazen pare jartzen dugunak. Herri batzuk udatiarrez bete eta biziz husten ditugunak gara. Bai eta motxilero alternatiboenak garenean ere.
Paradisuaren paradoxa izendatu zuen Pamela Nowicka idazleak, Vacaciones en el paraiso, turismo y desarrollo liburuan; paradisuaren paradoxa, joaten direnentzako toki idiliko bilakatzen den hori bertakoentzako ez-bizigarri bihurtzen baita aldi berean.
Marc Augé antropologoak “turismoaren kaleidoskopio ilusorioa” utzi eta aniztasunaz gozatu behar zela zioen, ahal dela, gertuko tokietara joanez, eta bidaia agentziek produktu-helmuga bilakatu dituzten tokietatik urrunduz. Batek daki.
Zutabe hau bera ere, autoparodia ilusorio bat baino ez da izan, autokonplazentzia ariketa bat. Motxila egitera noa.
Edurne Elizondo
Eguneroko errutinak hartu du Tafalla, berriz ere. Ez herri osoa, ordea. Uztailaren 8ko uholdeek gogorren kolpatutako karriketan eguzkiak hauts bilakatutako lokatza nagusi zen, oraindik ere, aste hasieran. Euri erauntsiak hondatutako lok…
Edurne Elizondo
Hazi emankorra: halakoxea da Bortzirietako emakumeen memoriaren baratzean duela urtebete ereindakoa. Eskualdeko andreen historia jasotzea eta zabaltzea hartu zuten helburu bultzatzaileek, eta horretan aritu dira azken hamabi hilabeteota…
