Edurne Elizondo
Mendi Eguna dute biharkoa Beran. Mendi arteko herria da, eta aspaldikoa dute hango herritarrek tontorrez tontor ibiltzeko zaletasuna. Duela hamahiru urte, baina, kolpe latza hartu zuten: Bortzirietako lau mendizale hil ziren astebete es…
Amets Aranguren Arrieta
Unibertsitate ikasketak egin nahi izanez gero, Logroñora edo Euskal Herrira begira jartzea erabaki behar du Jonek, Moretako gazteak. Berdin bere inguruko askok. Ni bezain despistatua baldin badago zuetako inor, Moreta Laguardiatik (uno de los pueblos más bonitos de España) hogei bat kilometrora dagoen herria da, Arabako Errioxan dagoena. Behin ikasketak bukatuta etxera itzuli eta lanean hasi nahi duenak ez du aukera handirik izanen.
Ardoa da Arabako Errioxako errege, eta turismoa du horrek mirabe. Tabernetan eginen dute lan etxean geratuko diren gazte askok. Aldi baterako lana, aparteko orduak, prekaritatea… Arkaitzek esanen lukeen moduan, “ez digute aukerarik ematen aukeratzeko”.
Sestaotik mintzo da Arkaitz. “Ez da erraza Ezkerraldean gazte izatea. (…) Ni ez naiz lanaren esklabo izateko jaio”, dio. Enplegugabezian batzuk, lan prekarioetan beste zenbait eta, horien artean, plurienplegatuak. Asko eta asko egoera hori ikasketekin uztartzera behartuak.
Plurienplegua ikasketekin uztartu eta, hala eta guztiz ere, alokairua pagatzeko dirurik ez. Bitartean, Alduden, bost etxetatik bat hutsik.
AIBA (Aldudeko Ibarra Beti Aitzina) elkarteko kide da Maika duela zenbait urte. Etxe huts asko dago ibarrean, baina ez gazteek bertan bizi nahi ez dutelako. Etxe gutxi batzuk dira salgai direnak eta, gutxi horiek, oso kario.
“Baski, baskoi” esaten zioten Marttari autobusean, ikastolara bidean zela. Gurasoen belaunaldian, etxean euskaraz egitetik eskolan frantsesez egitera pasatzen ziren haurrak.
Euskaraz kantatzen du Ibaik Irunberritik. Arraro eta mimatu sentitu izan da aldi berean. Horrez gain, herritar asko nostalgia musikalean bizi dela aipatu du. 80ko hamarkadan musika euskaraz egitea arrunta iruditzen zaigu. Gaur egun trapa euskaraz egitea, aldiz, euskal kulturari labankada bat ematearen parekoa.
Tutera ez da berdea. Tutera ez da euskalduna. Tutera ez da Euskal Herriaren argazki kanoniko eta normatiboa. Baina Tutera Euskal Herria da. Guraso eta seme-alaba erdaldunen begirada eta hitz ez sobera politak entzun behar izan ditu Edurnek, Tuterako gazteak. La cuadrilla de las borrokas esaten zioten bere ikastolako lagun taldeari.
Dokumentala bukatu eta argiak piztu dituzte Tuterako Letras a la Taza liburu dendan. Tuterako neska gazte batek hartu du hitza. Eskerrak eman dizkie dokumentalaren egileei Tuteran estreinaldia egiteagatik, baina gehitu du hori “periferietatik at” dagoen Euskal Herriari erakustea litzatekeela xede.
Nik orain badakit Arabako Errioxan badela gazte mugimendu euskaldun eta feminista, Amikuzen urtero hartzen dela plaza euskaraz inauterietan, Euskal Herri ez hain berde eta ez hain euskaldunean Erribera Intsumisoa etengabe lanean ari dela, AIBA elkartea ibarra berpizten ari dela, Ezkerraldeko langileria gaztea ez dagoela geldi, eta Irunberritik euskaraz kantatzen dela, egunen batean, agian, trapa.
Iruñetik, hain periferia ez den txoko honetatik, mila esker, Topatu; mila esker, Zizelkariok.
Edurne Elizondo
Gatazkak bi hilabete iraun du, baina enpresak, azkenean, zor zigun guztia ordaindu digu”. Baztan tabernako zerbitzari ohi Auritz Velezenak dira hitzak. Iruñeko Alde Zaharreko enpresa horretako langileak eta jabe beren esku dagoen Sotiko Aitonakoak elkarrekin aritu dira beren eskubideak defendatzen. Sanferminak amaituta, nomina jaso zutenean, konturatu ziren sinatutakoaren eta hitzarmenaren arabera baino anitzez ere diru gutxiago jaso zutela. “Gure artean hitz egin, eta konturatu ginen arazoa ez zela batena, langile guztiona baizik”. Antolatzea erabaki zuten, zor zietena exijitzeko. Ez hori bakarrik: “Guri gertatutakoa bertze inori ez gertatzeko, argi genuen salaketa hutsa ez zela nahikoa; ikusgarri bilakatu behar genuen gure egoera, eta salaketa soziala egin”, azaldu du Velezek.
Urrats hori egiteko jo zuten Langileon Autodefentsa Sareko kideengana, eta kolektibo horrekin bat egitea erabaki dute, gainera, beren auzia konpondu eta gero. Egoera berean diren bertze langileentzat behar duten babes sareko parte izan nahi dute: antolatu direnak bidean laguntzeko; eta bakarrik direnei eskutik heltzeko.
Langileak boteretzeko tresna izan nahi du Langileon Autodefentsa Sareak. “Gure leloak laburbiltzen du zein den sarearen xede nagusia: bakarrik ezin duzu, baina zure jendearekin bai; elkarrekin ahal dugu”, erran du Langileon Autodefentsa Sareko kide Natalia Nilo Ferrarik. Sistemak bultzatzen duen indibidualismoaren kontrakarrean, kolektiboaren indarra nabarmendu nahi izan dute, hain zuzen.
Tresna praktikoa
2016ko maiatzean egin zuen sareak lehen urratsa, eta, hasieratik, argi utzi zituen bere ildo nagusiak: prekaritateari aurre egin nahi zioten, eta sindikatuen eragin esparrutik at gelditzen ziren egoerei so egin nahi zieten. Ildo horien bidez, hain zuzen, erantzun kolektiboa eman nahi zieten norbanakoen arazoei, eta, aldi berean, erasoei aurre egiteko behar zuten indarra eman nahi zieten langileei.
Geroztik, hain zuzen ere, langile anitzek jo dute sareko kideengana babes eta laguntza bila. Proiektua martxan jarri zutenean, sarea aurkezteko hitzaldiak egin zituzten, batez ere. Fase hori amaitu eta gero, hala ere, lanerako tresna praktiko bat izan nahi duela eta badela erakutsi du Langileon Autodefentsa Sareak: orain arte, parte hartu duen auzi edo lan gatazka guztietan lortu du langileen aldeko konponbide bat.
Baztan eta Sotiko Aitona tabernetakoa izan da sareak lagundu duen azken kasua. Horretan eta bertze hirutan salaketa soziala egiteko pausoa eman dute, aurreko neurriek huts egin eta gero. “Lehendabiziko urratsa da enpresako jabeari gutun bat bidaltzea langileen aldarrikapenekin; horri erantzuteko epe bat zehazten dugu, eta, erantzunik jasotzen ez badugu, mobilizazioak hasten ditugu”, azaldu du Langileon Autodefentsa Sareko kide Ander Gorraizek.
“Gure kasuan, nagusiak gure kontrako jarrera erakutsi zuen hasieratik”, erran du Baztan tabernan aritu zen Auritz Velezek. “Ez zuen sareko kideokin hitz egin nahi izan”, berretsi du Natalia Nilo Ferrarik. “Gure egoera salatzeko kartelak jartzen genituen, eta atzetik etortzen zen kentzera. Gatazka lehertu eta gero kontratatu zuen langile bat ere bidali zuen hirian ziren kartelak kentzera”, gogoratu dute langileek.
Ez zuten amore eman. Elkarretaratzeak egin zituzten tabernen aurrean. Eta, azkenean, lortu zuten zor zietena. “Azken protestan berrehun pertsona inguruk egin zuten bat”, azaldu du Nilo Ferrarik. Eskertu du jasotako elkartasuna eta sarearekin bat egin dutenen ahalegina; baina ohartarazi du elkartasun hori salbuespena dela araua bainoago. “Bertzela, gurearen gisako tresna bat ez genuke beharko”.
Kasu anitzetan, bidalitako gutuna nahikoa izan da langileen egoera konpontzeko. “Zenbait kasutan, gutunik ere ez dugu bidali behar izan; langile migratzaile batek, adibidez, guregana jo zuen kitatze saria jaso behar zuelako, eta zegokion baino gutxiago emanen zioten beldur zelako. Sareko bi kide joan ginen langilearekin agiriak jasotzera. Prest zituen nagusiak paperak, baina, gu han ikusi eta gero, bulegoan sartu, eta bertze paper batzuk atera zituen azkenean, langileak sina zitzan. Nahikoa izan zen langilea bakarrik ez agertzea zegokiona jasotzeko”, erran du Gorraizek.
Langile anitzentzat, halere, ez da erraza sareko kideengana jotzea. Lan esparruan dagoen prekaritateak baldintzatzen du nork bere eskubideak defendatzeko urratsa egiteko aukera. “Noski, ez da gauza bera Iruñean jaiotakoa izatea, edo bertze herri batetik ailegatu izana; ez da gauza bera gizona edo emakumea izatea, edo umeren baten ardura izatea edo ez”, erran du Nilo Ferrarik.
Egoera bere osotasunean
Langile migratzaile batentzat, adibidez, zaila izan daiteke gatazka egoera batean behar duen babes sarea lortzea, lagunak eta familia urrun dituelako. Langileon Autodefentsarako Sareko kideek bete nahi dute hutsune hori, hain zuzen ere. Nabarmendu dute, gainera, funtsezkoa dela egoera bere osotasunean aztertzea eta ulertzea, lanak harreman zuzena duelako bertze hamaika arlorekin.
“Lan baldintza kaskarrak dituenak, adibidez, zailtasun handiak izan ditzake hipoteka, alokairua edo argia ordaintzeko; baina lan baldintza egokiak dituen pertsona baten egoerak ere egin dezake txarrera, alokairuaren prezioa igotzen badiote, adibidez. Hori gertatzen ari da. Oinarrizko beharrei erantzuteko gai zena, ondorioz, egoera zaurgarri batean gelditzen da”, salatu du Nilo Ferrarik.
“Guk ez ditugu langileak ordezkatu nahi; ez dugu haien izenean hitz egin nahi; gure asmoa da langileei dagokien boterea itzultzea, beren eskubideak defenda ditzaten”, nabarmendu dute Langileon Autodefentsa sareko kideek. Lanean hasi zirenetik, ostalaritzaren esparruko gatazken berri jaso dute, batez ere. “Jendeak pentsatzen du multinazionalek edo enpresa handiek zapaltzen dituztela langileak; baina Iruñeko Alde Zaharreko negozio txikietan ere urratzen dira langileen eskubideak. Taberna bateko jabea eta taberna horretan lan egiten duen langilea ez daude botere posizio berean”, zehaztu du Nilo Ferrarik.
Langileen ondoan eta langileak babesten egon nahi dute sareko kideek. “Haiek dira beren borroka prozesuko subjektu nagusia; haiek hartzen dituzte hartu beharreko erabaki guztiak”. Bidean lagun dira sareko kideak; baina ez hori bakarrik: “Aldarrikapen batean jasotzeko zailak diren egoera anitz gertatzen dira lan gatazka batean; langileei zaintzarako espazio seguru eta goxo bat eskaini nahi diegu. Elkar zaintzeko lan hori ezinbertzekoa iruditzen zaigu”, erran du Nilo Ferrarik.
Elkar zaintzea, eta elkarri laguntzea. Hasieratik, hipotekek kalte egindakoen plataformak izan dituzte erreferente Langileon Autodefentsa Sareko kideek, eta 2016tik, hain zuzen, elkarlanean aritu dira. Astearteak Eguzkipean taldearen babesa ere jaso dute, eta elkarrekin aritzeko dinamikak sortu dituzte.
Maiatzaren Lehenean, adibidez, kanpaina egin zuten Langileon Autodefentsa Sareak, Nafarroako Hipotekak Kalte Egindakoen Plataformak eta Astearteak Eguzkipean kolektiboak, langileen eskubideen alde. Ez da bakarra izan. “Ostalaritzaren esparruan aurkitu dugun egoerari so egin, eta sanferminetan arlo horretan gertatzen diren gehiegikeriak salatzeko kanpainak egin izan ditugu”, azaldu du Ander Gorraizek. “Hasieran ematen zuen sanferminak ezin zirela ukitu, baina, orain, sindikatuak ere ohartu dira egoera salatzeko beharraz”.
Langileon Autodefentsa Sareko kideek berretsi dute ez direla sindikatu bat, eta ez dituztela sindikatuak ordezkatu nahi. Bertze bide baten alde egin dute apustu, kolektiboaren indarrak, elkar zaintzeak eta elkar babesteak duen garrantzia nabarmentzeko. “Salaketa soziala inportantea da bidegabekeriak ikusgarri bilakatzeko”, erran dute. “Bakarrik ezin duzu, baina zure jendearekin bai; elkarrekin ahal dugu”, berretsi du Nilo Ferrarik.
Edurne Elizondo
Arrotxapeko karrikak urdin eta laranja bilakatuko ditu Iruñeko Udalak, urte berriarekin batera: auzo horrek osatuko du araututako aparkalekuen zortzigarren sektorea. Udala hasi da jada ordaintzeko makinak jartzen eta aparkatzeko tokiak dagokien kolorearekin margotzen; gainera, joan den astetik, informazio bulego bat zabalik da auzoko Anelier pasealekuan, herritarrek izan ditzaketen zalantzak argitzeko asmoz.
Arrotxapeko aparkalekuen auziak eztabaida piztu du azken urteotan. Iruñeko Udalak 1999an ezarri zuen aparkaleku mugatuko sistema. Alde Zaharrekoa izan zen lehendabiziko sektorea, eta, Zabalguneetakoa, berriz, bigarrena. Sistemak hiriko bertze auzo batzuk hartu zituen gero, eta Arrotxapeko karrikak dira, egun, araututako aparkalekua ez duten bakarrenetakoak. Alde Zaharretik gertu dago, eta, ondorioz, gidari anitzek hautatzen dituzte karrika horiek autoa han utzi eta erdigunera oinez mugitzeko.
Arrotxapeko aparkalekuak arautzeko asmoa aurreko legegintzaldian jarri zuten mahai gainean. Udalak inkesta egin zuen auzokideen artean, eta emaitza argia zen: bizilagunen %87,15ek uste zuten aparkalekua arautzeko beharra bazela; eta %90,4k nabarmentzen zuten aparkatzeko arazoak zituztela auzoan. Inkestak agerian utzi zuen, gainera, Arrotxapeko familia gehienek bi edo hiru auto dituztela, eta %40k bakarrik badutela garajea.
Egungo udalak erabaki du bi modutan aratuko dituela Arrotxapeko aparkatzeko tokiak: eremu urdinekoak izanen dira 295 toki (Marcelo Zelaieta, Joaquin Beunza, Bernardino Tirapu eta Artika karriketan), eta eremu laranjakoak, berriz, gainerako 3.482 tokiak. Eremu laranjako toki horien barruan daude Gaseko eskorten ondoko bi aparkalekuetakoak, eta Anelier pasealekuaren ondoan dagoen aparlekukoak.
Eremu urdinak eta laranjak ordutegi bera dute: astelehenetik ostiralera, 08:30etik 14:00etara eta 16:00etatik 20:00etara arautzen dute aparkalekua; larunbatetan, berriz, 08:30etik 14:00etara. Txartela duten bizilagunek nahi duten eremuan uzten ahal dute autoa; ez dutenek, berriz, ordaindu egin behar dute: gehienez ere, bi orduz uzten ahal da autoa eremu urdinean, eta egun batez, berriz, laranjan. Araututako ordutegitik kanpo, igandeetan eta besta egunetan edozein tokitan uzten ahal dute gidariek autoa.
Auzokideen kezkak
Arrotxapeko bizilagunek eta dendariek argi dute aparkalekuak arautzeko beharra badela; baina ez dira kontent, halere, egungo udalak egindako urratsekin. Salatu dute, batez ere, informaziorik ez dutela jaso. “Martxan jarri dira guri deus erran gabe”, nabarmendu dute La Rotxa dendarien elkarteko kideek. Ezarritako ordutegia ez dela nahikoa izanen uste dute, gainera: “Motz gelditzen da; gauez eta asteburuetan ordaindu gabe aparkatzeko aukera bada, eta, ondorioz, arazoak bere horretan jarraituko du”.
Mendialdea auzo elkarteko kideek, berriz, argi dute bizikletaren eta garraio publikoaren alde egin behar dela, hiritarrek autoa bazter uzteko ohitura har dezaten. “Halere, etxe batean auto bat edo bi daudenean, nonbait utzi behar dituzu. Eremu urdina nahi dugu, bizilagunok aparkatzeko aukera izan dezagun”, azaldu dute.
Anelier pasealekuan zabaldutako informazio bulegoa baliatu nahi du udalak herritarren kezkak argitzeko. Bulego horretan eskatu ahal izanen dituzte auzokideek aparkatzeko txartelak, gainera. 48,35 euro ordaindu beharko dituzte, urte baterako.
Iruñeko Udaleko agintarien asmoa zen urtarrilaren 1etik aurrera jartzea martxan Arrotxapeko aparkalekuak arautzeko sistema; hala ere, Herritarren Segurtasunerako zinegotzi Patxi Fernandezek erran du hasiera data atzeratzeko prest direla, urtarrilaren 20ra arte. “Txartelak eskatzeko eta informazioa jasotzeko denbora izan dezaten nahi dugu”. Azken asteotan, hain zuzen, makinetan jarritako kartelak kendu dituzte Arrotxapeko hainbat karrikatan. Denak ez dira kontent.
Kattalin Barber
Taula periodikoa hutsik gabe memorizatzea. Taulak dituen 118 elementuak ikastea eta ulertzea. Ohiko bideetatik at, jolasaren bitartez taula periodikoaren ezagutza jasotzeko aukera ematea du helburu A zer elementuak! izeneko mahai jokoak. Nafarroako Gobernuak sortu du, eta Durangoko Azokan aurkeztu berri du.
Jolasaren xede nagusia da taularen ezagutzaren inguruan jakin-mina sortzea haurrei, eta, aldi berean, Fisika eta Kimika irakasgaia duten DBHko ikasleei laguntza eskaintzea. Helburu horrekin, hain zuzen ere, mila ale baino gehiago banatu ditu Nafarroako Gobernuak bigarren hezkuntzako ehun ikastetxetan baino gehiagotan.
Sustatzaileek adierazi dutenez, jokoa 8 urtetik gorakoentzat da, eta aproposa da “hezkuntza ingurunetik kanpo zientzia eta teknologiaren inguruko beste gai batzuk lantzeko” ere. Gainera, lau hizkuntzatan dago, eta, bide batez, hizkuntza horiek landu daitezke: euskara, gaztelera, ingelesa eta frantsesa.
Durangoko Azokan aurkeztu eta gero, Nafarroako Gobernuko argitalpenen dendan jaso daiteke jada, bai eta Iruñeko Planetarioaren dendan ere. 10 euro balio du jokoak.
Miren Karmele Gomez Garmendia Iruñeko Planetarioko hezkuntza programaren koordinatzailea da, eta hark ere nabarmendu du jokoa lan tresna garrantzitsua izan daitekeela zientzian: “Jolas egiten dugunean, irudimena aktibatzen da, eta hori arras garrantzitsua da zientzian”. Modu horretan, hainbat diziplina “ia konturatu gabe” ikas daitezkeela uste du. Haur zein gazteentzat zientzia ikasteko modurik “erakargarriena eta aberasgarriena” da jolasa, ezagutza ohiko bideetatik at jasotzeko balio baitu.
Irudimenaz gain, jokoetan ematen diren balioak, elkarlana eta esperientzia aipatu ditu Garmendiak. Planetarioan 25 urte daramatzate zientzia ezagutzak zabaltzen beren izar eskolarekin; STEAM programaren bidez, gainera, hezkuntza jorratzen ari dira. Ingelesezko Science, Technology, Engineering and Mathematics hitzen akronimoa da: zientzia, teknologia, ingeniaritza eta matematika. Dibulgazio programa bat dute, eta diziplina horiek guztiak ezagutaraztea da asmoa, bereziki, ikasleen artean bokazioa sustatzeko. “Esploratzeko grina lantzea eta piztea da garrantzitsua”, dio.
Askotan, jakintza zientifikoak transmititzerakoan, gehiago bultzatu dira bide formalak, eta ez da lortu erakargarria izatea. Horregatik, jokoaren bidez taula periodikoa irakatsiz, jakintza horren transmisioa erraztu daiteke. Azken finean, transmisioa erraztea baita helburu nagusia, beste modu batean ikusaraztea zientzia.
Gomez Garmendiak badaki ez dela gauza bera zerbait buruz ikastea edo jolasaren bidez ikastea: “Ezagutza jasotzen ari zara jolasten ari zaren bitartean, baina ia konturatu gabe, eta esperientziak garrantzi handia du; ez da berdin modu estatikoan ikastea edo esperientzia baten bidez ikastea”. Ikasketa prozesua aldatzen da jokoan, eta horretan jarri du arreta: “Jolasak badu berebiziko abantaila bat: edozein gai jorra daiteke”.
150. urteurrena
Gaur egun, mende eta erdi du kimikaren ikur horrek: Dmitri Ivanovitx Mendeleiev zientzialari errusiarrak elementu kimikoen taula periodikoa duela 150 urte sortu izana ospatzen ari dira aurten. Kimika modernoaren sortzaileetako bat izan zen Mendeleiev, eta 1869an argitaratu zuen munduan dauden konposatuen sailkapen ezagunaren lehendabiziko bertsioa. Hori dela eta, hainbat ekitaldi egiten ari dira urteurrena gogoratzeko.
Joan den maiatzean, esaterako, taula periodiko erraldoia ezarri zuten Iruñeko Baluarte plazan. Hormigoizko 118 kubotan, elementu kimikoen oinarrizko informazioa jaso zuten, zientzia dibulgaziorako espazioak sortzearren. Kubo horiek plazan ikus daitezke, oraindik ere.
Taula periodikoaren sorrera zientziaren historiako jazoera adierazgarrienetako bat da. Bide horretan, A zer elementuak! zientzia dibulgazioko joko berria taula periodikoaren jakintza erakusteko modu berritzailea da. Izan ere, zientzia modu askotan lantzeko aukera dago, eta horietako bat jokoak dira, zientzia guztien eskura egon dadin.
Eskolan eta eskolatik kanpo zientzia modu erakargarrian irakastea da giltza. Zientzia ezagutzeko, zientzian lan egiteko eta zientziaren aldeko hautua egiteko ere. Bide horretan, haur eta gazteen lagun izan nahi du Nafarroako Gobernuak prestatutako mahai jokoak. Jolastuz ikasten jarraitzeko.
Saioa Alkaiza
Noiz hitz egin behar den jakitea bezain inportantea, omen, noiz ixildu jakitea. Oholtzara igotzeak daukan garrantzia berbera dauka jaisteak. Idazten jakiteko adina adore ez ote den behar idazteari uzteko. Sortzeko, sormena bazter uzten j…
Edurne Elizondo
Goiti, bide osoan. Goiti, Elizondoraino. Bidasoko izokinak aspaldi galdutako erreketara itzuli dira azken bi urteotan, beren zikloa burutzera. Iaz eta aurten, udaberrian eta udazkenean, hainbat animalia markatu dituzte Nafarroako Ingurumen Departamentuko adituek, eta, haien bideari jarraituz, Elizondoko Txokotoko presaraino ailegatu dira. Gainditu egin dute oztopo hori ere, eta presatik gora iritsi dira, gutxienez, markatutako bi izokin. Azaroko euria izan dute lagun, batetik; bertzetik, azken hamar urteotan ibaiaren bidean dauden oztopoak kentzeko egindako ahalegina.
Azken urteotan, Life Irekibai proiektuaren barruan egin dituzte Bidasoko presak behera botatzeko lanak. Endarlatsakoa eta Berakoa bota zituzten 2016an, adibidez, ibaiaren beheko aldean. “Izokin guztiek pasatu behar dute handik, eta, zalantzarik gabe, oztopo horiek kendu izanak anitz lagundu die bidean gora jarraitzen. Lehen, izokin gutxi batzuk ailegatzen ziren Bertizeraino, gehienez ere; aurten, markatutako hemeretzi izokinetatik 11 Doneztebetik goiti dira; haietako hiru ailegatu dira Elizondora”, nabarmendu du Ingurumen Departamentuko biologo Jose Ardaiz Ganuzak.
Hasieran izokinen bideari jarraitzeko asmorik ez zutela azaldu du biologoak, baina, bi urteotan egin eta gero, lortutako emaitzekin “harrituta” daudela onartu du. Ontzat jo du urratsa egin izana, Bidasoan egiten ari diren lanen eragina agerian utzi duelako. “Azken 40 edo 50 urteotan egin dira izokin kumeak ibaian askatzeko saioak, baina horrek ez du ekarri animalion populazioak gora egitea; oztopoak kentzeko lanak eragin du, ordea, Bidasoan gora egiten duten izokinen kopurua handitzea”, erran du Ardaiz Ganuzak.
Gobernua 2007an hasi zen Bidasoko presa eta gainerako oztopo nagusiak kentzen, edo, gutxienez, arrainek gaindi zitzaten moldatzen. “Ordura arte, urtean batez beste 200-300 izokin ari ziren ibaian sartzen; azken hamar urteotan, 400 izokinekoa da batezbestekoa, eta 500 eta 600 ere sartu izan dira; ia 700 noizbait”.
Sortu eta hil
Bost urtekoa izaten ohi da izokinen zikloa. Jaio eta gero, sortu diren errekan bi negu ematen dute, eta, ondoren, Ipar itsasorako bidea hartzen dute. Itsasoan bertze negu bat edo bi ematen dute errekara itzuli aurretik. Itsasoan hiru negu egoten diren izokinak ere badira, baina gutxi dira. Errekan, arrautzak jarri eta gero, izokin gehienak hil egiten dira. Bakar batzuek, hala ere, itsasorako bidea egiten dute bigarrenez.
Bide hori, berez, zaila da izokinentzat. Pilatutako koipe guztia baliatzen dute sortu zireneko errekako ur emariaren bila. Azken hatsa ematen dute zeregin horretan: belaunaldi berria sortzen hiltzen dira. Egin behar duten ahalegina are handiagoa da bidean gizakiak eraikitako oztopoekin topo egiten dutenean. Eta Bidasoan anitz dira ur emaria erregulatzeko egindako azpiegiturak. “Sunbilla eta Doneztebe artean, batez ere. Ibaiaren zati horretan ura ez doa bere bidetik: erretenetatik doa, edo urmaeletan bildua dago”, erran du Ardaiz Ganuzak.
Horrek, noski, ez dio onik egiten izokinari. Bere bidean behar du ur bizia eta garbia. “Urmaeletan biltzen denean, ura ez da behar bezainbertze berritzen, eta berotu egiten da. Sedimentuak, gainera, pilatu egiten dira”. Bidasoan gorago eginez, hain zuzen ere, ur garbiagoa aurkitzen dute izokinek, oxigeno gehiagorekin. Gainera, arrautzak jartzeko ohi baino toki gehiago aukeratu izanak populazioari egiten dio mesede: “Toki gutxi direnean, denak espazio berean pilatzen dira, eta uholdeak gertatuz gero, adibidez, denek pairatzen dituzte kalteak; toki anitz egonda, Donezteben bat-batean gertatzen ahal den ekaitza batek, akaso, hango izokinei eraginen die, baina ez, ordea, Baztan aldean direnei”.
Gorago ailegatu da izokina Bidasoko arroan, oztopoak kentzeko egindako urratsei esker. Baina oraindik ere lan handia da egiteko. Oztopo anitz da behera botatzeko, Ardaiz Ganuzak nabarmendu duenez. Nagusietako bat da Iruritako Oharrizko presa, Elizondotik bost kilometrora. “Presa horretan ez dago inolako azpiegiturarik arrainen bidea errazteko. Bada garaia konponbide bat bilatzeko, oztopo handia baita izokinentzat eta bertze animalia anitzentzat”. Indarrean dagoen kontzesio bat du presa horrek. Herriko piszifaktoriako jabeak erabiltzen du. “Harekin harremanetan jarri nahi dugu, izokinentzat bidea egin dezan”, berretsi du Ingurumen Departamentuko biologoak.
Iaz, hain zuzen ere, Oharrizko presa hori izan zen markatutako izokinen muga. Hogeita zortzi markatu zituzten, zehazki, eta haietako hiru ailegatu ziren Doneztebeko San Tiburcio presaraino. Batek lortu zuen gorago jarraitzea, Iruritaraino.
Iazko eta aurtengo dinamiketan aldea sumatu dute Ingurumen Departamentuko adituek. “Iaz, nahiko mantso egin zuten bide hori; aurten, anitzez ere azkarrago aritu dira”. Azaroko euriak eman die Bidasoan bide hori egiteko aukera izokinei, Ardaiz Ganuzak aipatu duenez. “Behar zuten ur emaria izan dute; ez gehiegi, ez gutxiegi”. Ezustean harrapatu zituzten izokinek adituak, Elizondoko Txokotoko presara ailegatu zirenean, hain zuzen ere. “Zikina zela ohartu, eta korrika eta presaka garbitu genuen, izokinek bidea jarraitzeko”, kontatu du biologoak.
Erakusketa
Life Irekibai proiektuak bertze egitasmo bat jarri du martxan egunotan, Bidasoan izokinekin egindako lanaren osagarri: erakusketa bat zabaldu dute Ingurumen Departamentuak Iruñeko Gonzalez Tablas karrikan duen egoitzan, Bidasoan eta gisako ibaietan dauden oztopoek duten eragina azaltzeko herritarrei. Abenduaren 15era arte egonen da departamentuan, eta, gero, hilaren 16tik aurrera, Bertizko jaurerrian jarriko dute. Asmoa da handik bertze hainbat herritara eramatea, tartean Elizondo, Sunbilla eta Berara.
Labrit Multimedia etxeak prestatu du erakusketa. Departamentuaren egoitza erreka bilakatu nahi izan dute han jarritako argazkien eta panelen bidez; Bidasoa eraman dute eraikinera, han bizi diren animaliekin eta ibaiertzetako landare eta zuhaitzekin batera.
Nafarroatik harago jo nahi izan du erakusketak, hala ere. “Ibaiek berezkoa duten bidea berreskura dezaten bada mugimendu bat nazioartean, eta horren berri eman nahi izan dugu”, azaldu du Labrit Multimediako Gaizka Arangurenek. Bi lan ildo osagarri ditu mugimendu horrek: “Arrainen migrazioa babestea du helburu batek, eta ibaietako presak behera botatzea besteak”, zehaztu du.
Mugimendu horrek Finlandiako Seppo Leinonek egindako ilustrazioa baliatu du, eta Labrit Multimediaren erakusketak irudi hori hartu eta Bidasoko testuingurura moldatu du. Izokina, amuarraina, igaraba eta bertze hainbat animalia jarri dituzte presa baten aurrean askatasuna eskatzen. Gora egin nahi dutelako.
Kattalin Barber
Badakite udazkenean joan eta udaberrian itzultzen zirela; badakite ehunka emakumek egindako bidea zela; eta badakite zer-nolako lana zen. Halere, oraindik ere galdera anitz erantzun gabe daude Mauleko espartin lantegietara joandako Erronkaribarreko emakumeen inguruan, eta haien istorioak eta esperientziak gorde nahi dituzte. Hara joandako guztiei izen-abizenak jarri, eta haien bizimodua osatu nahi dute. Mugaz gaindiko historia da enarena, eta joan zirenen izenak eta izanak bildu nahi dituzte orain, aurreko mendean Pirinioen beste aldera, Maulera, espartinak egitera lanera joan ziren emakumeak omentzeko.
Asko eta asko izan ziren bizimodua ateratzeko Mauleko espartin lantegietara jo zuten Erronkaribarreko emakumeak. Etxeetan ez zuten bizitzeko adina ere, eta han aurkitu zuten aldi baterako lana. Ez ziren bakarrik Erronkaribarrekoak izan. Zaraitzu eta Aragoiko (Espainia) Echo eta Anso ibarreko emakumeek ere igarotzen zuten urtearen sasoirik luzeena Maulen, lanean.
Gotzon Perez Artutx Bidankozeko Bidankozarte ekimeneko kidea da. Burgiko Kukula eta Izabako Kurruskla elkarteekin proiektua abiarazi dute, Maluta Films ekoiztetxearekin batera, enara izandako emakumeen inguruko testigantzak jasotzeko. Nafarroako berrehun emakumetik gora identifikatu dituzte jada; horietatik, gehienak, Erronkaribarrekoak. Esaterako, Bidankozeko 35 enararen berri izan dute. Perez Artutxek Bidankozeko udal artxiboan murgilduta lortu du informazio gehiago: bertan aurkitu ditu Maulera bidaiatzeko agiriak eta ezkontzeko baimenak ere.
Ainara operazioa deitu diote egitasmoari: “Oraindik ere gehiago jakin nahi dugu, eta enara izandako emakumeen istorio pertsonalak ahal dugun neurrian berrosatu nahi ditugu”, azaldu du kideak. Horretarako, herritarren laguntza behar dute, eta galdetegia prestatu dute datuak lortzeko. Haien argazkiak, gutunak, Mauletik ekarritako objektuak, bitxikeriak eta pasadizoak jakin nahi dituzte, besteak beste. “Herritarrek zer gogoratzen duten jakin nahi dugu, zer kontatu zuten, eta bakoitza denboran kok atu”.
Nerabeak eta gazteak ziren emakume gehienak, eta Maulera bizipoza eramaten zutela kontatzen ohi da. Akaso horregatik, eta udazkenean joan eta udaberrian itzultzen zirelako eta beltzez lan egiten zutelako, deitzen zieten enara. Perez Artutxek adierazi duenez, hiruzpalau urte daramatzate Erronkaribarren hainbat kolektibok enarak omentzen eta haien lana aitortzen. Besteak beste, omenaldiak, mendi ibilbideak eta antzezpenak egin dituzte. Oraingoan “haratago” joan nahi dute eta haien historia berrosatzea da asmoa.
Ahaztu baino lehen
Haiek dakitela, ez da gelditzen enara izandako emakumerik bizirik ibarrean. “Eta bizirik balego, oso zaharra izango litzateke”. Haien oroimena, ordea, oraindik ere bizirik dago herrietan: “Hemengo gehienek ezagutzen dute haien historia eta badute senideren bat bertan aritutakoa; memoria gordetzea, halere, gero eta zailagoa da, eta ahaztu baino lehen gorde nahi dugu”. Enaren haritik tiraka ari dira, memoriak gorde duelako haien historia.
Erronkarin hasi dute egitasmoa, baina helburu dute enarak egon ziren toki guztietara heltzea eta proiektua hedatzea, testigantza gehien jasotzeko helburuarekin. Bildutako guztiarekin, liburua kaleratzea da xedea. Bitartean, ainarak.eus web-dokean bilduko dituzte lortutako lekukotasunak. Egitasmo horrez gain, Maluta Films ekoiztetxea dokumentala prestatzen ari da enaren inguruan.
Sasoiko lana zen espartingintza, baina baziren hainbat urtetan joandako emakumeak. Askotan, ezkondu arte jarraitzen zuten lanean. Oihalak, arropak edo bestelako objektuak erosten xahutzen zuten askok lortutako dirua. “Batzuek, irabazitakoarekin, zapatak erosten zituzten; lehenago bakarrik espartinak edo abarkak zeudelako”, azaldu du Perez Artutxek. Sei edota zazpi urtez jarraian joandako emakumeak ere bazeuden.
Ez ziren, gainera, edozein emakume. Beharrak bultzatuta joan ziren emakumeak Maulera. Mendian barrena egindako ibilbidea ez zen edonolako bidaia. Normalean taldetan bilduta, hainbat bide egiten zituzten, abiapuntu zuten herriaren arabera, Perez Artutxek jakinarazi duenez. Bide horiek guztiek Maule zuten jomuga. Elurraren, ekaitzen eta muturreko tenperaturen ondorioz, Erronkaribarretik Maulerainoko bidea heriotzarako bide bihur zitekeen. Horrelako istorioak jaso izan dituzte ere: “Ekaitzak bidean harrapatu eta pneumoniak jota hil ziren emakumeena, adibidez”, aipatu du.
Beharrak bultzatuta hartu zuten lehendabiziko enarek Pirinioen beste alderako bidea, eta hala jarraitu zuten, 1940. urte inguruan azkenekoak joan ziren arte. Zuberoan industrializazioa zabaltzen ari zen bitartean, Nafarroan lurrari loturiko familiak mantentzen ziren oraindik. Hori dela eta, alde bateko diru beharrak eta beste aldeko eskulan premiak eragin zuten emakume gazteen migrazioa.
Maulen aurkitutako lan baldintzak, gainera, ez ziren batere onak. Mauleko Ikerzaleak taldeak ahalegin handia egin du emakume gazte haien bizimodua ikertzeko, eta 1980ko hamarkadatik ari da informazioa biltzen eta testigantzak jasotzen, hain zuzen.
Lan gogorra zen enarena, eta lanaldiak 10 eta 12 ordu artekoak ziren, jakin dutenez: “Enarak eskulan aproposa ziren Mauleko industriarentzat: kualifikaziorik gabeak, baina trebeak, eta soldata baxuak onartuz”, jasotzen du elkarteak Les hirondelles à Mauléon idazkian. Horrez gain, ostatu hartzeko baldintzak ere “oso prekarioak” ziren.
Edurne Elizondo
Desagertzeko asmoz sortu zuten Paris 365 jantoki solidarioa, duela hamar urte, Iruñean; elkartasun horren beharrik ez izatea hartu baitzuten helburu proiektua bultzatu zuten Gizakia Herritar fundazioko kideek. Eta desagertzeko arriskuan da orain, hain zuzen, baina ez beharrik ez dagoelako, fundazioaren egoera ekonomikoak txarrera egin duelako baizik. Laguntzen jarraitu ahal izateko laguntza behar du jantokiak, eta SOSParis365 lelopeko kanpaina jarri dute martxan, herritarren babesa jasotzeko.
2008. urtean eztanda egin zuen krisi ekonomikoak eragindako larrialdi egoerari erantzuteko jarri zuten martxan Paris 365 jantoki solidarioa, 2009. urtean. Gizakia Herritar fundazioko kideek argi izan dute beti erakunde publikoei dagokiela herritarren oinarrizko eskubideak bermatzea, baina krisi ekonomikoak itota zirenen premiazko egoerari konponbidea emateko beharrean zirela sentitu zutelako jarri ziren martxan.
Hamar urteotan, 278.000 gosari, bazkari eta afari baino gehiago banatu dizkiete Gizakia Herritar fundazioko kideek jantokiko erabiltzaileei, Jarauta karrikan hasieran, eta Descalzosen orain. Gainera, 10.250 elikagai saski baino gehiago banatu dituzte.
Batetik, 1.700 boluntario baino gehiago izan dituzte laguntzen fundazioko kideek hori guztia lortzeko; bertzetik, 500 bazkide baino gehiagoren babesa lortu du egitasmoak. Proiektua garatuz joan da, gainera, eta jantoki gisa sortutakoari hamaika adar atera zaizkio gero: Paris 365 Txokoa, sukaldea, bigarren eskuko arropa saltzeko dendak eta haurrentzako ludoteka, bertzeak bertze.
Urtarrilera arte
“Egoera larria da”. Horixe nabarmendu du Gizakia Herritar fundazioko presidente Patxi Lasak. Bera da Paris 365 egitasmoko sortzaileetako bat. Egoera aldatzen ez bada urtarrilera arte eutsi ahal izanen diotela azaldu du, baina gero itxi egin beharko dutela jantokia. Elikagai saskiak banatzeko proiektuarekin ere ezin izanen lukete jarraitu, egoerak bere horretan jarraitzen badu.
Irailean, mahai gainean jarri zituzten fundazioko kideek beren ekonomiari buruzko datuak, eta ezustekoa hartu zuten, agerian gelditu zelako 67.000 euroren galera dutela. 2017an, gainera, 50.000 euroko bi mailegu eskatu zituen fundazioak, eta horiek ordaintzen segitu behar dute.
Fundazioko bazkide diren 500 pertsonen ekarpenekin 103.000 euro jaso zituen jantokiak 2018an. Aurrekontua, berriz, 750.000-800.000 euro ingurukoa da, urte oro. Urtean 400 boluntario baino gehiago aritzen dira proiektuan lanean, eta, gainera, zortzi langile ditu soldatapean fundazioak.
Jantoki solidarioak 600 pertsona inguru artatzen ditu hilabete oro. Beharrak, beraz, ez du behera egin; alderantziz: itxaron zerrenda ere badutela azaldu dute Gizakia Herritar fundazioko kideek. Haien ustez, azken urteotan krisia amaitutzat ematen duen mezua zabaldu da gizartean, eta, horren ondorioz, behera egin dute haien gisakoaren jantoki solidarioentzako laguntzek. “Jada ez gara lehentasun. Kezkagarria da hori, beharra badelako. Erabiltzaileen kopuruak gora egin du”, azaldu dute.
Egungo egoera ekonomikoak kolokan jarri du euro baten truke behar gehien dutenak laguntzeko aukera. Herritarren babesa “beharrezkotzat” jo dute jantokia ez ixteko. Erakunde publikoen babesa ere behar dutela gaineratu dute Gizakia Herritar fundazioko kideek, arlo horretan ere behera egin baitu jantokiak jasotako laguntzak. “Hainbat proiektutan murrizketak egin beharko ditugu, eta herritarren laguntza beharko dugu urtarriletik aurrera”.
Sare sozialen bidez, laguntza hori jasotzeko kanpaina bat jarri du martxan Paris 365 egitasmoak. Arduradunek argi dute lanean aritu diren hamar urteotan lortu dutela toki bat gizarte mugimenduetan eta auzoko dinamiketan, eta ez dute hori galdu nahi. “Bazterketaren aurka ari gara, eta zuzeneko harremana dugu jendearekin. Ezin dugu hori guztia bertan behera utzi”, nabarmendu dute. Elkartasuna eskatu du jantokiak, elkartasuna eta justizia soziala elikatzen segitu ahal izateko.
Lur Albizu Etxetxipia
Olentzerok oparitu zidan Libre diskoa. 2007ko sanferminetan, 14 urterekin ikusi nituen zuzenean lehen aldiz, Ilazkirekin. Uda hartako oporrak Italian pasatu genituen, eta Eskuak/ukabilak iltzatuta daukat geroztik. Bi urte beranduago joan ginen klasekoak Totemera; El Infierniton erosi nituen hamabost pertsonarentzako sarrerak. Geroztik, ondoan geunden kontzertu guztietan lehertu naiz Iratirekin Jaio.Musika.Hil bakoitzean. Berarekin joan nintzen Lodosara. Gezurra esan genien gurasoei, eta Elizondora joan ginen haiek ikustera. Berba ta irudia bakoitzean oroitu naiz Akortekin. Institutura autobusez joaten ginenean, Astraindik Zizurrera egunero entzuten nuen Libre Martarekin. Biribilgunean egiten genuen eztanda (mundua obretan dago, baina guk ez dugu ezer apurtu). Min hau kantatu dut Amayarekin, Andrearekin. GaztEHerrira joan ginen, lehen aldiz, Sara, Andrea, Ane eta laurok.
Euskal Herria zeharkatu dut kideekin Denbora da polígrafo bakarra entzuten, kantuen esanahiaz konspiratzen. EHZ ezagutu dut. Jon Kepak lortu zidan Altsasuko sarrera. Sanferminetako txandetatik korrika joan naiz Kobetamendira, Urtasun eta Edurnerekin oihu, barre eta negar egitera. Baimenik ez manifen ondoren Sols el poble salva el poble jarri genuen.
Lagunekin autoan egindako lehenengo bideetako bat egin genuen Tafallara, Andrea, Ane eta Edurnerekin. Oihu entzun dut Oihaneren bertsioan. Ezagutu ditut haiei esker Redemption song, Kids, Knightcall. Katamalo, Peiremans. Paularekin imajinatu dut nolakoa izanen litzatekeen Berri Txarrak zaharrak garenean elkarrekin ikustea. Ihes egin dezagun urrutira, amesten duzunetik bi metrora. Eta akatu ditzagun erlojuak hondarretan ito arte, idazten genion elkarri Rakel eta biok. Maravillasengandik gertuago sentitu naiz Ibirikun. Ez dadila haria eten, idatzi zidan argazki baten atzean Liernik. Irati eta Iruneren begiradak bilatu ditut Katedral bat bakoitzean. Bizitzak oparitu dizkidan kide berezienekin egin dut Madrilera ordu gutxitako bidaia, piztiaren bihotzera, Eraitz eta Mikelekin metroan topatu eta bizitzaz mozkortzeko. Iraitzekin eztabaidatu dut esaldirik onenaren inguruan. “Autonomotan” jarraitu dut gaua, Zentralen posible zena baino gehiago edan ondoren (geroztik jakin nahi nuke maitasuna zer den zuretzat). Marinarekin ikusi nahi nituen Bartzelonan. Autoan Breytenekin maitemindu naiz, Leonor Maritxalarrekin abestu dut Lotsarik gabe. Aski dela esateko, Ukabilak; elkarrekin sentitzeko, Eskuak. Kantatu dut Viana tabernan Ez. Jonekin abestu dut Hutsa ta doblia.
Erabaki beharrak ito nauenetan, lasaitu egin nau FAQek. Amorrua askatu dut beste askorekin: Betiko leloaren betiko leloa, Biziraun, Zirkua, Pintadek, Ez dut nahi, Sed Lex, Albo kalteak, Onak eta txarrak, Emazten fabore II, Kezkak… Helduleku guztiak erori zaizkit. Imajinatu dut zelda hori, “eroria burrukara” hormako pintaketa.
Gure jainko ateoak izan zarete. Gure bizitzaren soinu-banda, tantaka etorri eta balio berriak eta zaharrak ekarri dizkiguna. Euskal Herria munduratu duena. Batez ere, euskaraz sortu duen taldea, euskaratik hitz egin eta euskara erdigunean jarri duena. Belaunaldi batzuen ispilua, eredua. Ez dadila haria eten eta ez gaitzala nostalgiak harrapa. Etorriko dira bisaia berriak. Guztiak izanen dira beharrezkoak. Ikusi arte, Berri Txarrak! Plazera izan da.
