Edurne Elizondo
Gizarte langilea da Estefania de Paz Asin (Iruñea, 1981), baina aktore lanetan aritu da azken hogei urteotan. Eskolan deskubritu zuen antzerkia, eta, hamaika diziplinatan trebatu eta gero, oholtza du orain berezko bizitoki. Itxialdiak etxetik urrun harrapatu zuen. Azken hilabeteotako gogoetak eta esperientziak abiapuntu hartuta, tailerra eginen du hilaren 16an, Uharteko Arte Garaikideko Zentroan.
Itxialdiaren ondorioz sortu da tailerra egiteko asmoa?
Bai. Uharteko Arte Garaikideko Zentroko Elisak [Arteta] deitu zidan, tailerra antolatzeko ideia proposatzeko. Nire alaitasuna nahi zuten konfinamenduko tristurari aurre egiteko. Eta baietz erantzun nien, noski. Gorputzaren inguruko laborategia eginen dugu, hiru ordukoa; haur, gazte, heldu eta zaharrak batera aritzea nahi dut. Ez dut gehiegi erran nahi mamiari buruz, baina argi utzi nahi dut jarduera ludikoa izanen dela, eta asmoa izanen dela itxialdiak utzi dizkigun hutsuneak betetzea, nolabait.
Nolakoa izan da itxialdia zuretzat?
Kontua da 2020ko otsailaren 20an 20:02an nire azken lana estreinatu nuela Iruñeko Gaiarre antzokian. Eo! izena du, eta obra horretan Olivia izeneko astronautaren rola betetzen dut. Ni naiz laneko zuzendaria eta ekoizlea ere. Erronka handia izan da niretzat antzezlan hori prestatzea: urrats txiki bat gizateriarentzat, baina hagitz handia niretzat! Estreinatu eta gero, atseden hartzeko beharra nuen, eta Tenerifera joan nintzen. Itxialdiak han harrapatu ninduen.
Beldur zinen?
Bai. Batez ere, ziurgabetasunak eragiten zidan kezka eta beldurra. Zorionez, ez nintzen han bakarrik, eta etxea genuen eraikinean, gainera, bertze artista anitz zeuden. Zoragarria izan zen hori: konfinamendua, nolabait, egonaldi artistiko bilakatu zen. Arazoak gero etorri ziren, itzuli nahi izan nuenean. Kostatu zitzaidan. Apirilaren 5ean itzuli nintzen, azkenean.
Osasun krisiak eragin al dio zure lanari?
Bai, noski. Tenerifetik ateratzeko presa handirik ez nuen agenda, bat-batean, hutsik gelditu zelako.
Gogorra izan da lan berria estreinatu bezain pronto hori gertatzea?
Egia erran, eskertu dut etenaldia, lana prestatzeko prozesu osoak estres handia eragin didalako. Eta banuen beharra gelditzeko. Ekoizpen handia da, eta anitz lotu nau. Gauza bitxiak ere gertatu zaizkit! Pentsa, 2019ko otsailean, jada, Gaiarreko kideei erran nien nahi nuela ikusleek maskara janztea estreinaldian. Espaziora doan astronauta bat naiz Eo! obran, eta ez nuen gure planetatik deus eraman nahi! Gogoratzen dudanean, hotzikara sentitzen dut. Orain denok eraman behar dugu maskara!
Hasi zara mugimendua sumatzen kulturaren sektorean?
Ematen du zerbait mugitzen hasi dela. Konpainia batzuk hasi dira emanaldiak lotzen, berriz ere. Baina agerraldi bat gertatuz gero, berriz ere egon gaitezke duela hiru hilabeteko egoera berean. Ziurgabetasun handia dago. Zuhur jokatu behar dugu, baina erabaki batzuk ez ditut ulertzen.
Zer-nolako erabakiak?
Bitxia iruditzen zait kulturarekin lotutako espazio anitz itxita egotea, edo segurtasun neurri zorrotzekin zabaltzea, eta, aldi berean, hegazkinez bidaiatzeko edo mezara joateko arazorik ez izatea.
Kultura izan da galtzaile krisian?
Kulturaren helburua da herritarrei pentsaraztea; pentsamendu kritikoa dugu, eta, ondorioz, anitzetan agintariei ez zaie interesatzen gure arloa sustatzea.
Kulturaren arloko langileok bat egin duzue, hain zuzen, erakundeen babesa eskatzeko.
Artelekutik heldu zitzaigun deialdia, eta bat egin nahi izan genuen. Bat egiteko eta indartzeko saio bat egin dugu, egoerari elkarrekin aurre egiteko.
Oholtzan bakarrik egoten ohi zara.
Nire azken obran, adibidez, bakarrik nago oholtzan, baina, aldi berean, jende hagitz ona dut inguruan. Hamalau pertsonak osatutako lantalde bat ari da lanean ikuskizun horretan. Horregatik, oholtzara bakarrik igo arren, taldearen babesa sentitzen dut.
Bide luzea egin duzu jada; zure hautua izan da bakarrik aritzea?
Duela hogei urte hasi nintzen lanean, eta denetarik egin dut. Ez naiz beti bakarrik aritu. Hautu horren alde egin dut, neurri handi batean, errazagoa delako lan egitea; hau da, errazagoa delako gisa horretako ikuskizun bat saltzea, edo toki batetik bertzera mugitzea. Nire garapenaren ondorio ere badela uste dut; eskarmentua dut, eta neure burua gai ikusten dut ordubete oholtzan bakarrik egoteko.
Eta orain, zer asmo?
Derrigorrezko etenaldiak aukera eman dit nire azken obrari buruzko lan ikusezin anitz egiteko: txostena osatzen ari naiz, estreinaldiko bideoa prestatzen, kultur etxeetara informazioa bidaltzen… Lan eta lan ari naiz orain ere. Eta aukera baliatu nahi dut, gainera, obra, nolabait, egungo egoerara moldatzen saiatzeko.
Lurrari espaziotik egiten dio so zure pertsonaiak Eo! obran. Gogoeta egiteko beharra du?
Bai. Finean, antzerkigintza arte hagitz bizia da, eta nahiko nuke hilabeteotan gertatu denari buruzko gogoeta egin, obran barneratu ahal izateko. Mundu osoan gertatu da osasun krisia, eta horri buruz aritu nahiko nuke oholtza gainean. Hasieratik, gainera, nire asmoa izan da obra honekin Nafarroako mugak gainditzea, eta hemengo artea urrun eramatea.
Hogei urteko bidea. Nola gogoratzen duzu hasiera?
Institutuan anitz animatu ninduen literatura irakasle bat izan nuen. Haren eskutik hasi nintzen gelan aktore lanetan. Eta horrek emozioz betetako mundu bat ireki zidan. Argi izan nuen hori zela egin nahi nuena. Eta lortu dut. Egin eta egin, hori izan da nire eskolarik onena.
Uxue Rey Gorraiz
Kontziliazio familiar eta laborala Lekunberrin (Larraun): hurbilketa etnografiko bat izenburuko doktoretza tesia aurkeztu du Rocio Otxoa Santos antropologo eta gizarte hezitzaileak NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoan (Donostia, 1970…
Edurne Elizondo
Krisiak agerian utzi ditu sistemaren gabeziak. Hori nabarmendu du Afan alzheimerra dutenen senitartekoen elkarteko psikologo Ana Remirez de Ganuzak (Tutera, 1982). Doako zerbitzu berri bat jarri dute martxan, zaintzaileei laguntza emozionala emateko. 948-27 52 52 eta 948-41 02 99 telefono zenbakietara dei dezakete.
Nolakoak izan dira itxialdiko egunak alzheimerra dutenentzat eta haien familientzat?
Konfinamenduak iraun bitartean, egoerara moldatu behar izan dugu, eta etxetik aritu gara lanean. Argi genuen lehentasuna zela laguntza eske deitzen zutenak artatu ahal izatea. Eta anitz izan dira deitu dutenak. Herritarrentzat itxialdia gogorra izan da, eta are gehiago gure kolektibokoentzat, egoera bereziki zaurgarrian direlako.
Nola eragin die egoerak gaixoei?
Konfinamenduak eragin du okerrera egitea gaixo direnen narriadura fisikoak eta kognitiboak. Dementziaren bat dutenentzat, kaltegarria da beren errutinak bertan behera uztea; bakartzeak ere egin die kalte, bertzeak bertze, beren gaitasunak lantzeko eta haiei eusteko terapiak ezin izan dituztelako jaso, eguneko zentroak itxita zirelako. Itxialdiak ekarri du, kasu anitzetan, gaixoaren jokabidea aldatzea, eta zaintzaileentzat zaila izan da egoera kudeatzea.
Zaintzaileek, anitzetan, ezin izan dute lan hori partekatu. Nolakoak izan dira hilabeteok senideentzat?
Gogorrak izan dira, zalantzarik gabe. Elkartera deitu dutenen kopuruak nabarmen egin du gora. Batez ere, sentitu duten gainkargaz aritu zaizkigu, eta kontatu digute antsietateak edo beldurrak jota bizi izan dutela itxialdia. Hagitz gogorra izan da, eta anitz sufritu dute.
Horregatik jarri duzue martxan zerbitzu berria?
Bai, argi ikusi dugulako horren beharra dutela elkarteko kideek, bai eta gure bazkide ez diren herritar anitzek ere. Beharra duten guztiengana heldu nahi dugu.
Lehendik ere ematen zenuten laguntza psikologikoa; arlo hori indartzea da kontua?
Batez ere, asmoa da elkartetik kanpo ere aritzea. Hau da, Iruñetik edo Tuteratik kanpo, gure asmoa da landa eremuko herri txikietan ere aritzea, jendeari behar duen babesa emateko.
Ezberdina da batzuen eta bertzeen egoera?
Kasu guztiak dira ezberdinak. Noski, ezberdina izan da itxialdia dementzia duen pertsona etxean duen familiarentzat edo egoitza batean duenarentzat. Argi dago osasun krisiak gogor jo dituela zaharren edo mendekotasuna dutenen egoitzak. Egoera horri aurre egitea kanpotik, egoitzan dagoen senidearekin egoteko aukerarik gabe, ez da batere erraza izan.
Konfinamendua arautu duten dekretuek ere ez dute ongi azaldu, anitzetan, zer egin zitekeen eta zer ez. Sumatu duzue hori?
Dei anitz jaso dugu galdetzeko mendekotasuna zuen pertsona karrikara ateratzen ahal zen edo ez. Hasieran, informazioa ez zen argia, eta zaintzaileek ez zekiten zer egin. Horrek ere eragin die ezinegona, hagitz garrantzitsua baita anitzentzat karrikara atera ahal izatea.
Zaintzen zutena galdu dutenek ere deitu dute?
Bai. Senidea galdu dute, baina hagitz egoera berezi batean. Ezin izan diote agur erran, ezin izan dute familiaren eta lagunen babesa jaso. Hagitz zaila izan da. Parte hartu nahi izan dugu, pertsona horien oinazea dolu patologiko bilaka ez dadin.
Senideak egoitzetan dituztenek, bertzalde, ezin izan dituzte ikusi denbora luzez.
Hori izan da gauzarik gogorrenetako bat. Egoitzetan ahaleginak egin dituzte komunikazioari eusteko, telefonoz edo bideo deien bitartez. Baina maite duzun hori bisitatzera ezin joatea gogorra izan da. Kasu batzuetan gertatu da konfinamendua hasi dela dementzia duen senide hori egoitza batean utzi berritan, eta horientzat egoera are gogorragoa izan da. Telefono edo bideo deien bidezko komunikazioa, anitzetan, zaila izan da, eta horrek areagotu egin du gaixoen eta senideen ezinegona.
Elkartean eta elkartetik kanpo nahi duzue garatu zuen laguntza zerbitzu berria. Nola?
Gure asmoa da, batetik, gisako zerbitzua ez duten egoitzetan lagundu ahal izatea. Bertzetik, osasun etxeekin edo eguneko zentroekin ere jarri nahi dugu harremanetan, espazio horietan lagundu ahal izateko. Hirugarrenik, ospitaleetako neurologia edo geriatria zerbitzuekin lan egiteko prest gara. Nafarroa osoan aritu nahi dugu. Herri txikietara mugitzeko prest gara, gutxieneko jende kopuru bat lortuz gero. Finean, beharra duen orori gure babesa eman nahi diogu.
Egoerak agerian utzi ditu sistemaren gabeziak?
Bai. Uste dut gertatu denak balio behar duela denok gogoeta egiteko eta zer behar dauden identifikatzeko. Antzeko pandemiak gerta daitezke, berriz ere, eta inportantea da oraingo egoerak irakatsitakoa baliatzea hurrengoari hobeki aurre egin ahal izateko.
Zer erakutsi dizue osasun krisiak?
Gure kasuan, adibidez, erabaki dugu Nafarroako Geriatria eta Gerontologia Elkartearekin batera ikerketa bat abian jartzea, inkesten bidez, dementzia dutenek eta beren senideek izan dituzten behar guztiak identifikatzeko. Jakin nahi dugu zer izan den gogorrena, zerk eragin dien beldur gehien. Hori guztia jakin nahi dugu etorkizunerako hobeki prestatzeko. Administrazioak ere egin beharko luke gogoeta, egindako hutsak zuzentzeko.
Zuek zer moduz zaudete?
Guretzat ere gogorra izan da hau guztia. Ordu anitz egin dugu lan. Baina ezin genuen jendea bakarrik utzi. Babesa behar zuten.
Uxue Rey Gorraiz
Azaroan ekin zioten proiektua diseinatzeari, eta, koronabirusaren pandemiak eragindako etenaldiaren ondotik, hilaren hasieran bueltatu dira lanera: Pirinioetako lurraldeetan larrialdietako eta hondamendietako laguntza medikoa hobetzeko Europako sare batean parte hartuko du Nafarroak, Egalurg proiektuaren barruan. Nafarroako taldeko kide eta arduradun da Tomas Belzunegi sendagilea (Iruñea, 1956) eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko Zientzien Fakultateko dekanordea.
Zein da prestatzen ari zareten sare horren helburua?
Pirinioetan gertatzen diren larrialdietako eta hondamendietako osasun laguntza hobetzea da helburua, arrisku handiko egoeretan bereziki, edota jende kopuru handia pilatzen den kasuetan. Horietan, eta beste guztietan, kalitatezko zerbitzua bermatu nahi dugu, eta eremu guztietan baldintza beretan egiten dela ziurtatu. Protokoloak bateratuko ditugu beharrei ongi erantzun ahal izateko.
Zer eskualdek hartuko dute parte?
Elkarlanean arituko gara Okzitaniako, Akitania Berriko, Kataluniako eta Nafarroako profesionalak. Zehazki, Tolosako Ospitalea, Baionako Ospitalea, Kataluniako larrialdi zerbitzuak eta gu, Navarrabiomeden gaudenak, hots, Nafarroako Gobernuaren ikerketa biomedikoko zentroko kide garenak.
Zergatik ikusi duzue horrelako sare bat sortzeko premia Pirinioetan?
Halakorik gabe, bakoitza bere burbuilan sartuta geldituko litzateke; ez genuke jakinen ondoko eskualdean nola ari diren lanean, ez genukeelako halako harreman zuzenik izanen haiekin. Bizitzako edozein arlotan bezala, larrialdietarako osasun laguntzarako oso inportantea da albokoari erreparatzea eta, ahal den heinean, harengandik ikastea.
Alde handia dago eskualde desberdinetako larrialdi zerbitzuen artean?
Bai. Jendeak uste du larrialdi zerbitzu guztiek berdin funtzionatzen dutela, baina hori ez da egia. Frantziako Estatuan, esaterako, orain dela urte mordoa jarri zituzten ZIU mugikorrak martxan. Nafarroan, berriz, duela hamabost bat urte hasi ginen; haiek baino askoz beranduago, alegia. Haiek askoz esperientzia handiagoa dute arlo horretan; ez hori bakarrik: haiek guk baino askoz helikoptero gehiago dituzte, adibidez.
Sare honekin, baina, indarrak batuko dituzue.
Bai, protokoloak harmonizatuko ditugu horretarako. Gainera, datu base komunak sortuko ditugu, larrialdiak daudenetan, gaixoen datu klinikoak biltegi bakar batean izateko gordeak, lana errazteko eta lasterrago erantzun ahal izateko.
Elkarlanerako sarerik gabe, zer arazo sortzen da eskualde horietan larrialdietarako lan egiteko orduan?
Egoera jakin batzuetan oso zaila izaten da normaltasunez aritzea lanean. Adibidez, nik ezin dut legez Frantziako Estatuan mediku gisa lan egin. Anbulantzia batekin bertara pasatzen banaiz ere, ezin dut hemen bezala jardun. Arazoa burokratikoa da, eta oztopo horiek gainditzeko lanean ari gara orain, uste baitugu ezinbestekoa dela baldintza horiek aldatzea. Une honetan, Kataluniako kideak hasiak dira helburu hori erdiesteko urratsak egiten.
Tresna berritzaileak sortuko dituzuela iragarri duzue. Zein dira tresna horiek?
Egitasmoaren barrenean den kide bakoitzari eginkizun batzuk esleitu zaizkio; hau da, nork bere ardurak ditu. Esate baterako, Tolosako Ospitaleak ospitale mugikor bat diseinatu eta egin behar du, hondamendi bat gertatuz gero osasun laguntza emateko. Haiek diseinatuko dute, baina guztiok erabili ahalko dugu. Hori da gakoa. Bestalde, Nafarroako taldeak simulaziorako baliabideak sortuko ditu. Oso proiektu interesgarria da.
Eta zertan datza, zehazki?
Nahiko arrunta da robotak edukitzea larrialdietako profesionalak entrenatzeko, eta horiek espazio ezagun batean egon ohi dira. Alegia, suspertze geletan edo ebakuntza geletan izaten ditugu horrelakoak, baina ez beste agertoki batzuetan; anbulantzietan edo helikopteroetan, kasurako. Horrelakoak sortu nahi ditugu, mugikorrak, jakina, besteek ere erabil ditzaten, beharra dutenean.
Nola laguntzen dute horrelako simulazioek?
Simulazioak behar-beharrezkoak dira larrialdietan nola erantzun ikasteko, profesionalak trebatzeko. Horientzako aurrekontua antolatzen ari gara gaur egun, baina aurreikusi dugu 2021ean hasi ahalko garela simulazio ekitaldiekin.
Adierazi duzue ez duzuela nahi hizkuntza aniztasuna oztopo izatea. Zer esan nahi duzue horrekin?
Eskualdearen arabera, profesionalek gai izan beharko dute gaztelaniaz edo frantsesez hitz egiteko, edo, jakina, beste eskualde batzuetan, euskaraz eta katalanez ere bai. Langileek aukera izanen dute beste eskualde batzuetara mugitzeko hizkuntza gaitasunak hobetzeko, beti toki berean gelditu beharrean.
Noiz jarriko duzue sarea martxan?
Hogeita hamar hilabete ditugu proiektua amaitzeko. Erritmo onean ari gara prestaketa lanetan, eta bukatu bezain laster aktibatuko dugu. Hori da gure helburu nagusia. Egia da koronabirusak eragindako osasun krisiak prozesua moteldu egin duela, baina gogotsu ekin diogu berriz gure lanari.
Nafarroako Unibertsitate Publikoko Medikuntzako graduko arduradunetako bat ere bazara. Zer moduzkoa izan da estreinako ikasturtea?
Ikasleen balorazioa oso ona izan da. Are gehiago, NUPeko graduetatik Medikuntzakoa da balorazio onena jaso duena, aurten. Oso kontent gaude denok.
Gradu osoa prest duzue dagoeneko?
Urtez urte ari gara prestatzen. Lehenbiziko ikasturtea egin dugu, eta aurki prest izanen dugu bigarrena. Gainera, zorionez, ongi bidean, klaseak presentzialak izanen dira irailean, taldeak nahiko txikiak baitira.
Berriki jakin dugu Erizaintzako lehen mailako lehendabiziko seihilekoa euskaraz egin ahalko dela datorren ikasturtean. Bada asmorik Medikuntzako gradua ere euskalduntzen hasteko NUPen?
Nahi genuke, baina graduko ikasleetatik oso gutxi dira euskaldunak, oraingoz. Ikusiko dugu aurrerago, baina oraintxe ez dugu masa kritiko nahikorik. Etorkizunean, euskaldun gehiago badago, jakina, eskariari erantzun beharko diogu.
Edurne Elizondo
“Begiratu, aztertu, bilatu”. Argi eta garbi erran du Nafarroako Ospitale Guneko dermatologo Saioa Oskoz Jaimek (Iruñea, 1989): “Gure larruazalak memoria du, eta zaintzen ikasi behar dugu”.
Bihar izanen da larruazaleko minbiziaren aurkako Europako eguna. Zertarako balio du?
Auzia mahai gainean jartzeko, eta ikusgarri bilakatzeko. Jendeak jakin behar du larruazaleko minbizia existitzen dela.
Ez dio garrantzirik ematen?
Asko hitz egiten da, adibidez, bularreko minbiziaz, edo birikakoaz. Kontua da horiei beldur handia diegula, baina ez hainbeste larruazaleko minbiziari, ez delako asko ezagutzen, hain zuzen.
Larruazalekoa ere larria izan daiteke, ezta?
Bai, eta heriotza ere eragin dezake. Larruazaleko minbizia da ohikoena, hain zuzen ere. Kasu askotan ez da larria, baina zenbaitetan hilgarria ere izan daiteke.
Mota ezberdinak daude?
Bai. Hiru dira nagusiak, eta horien artean melanoma da ezagunena, larriena delako. Bertze biak dira kartzinoma epidermoidea eta kartzinoma basozelularra. Ez dira hain ezagunak, baina horiek ere hilgarriak izan daitezke. Melanoma gazteen artean da ohikoagoa; beste biak gehiago antzematen ditugu adin bateko pertsonen artean.
Larruazaleko minbizia lotzen ohi dugu eguzkia hartzeko joerarekin. Hori da arrisku bakarra?
Ez, baina egia da eguzkia, edo, zehazkiago esanda, erradiazio ultramorea dela arrisku faktore nagusia. Baina badira beste faktore batzuk: larruazalaren edo ilearen kolorea, faktore genetikoak, familian egon daitezkeen aurrekariak, erradioterapia jaso izana…
Larruazal edo ile argiko pertsonek arrisku handiagoa dute?
Bai, eguzkitik babesteko edo melanina sintetizatzeko gaitasun gutxiago dutelako. Kartzinoma basozelularra, adibidez, ohikoena da, eta batez ere agertzen da larruazal oso argia, edo ile edo begi argiak dituzten pertsonen artean.
Eguzkia hartzeko orduan, konturatzen gara dauden arriskuez?
Gero eta kezka handiagoa dugu. Kontsultan egunero entzuten ditugu aspaldiko pasadizoak, eta jendeak kontatzen digu duela hogei urte eguzkitik babesteko krema ere ez zutela erabiltzen. Orain ardura gehiagoz jokatzen dugu, arriskuak gero eta gehiago ezagutzen ditugulako. Baina oraindik ere jende askok pentsatzen du hondartzara edo igerilekura joateko baino ez duela krema jarri behar. Eguzkiaren erradiazioa, ordea, urte osoan jasotzen dugu.
Egunero erabili beharko genuke?
Bai, urte osoan. Udan gomendatzen dugu, batez ere, hondartzara edo mendira joaten garenean bi ordutik behin krema jartzea. Urte osoan, berriz, karrikara ateratzen garenean jartzea izanen litzateke egokiena. Neguko egun euritsu batean bi ordutik behin krema jartzeak ez du zentzurik, akaso, baina etxetik ateratzen garenean jartzeko ohitura hartzea ona litzateke.
Zer gehiago egin daiteke?
Funtsezkoa da gure azala ongi ezagutzea. Gaixoei esaten diegu lagungarria izan daitekeela urtean bi aldiz edo argazkiak egitea, alderatu ahal izateko, zerbait aldatu zaigun edo lehen ez genuen zerbait ote dugun ikusteko.
Zeri egin behar diogu so?
Begiratu behar dugu, batez ere, lehen ez genuen orbanen bat atera ote zaigun, eta lehendik geneuzkanak aldatu ote diren. Lehendik genuen orezta baten tamaina edo kolorea aldatu bada, adibidez, medikuarengana joan beharko genuke.
Garrantzitsua da larruazaleko gaitzak ahalik eta azkarren artatzea?
Bai, noski. Larruazalaren kasuan, abantaila bat dugu bertze minbizia motekin alderatuta, ikusten ahal ditugulako gertatzen zaizkigun aldaketak. Horregatik da garrantzitsua begiratzea, bilatzea.
Minbizia ez da larruazalak izan dezakeen gaitz bakarra. Zeintzuk dira gaixotasunik ohikoenak?
Gaitz asko izan ditzake gure larruazalak. Profesionalok taldetan banatzen ditugu, eta, horren arabera, batetik, eritasun infekziosoak ditugu, adibidez. Herpes birusa da horietako bat. Bestetik, badaude inflamatorioak edo autoimmuneak. Horien artean ezagunak dira, adibidez, psoriasia eta lupusa. Ilearekin lotutako kontsultak ere ugariak dira. Jendeak kezka handia du ilearekin.
Larruazaleko gaitzek eragindako aldaketak ikusten ahal ditugula erran duzu, eta ona dela eritasuna antzemateko. Ikusgarritasun horrek badu bertze ondoriorik gaixoengan?
Bai. Ezin dugu ahaztu alderdi estetikoa. Gure larruazaleko aldaketak guk ikusten ditugu, eta besteek ere bai, eta hori, zenbaitetan, zaila da gaixo denarentzat. Baldintzatzen ahal du bere egoera, eta dermatologoak eman diezaiokeena baino laguntza gehiago behar izaten du. Batez ere gaitzak kronikoak direnean, psoriasiaren kasuan bezala.
Osasun krisiak ekarri duen itxialdiak eragin ahal dio herritarren larruazalari?
Bai. Konfinamendua amaitu eta gero, ohartu gara kontsultara etorri direla estresak jotako larruazala duten gaixoak: psoriasiarekin, edo ilea galduta, edo akneak jota. Baina ez hori bakarrik; koronabirusak ere utzi du bere arrastoa gaixo batzuen larruazalean.
Birusak zuzenean eragin dio larruazalari?
Bai. Oraindik asko dugu ikertzeko, baina ikusi dugu kasu batzuetan larruazalean agertzen ziren arrastoekin lotuta zegoela COVID-19aren larritasuna.
Uda hemen da. Ohi baino kontu handiagoz ibili beharko da?
Bai, zalantzarik gabe. Beti ibili behar dugu kontu handiz, baina are gehiago itxialdia pasatu eta gero. Argi izan behar dugu, oro har, gure larruazalak memoria duela, eta zaindu egin behar dugula.
Edurne Elizondo
Eskarmentu handiko profesionala da Villar Lopez argazkilaria (Iruñea, 1971). Berriemaile Grafikoen Nafarroako Elkarteko kidea da, eta karrikan eman ditu azken hilabeteak, kamerarekin, osasun krisian gertatutakoa jasotzen. Duela hemezortzi urte hasi zuen bere bidea, eta pandemiak hutsik utzitako karriketako isiltasunak beldurtu egin duela aitortu du. Badu zer kontatu, bai eta zer salatu ere, bere ogibideaz.
Elkarretaratzea egin duzue, Taxoaren. Zer duzue salatzeko?
Batez ere, Espainiako Ligaren jarrera salatu nahi izan dugu, erakunde horrek erabaki duelako guk lana egiteko dugun eskubidea galaraztea: ez digute uzten futbol zelaietan eta entrenamendurako espazioetan sartzen. Berriemaile grafikook lanean jarraitzeko dugun eskubidea aldarrikatu dugu. Segurtasun neurri guztiak betetzeko prest gara, noski. Ezarri diguten protokoloa betetzen dugu lanean ari garen toki guztietan.
Zein da zuek zelaietatik kanpo uzteko arrazoia, zuen ustez?
Lehendabiziko arrazoia ekonomikoa da: Espainiako Ligak behar du lehiaketa amaitu, nahi eta nahi ez; diru anitz mugitzen du futbolak telebistekin dituen kontratuen bidez. Noski, berriemaile grafikook ez diogu dirurik ematen Ligari, eta, gainera, neurri batean ezerosoak gara erakundearentzat, zabaltzerik nahi ez duten argazkiak egin ditzakegulako, adibidez. Ligak informazio eskubidea utzi du bazter, eta ematen du ez dela deus pasatzen. Ezin dugu hori onartu, egoera horrek hurrengo urrats batera eramaten gaituelako: zentsurara, alegia. Iragazitako informazioa ez da informazioa.
Oraingo debekuek izan dezakete eragina osasun krisia pasatu eta geroko egunerokoan?
Uste dugu Ligaren asmoa dela bere kontrola ezartzea. Une honetan, halere, niri iruditzen zait auzi nagusia dirua dela, lehiaketa nola edo hala bukatu nahi dutela, alegia, telebistekin dituzten kontratuak bete ahal izateko. Guk traba egiten ahal diegu, eta horregatik uzten gaituzte kanpo.
Nolakoak ziren zuen lana egiteko baldintzak, osasun krisiak eztanda egin baino lehen?
Ez genuen arazo handirik. Baina egia da urtetik urtera mugitzeko genuen esparrua murriztu egin digutela. Gero eta gehiago mugatu dute zelaiko toki batetik bertzera mugitzeko genuen askatasuna. ez bakarrik gurea; irratiei ere gero eta eragozpen gehiago jarri dizkiete beren lana egiteko. Pentsa, ordaindu egin behar izan dute partida baten kontakizuna egiteko zelaian sartu ahal izateko! Ordaindu egin behar dute lan egiteko. Sinestezina da. Eta kontua da inork ez duela deus erran. Diru anitz dago jokoan; hori da kontua. Profesionalok atzera egiten joan gara, baina une honetan aski dela bertzerik ezin dugu aldarrikatu.
Marra gorri bat zeharkatu dute?
Kontua da jende anitzen lana ere badagoela jokoan. Badira beren kabuz ari diren profesional asko, enpresa baten babesa ez dutenak, eta horiei argazki bakoitzeko ordaintzen diete. Horretaz bizi den jendea bada, eta, zelaietatik kanpo gelditzen badira, lana galtzen dute. Hagitz larria da.
Lehen ere salatu izan duzue gero eta zailagoa zaizuela, anitzetan, lan egitea, eta erakundeek utzitako argazkiak erabiltzen direla gero eta gehiago; Ligaren erabakia bertzerik ez zenuten behar?
Bai; gero eta gehiago, joera da kazetariek lana eginda jasotzea; eta iragazitako informazioa, berriz diot, ez da informazioa. Egia da Ligak negoziatzen hastea erabaki behar izan duela, baina uste dut auziak dituen eta ikusten ez diren alderdi batzuk ahazten ari zaizkigula. Pentsa zelaietara sartzeko eskatzen digutela test azkarrak egiteko. Enpresa batek egin dezake, baina argazkilari autonomo batek, adibidez, ez. Azkenean, ezartzen duten iragazki bat da. Ez dakigu zer erabakiko duten azkenean, baina adi egon beharko dugu.
Karrikara atera zarete egoera salatzera; kazetarien eta gainerako lankideen babesa sentitu duzue?
Argi dugu, poliki-poliki, gisako neurriak ezarriko dizkietela irratiko edo prentsako kazetariei ere. Ez gara bakarrik sentitu, baina egia da oraingoz gu atera garela karrikara. Gure kabuz ere egiten dugu lan anitzetan. Lehen urratsa izan da, eta, segur aski, arazoak bere horretan segitzen badu, jende gehiago batuko da. Ziur naiz lankideek gurekin eginen dutela bat, informazio eskubidea dagoelako jokoan, eta horrek denoi eragiten digu.
Azken urteotan bultzada eman diozue Berriemaile Grafikoen Nafarroako Elkarteari. Laguntzen du batasunak?
Bai, indar handiagoa ematen digu. Denok batera gehiago lor dezakegu. Gure gremioak anitz sufritu du: sufritu du krisi ekonomikoagatik, krisi teknologikoagatik, bai eta intrusismoagatik ere. Bat egin bertze erremediorik ez dugu, aurrera egiteko.
Futbolaren auzia bazter utzita, nolakoa izan da zuen lana konfinamenduan?
Zaila izan da, egia erran. Eragozpen anitz izan ditugu azken hilabeteotan gertatu dena dokumentatu ahal izateko. Hasieratik nabarmendu dut egungo pandemiak hamaika aurpegi dituela, eta horietako anitz jaso gabe gelditzen ari dira, trabak jartzen dizkigutelako.
Non jarri dizuete traba gehien?
Zainketa intentsiboetako unitateetan, adibidez, hagitz gutxi sartu gara, eta, gehienetan, klinika pribatuetan. Osasunbidean bakarrik sartu dira Nafarroako Gobernuko eta Diario de Navarra-ko argazkilariak, eta utzi dieten tokiraino. Informazioa anitz kontrolatu dutela iruditzen zait, kritikaren beldur direlako. Bertze toki anitzetan dokumentazio lan hagitz onak egin dira. Horretaz ari gara, pandemia dokumentatzeaz, ez morboa sortzeaz. Profesionalak gara; badakigu gure lana egiten. Argi dut erakunde batzuk damutuko direla orain hartutako erabakiez, konturatuko direlako dokumentazioan hutsune handiak daudela.
Zer arlo falta dira?
Zahar etxeak falta dira, adibidez. Ulertzen dut egoera zaila izan dela, eta segurtasun protokoloak betetzea funtsezkoa dela, baina uste dut bazela eman digutena baino tarte handiagoa lan egiteko. Etxean egon diren gaixoen esperientzia dokumentatzeko ere ez dugu aukera anitz izan; ezta beilatokietan eta hilerrietan ere. Irudi asko falta dira. Berretsi nahi dut beti errespetuz egiten dugula gure lana; gertatzen ari dena kontatu bertzerik ez dugu nahi.
Nolakoa izan da krisiaren hasierako karrika hutsetan aritzea?
Interes handiko egoera baten erdigunean egon gara; mundu mailako gertakari baten erdigunean. Film bateko protagonista nintzen sentsazioa izan dut; hiriko isiltasunak beldurtu egin nau tarteka.
Berriemaile Grafikoen Nafarroako Elkarteak Patxi Calleja kidea galdu berri du, Iruñeko argazkilari ezaguna.
Pena handia dugu ezin izan diogulako merezi zuen agurra egin. Hirian denok maite eta errespetatzen genuen Patxi. Besarkada handia helarazi nahi diogu Carlos Calleja anaiari. Bi argazkilariak dira hiriko historiaren parte.
Edurne Elizondo
Osasunako entrenatzaile izendatu zuten Izaskun Mainz Kakun (Iruñea, 1985), duela bi aste, baina ezin izan du Taxoaren sartu, egungo osasun krisiak eragindako alarma egoeragatik [Nafarroa bigarren fasean sartu aurretik erantzun zituen galderak]. Lanari ekiteko eta jokalari guztiekin elkartzeko irrikan da.
Erran duzu ezustean harrapatu zaituela izendapenak; ari zara egokitzen?
Egia erran, hagitz gogorrak izan dira azken egunak. Batetik, jende anitzek zoriondu nau; ez nuen uste berriak hainbertzeko oihartzunik izanen zuenik. Bertzetik, hasi gara jada lanean, taldea osatzen, talde teknikoa zehazten, hurrengo denboraldirako ildo nagusiak markatzen, bideoak ikusten… Tarte labur batean lan handia egin behar izan dugu.
Sumatu duzu jada, beraz, Osasunako entrenatzaile izateak dakarren arduraren zama?
Bai. Bat egin du, gainera, oraingo osasun krisiarekin, eta horrek dena zaildu du. Egun osoa ematen dut telefonoa eskuetan, deiak egiten, Internet bidezko bilerak egiten… Lan handia dugu egiteko, eta kostatzen ari zait konfinamenduak ezarritako etenaldiari aurre egitea, egia erran.
Konfinamendua arintzeko neurriak indarrean egon arren, egungo egoerak anitz baldintzatzen du zure lana?
Bai. Nahi nuen jokalariekin bileraren bat egin, baina ezin izan dugu. Ezin izan ditut ikusi eta zer moduz dauden galdetu. Eta horrek kezkatzen nau; kezkatzen nau konfinamenduak nola eragin dion jokalarien animoari. Finean, jokalariek elkar agurtu zuten pentsatuz hamabost eguneko epean berriz ariko zirela lanean, eta inork espero ez zuen hau guztia gertatu da; liga bertan behera geratu da, bertze talde bat igo da Lehen Mailara, entrenatzailea eta taldeko kideak aldatu dira… Jakin nahi dut horrek guztiak nola eragin dien, eta zer moduz dauden.
Oraindik ez duzu izan haiekin hitz egiteko aukerarik?
Jokalari batzuekin mintzatu naiz telefonoz, baina kontua da gogoa dudala guztiekin batera egoteko, eta guztiekin batera hitz egiteko. Ez ditut denak ongi ezagutzen oraindik, eta taldea itxi gabe dugu. Ondorioz, gauza anitz dago zehazteko, baina badut talde lan hori egiteko gogoa jada.
Zer urrats duzu buruan talde lan hori egiteko?
Hasteko, bideoak ikusi nahi ditut, gureak, etor daitezkeen jokalarienak, arerioenak… Hurrengo urratsa izanen da benetan martxan jartzea, eta ongien egokitzen zaigun jokoa antolatzea. Denboraldia hasi aurreko denbora aprobetxatu beharko dugu ongi jokalarien sasoia ikusteko eta egin beharrekoak egiteko. Ez da ohiko lana izanen, argi dut. Jokalariak hainbat hilabetez egon dira entrenatu gabe, eta hori sumatuko da, segur aski. Egokituz joan beharko dugu, poliki-poliki.
Erronka bat izanen da hurrengo denboraldia, beraz?
Bai, baina talde guztiak egonen gara egoera berean. Nik uste dut oraingo egoeran pisu handia izanen duela jokalarien animoak, eta hagitz garrantzitsua izanen dela elkar zaintzea eta elkarri lagunduz ongi egonen den talde sendo bat osatzea. Hori lortzea da oinarria, eta, hortik aurrera, futbolari buruzkoak landu.
Nolakoa da landu nahi duzun futbola?
Nik argi dut zelaian ongi egoteko burua ongi izan behar duzula. Horri garrantzi handia emanen diot, eta, hortik aurrera, noski, nire estiloa garatzen saiatuko naiz, talde teknikoko gainerako kideekin batera, eta gure jokalarien ezaugarriak kontuan hartuta.
Lagunak taldeko jokalari izan zinen, bertzeak bertze, entrenatzaile lanetan hasi aurretik. Anitz aldatu da egoera ordutik?
Nik uste dut formakuntza dela gehien aldatu dena; batez ere entrenatzaileena. Nik hagitz entrenatzaile onak izan ditut, eta haien eskutik jasotakoak bultzatu nau, neurri handi batean, lan hori egitera, baina egia da formakuntzaren esparruan anitz egin dugula aurrera.
Profesionalizazioa lortzeko bidean urrats bat aurrera egin da formakuntza horri esker?
Bai. Duela urte batzuk inolako agiririk ez zenuen behar talde bat entrenatzeko; orain bai, formakuntza zehatz bat behar da. Horrek on egiten dio futbolari, noski.
Halere, gizonen eta emakumeen artean alde handia dago oraindik ere.
Bai. Duela urte batzuk, egoera benetan larria zen. Ezagutu ditut lehengo Superligan aritutako jokalariak, ia ordaindu beharrean izan direnak jokatu ahal izateko. Badakigu bidea luzea dela, oraindik ere, baina oraingo egoerak alde on anitz badu. Denbora behar da, eta, batez ere, borrokari eustea.
Ainhoa Tirapu jokalari ohiak erran berri du belaunaldi oro saiatu dela hurrengoarentzat egoera hobe bat uzten. Hori da gakoa?
Argi dago ni hasi nintzenetik egoerak izugarri egin duela hobera. Taldekide izan nuen Ainhoa Tirapu, eta elkarrekin aritu gineneko egoerak eta oraingoak ez dute zer ikustekorik. Gizartea ere aldatu da. Gauza anitz lortu dugu, borrokatu garelako, eta horretan jarraitu beharko dugu.
Osasunan ere baduzu bide bat egina. Sentitu duzu taldearen babesa?
Esker ona bertzerik ez dut. Benjaminen entrenatzaile lanetan aritu naiz, orain arte, eta esperientzia hagitz ona izan da. Denen babesa sentitu dut.
Oraingo etapa hasteko gogoz?
Bai. Baimenak eskatzeko prest naiz, ahalik eta azkarren joan ahal izateko Taxoarera. Nik ezin izan dut itzuli, martxotik. Han ditut nire gauza guztiak. Ea laster entrenatzen hasteko aukera dugun, lanari ekiteko. Igotzea izanen da gure helburua, baina jakin badakigu bidea zaila izanen dela. Oraingo ziurgabetasuna bazter uzteko irrikan nago.
Edurne Elizondo
Alarma egoerak bertan behera utzi zituen martxoan Karrikirik prest zituen ekinaldi guztiak. Iruñeko elkartean lanean jarraitzen dute, halere, ohiko zerbitzuak eskaintzen, sare sozialak indartzen eta lan egiteko molde berria pentsatzen. Horretan ari da Izaskun Barber dinamizatzailea (Iruñea, 1989).
Osasun krisiak eragindako alarma egoeraren hasierarekin batera ekin zenion lanari Karrikirin; zer moduz?
Martxoaren 16an hasi nintzen lanean, hain justu, konfinamenduaren lehendabiziko astelehenean, eta itxialdiak eragindako egoera horrekin guztiarekin egin nuen topo. Lehen astean bulegora joan nintzen, martxa hartzeko; behar nituen gauzak bildu, eta bigarren astetik aurrera telelana egiten hasi nintzen.
Denda zabalik duzue jada?
Tira, goizez lanean ari gara, eta, norbait etortzen bada, artatzen dugu. Baina jendeak telefonoz edo posta elektronikoz egin dezake bat gurekin dendako kontuengatik.
Karrikiriko dinamizatzailea zara, zehazki, martxotik; zein da zure lana?
Karrikirin ditugun zerbitzu guztiak kudeatzea da nire ardura, eta, aldi berean, jarduera berriak sortzea edo proposatzea. Komunikazioaren arloko lana ere nik egiten dut, eta sare sozialak kudeatzeaz arduratzen naiz.
Ezagutzen zenuen lehendik elkartea?
Bai. Ni aritu izan naiz ikus-entzunezko teknikari gisa lanean beti; kamerari izan nintzen, hasieran, eta produkzioaren arloan aritu nintzen gero, hainbat hedabidetan. Karrikiri ezagutzen nuen, baina bertze edozein erabiltzailek bezala. Euskalerria Irratian ikusi nuen dinamizatzaile bila zirela, aurkeztu, eta hemen nago.
Orain barrutik ezagutzen duzu proiektua. Zein da edo izan beharko luke Karririkiren gisako elkarte baten funtzio nagusia?
Uste dut orain arte lan ona egin duela elkarteak, eta, oraingo testuinguruan, egungo beharretara egokitu beharko dugula. Horrek ekartzen du aukera berriak sortzea, aldi berean, eta aukera berri horiek sortzeko egin behar dugu lan. Jendea guregana dator euskaraz ditugun zerbitzuak jasotzera; eskaintzen ez dugun zerbait eskatzen digutenean ere ahalegina egin behar dugu sortzeko eta egokitzeko. Orain, hori egiten ari gara, egungo egoerak hori eskatzen digulako. Egokitzeko behar dugun gaitasuna badugu.
Egokitzeak erran nahi du, bertzeak bertze, sareen bidezko lana edo esparru digitala gehiago garatzea?
Hori da adibide bat. Esparru digitalean sakondu behar dugula argi dugu. Sare sozialena oso elementu indartsua da orain guretzat. Online denda ireki dugu, adibidez, eta, egia esan, harrituta gaude izan duen harrerarekin, eskari asko jaso baitugu jada. Oso pozik gaude. Aldi berean, badakigu badugula lan asko egiteko. Eskaini nahiko genuke gero eta gehiago, eta horretarako ari gara lanean.
Itxialdiak eragin dio dendako jarduerari; elkartekoari ere bai?
Bai. Prestatuak genituen ekinaldi guztiak bertan behera utzi behar izan genituen, alarma egoera ezarri zutenean. Ez gara geldirik egon, eta gauza berriak martxan jartzeko gogoz gaude, baina behar dugu jakin zer-nolakoa izanen den hemendik aurrerako egoera. Ziurgabetasuna handia da, eta zaila da, ondorioz, hemendik aurrerako bidea zehaztea. Ideia asko ditugu, eta poliki-poliki emanen dugu haien berri sare sozialen bidez.
Orain arteko zerbitzuei, halere, eutsi diezue, ezta?
Bai. Martxan jarraitzen dute gure pisukide edo lan poltsa zerbitzuek, bai eta itzulpengintza zerbitzuak ere. Oso harrera ona dute zerbitzuok, eta jarraituko dugu.
Kontzertuak, hitzaldiak, liburu aurkezpenak eta bertze ere egiten ohi dituzue; horiek moldatu beharko dituzuela uste duzu?
Bai. Hori da kontua. Oraingoz ideiak proposatzen eta garatzen ari gara. Agian, oso formatu txikiko kontzertuak egitea izan daiteke bide bat. Goiz da zehazteko, oraindik ere.
Erran izan duzu zure erronketako bat dela jende gazte gehiago erakartzea Karrikirira. Zaila da?
Pisukide zerbitzuan, adibidez, gazteak dira erabiltzaile nagusiak, eta antzerki tailerretara edo karrikadantzara ere asko etortzen dira. Duela bi urte sortutako Iruinkokoan ere gazteak dira gehienak, eta hori oso polita eta positiboa da. Ez da gauza bera gertatzen, ordea, beste hainbat esparrutan; dendako erabiltzaile gehienak adin batekoak dira, adibidez, agian gazteek online erosteko ohitura gehiago dutelako. Bazkideen artean ere helduak dira nagusi.
Bazkide gazteak lortzeko lana da aurrera begirako erronketako bat?
Bai, hori da landu beharreko auzietako bat. Gure zerbitzuak sendotzen jarraitu behar dugu, halaber, eta merkataritzaren esparruan, gurekin lan egiten duten dendari txiki eta euskaldunen bozgorailu izaten segitu nahi dugu. Sare sozialak ere indartu nahi ditugu, jende gehiagok ezagut gaitzan.
Oraindik bada elkar ezagutzeko eta saretzeko beharra?
Bada gure zerbitzu jakin bat ezagutzen duen jendea, baina proiektu osoaren berri ez duena. Euskaldun berriei ere eman behar diegu egiten dugunaren berri.
Euskaldun berrientzat topagune bat da Karrikiri?
Euskaldunek elkarren berri izan dezatela da gure lana; horretarako egiten ditugu kontzertuak, aurkezpenak eta beste. Jendea euskal giro horretara biltzeko.
Edurne Elizondo
Gizarte langilea eta Nafarroako Unibertsitate Publikoan Giza eta Gizarte Zientzietako doktorea; Txiribuelta elkartean desgaitasun intelektualen bat dutenekin ari da lanean Marrubi Rodriguez Luna (Iruñea, 1985). Pertsona erdigunean jarri beharra aldarrikatu du.
Arlo akademikotik at ere, adimen desgaitasunaren arloan aritzen zara egunerokoan. Behar da jarduera praktiko hori, teoria behar bezala lantzeko?
Bai. Ni betetzen nauena, gainera, hori da, aukera izatea lotzeko pertsonekin egiten dudan eguneroko lan hori eta esparru teoriko edo akademikoagoa. Finean, egunerokoan ikusten da teoriak balio digun edo ez.
Ikuspuntu kritiko bat behar da?
Bai, noski. Eguneroko lan horretan ikusten eta ikasten dugunaz gogoeta egiteko gai izan behar dugu, eta ikuspuntu kritiko bati eutsi, ahalik eta lan onena egiteko.
Hori da Txiribueltan duzuen helburua?
Bai. Ekimen sozialeko kooperatiba bat da gurea, eta desgaitasun intelektuala duten pertsonekin eta haien familiekin lan egiten dugu. Hainbat programa ditugu, autonomia garatzeko, familiak laguntzeko eta abar. Gure oinarria Snoezelen kontzeptua da: pertsona jarri nahi dugu erdigunean, eta zentzumenen ikuspuntu batetik lan egin.
Zer erran nahi du horrek?
Desgaitasunak pertsona baten adimenari eragiteak ez du erran nahi zentzumenen esparruari edo arlo emozionalari ere eragin behar dionik. Horregatik hartzen dugu ikuspuntu hori abiapuntutzat.
Parametro neurotipikoez harago joateko ordua da?
Bai, argi eta garbi. Hori da guk azaldu eta zabaldu nahi dugun mezua: arrazoiaz harago badirela kontuan hartu behar ditugun bertzelako gaitasunak. Neurotipiko garenoi ere eragiten digu begirada batek, eragiten digu ahots tonu jakin batek, eguraldiak, dutxa hartzeko uraren tenperaturak… Horrek guztiak lotura zuzena du bizi kalitatearekin eta ongizatearekin. Ongi sentitzea ez da bakarrik hitz egiteko gai izatea, edo bertzeekin arrazoiaren bidez harremantzea; zentzumenen eta emozioen bidez jasotzen duguna ere bada garrantzitsua.
Funtzionatzeko bertze modu batzuk daudela ulertzea da kontua?
Bai, eta, finean, denak du lotura etikarekin. Inportanteena da dibertsitatea eta pertsonen duintasuna errespetatzea; eta errespetatu behar dugu pertsona oro den bezala. Denok, jaiotzen garen une beretik, gaitasun batzuk ditugu; oinarrizkoak izan daitezke, baina hor daude. Denonak ez dira berdinak, baina horrek ez du erran nahi ezberdina dena aldatu behar dugunik. Begirada aldatu behar dugu, eta bertzeek dituzten gaitasunei so egin. Inklusioak ezin du ekarri bertzea aldatu nahi izatea. Nerbio sistemaren bertzelako konfigurazio bat izateak ez du erran nahi bertzelako konfigurazio horrek txarra izan behar duenik. Errespetuz aritu behar dugu beti, eta pertsonak lagundu beren beharretan, eta dituzten gaitasunak nabarmendu.
Komunikazioak ez du zertan ahozkoa izan, ezta?
Hori da. Ohikoek funtzionatzen ez badute, bertzelako bideak bilatu behar ditugu komunikatzeko eta bertzeekin lotzeko. Gakoa da esperientzia esanguratsuak izatea.
Etikaz ari zara, errespetuaz. Oraindik ere bada hain oinarrizkoa dirudiena nabarmentzeko beharra?
Desgaitasunaren esparruan eredu ezberdinak egon dira pertsonak artatzeko; garai batekoa, zokoratzearen aldeko eredu bat zen. Horren arabera, lotsatzeko moduko zerbait zen desgaitasuna, jainkoaren zigor bat. Gero garatu zen eredu medikoa, desgaitasuna zuena sendatu nahi zuen eredua, alegia. Horren arabera, desgaitasunen bat duen pertsonarengan eragin behar dugu, alda dadin eta gizartearekin bat egin dezan. Eredu hori mundu osora zabaldu zen, eta indar handiz, gainera.
Eredu soziala, eredu mediko horri aurre egiteko sortu zen. Desgaitasuna zuten pertsonek bultzatu zuten, 1960ko hamarkada inguruan; desgaitasun fisikoa zutenek, bereziki. Eredu horrek dibertsitatearen balioa onartzen du, eta zabalduz joan da. Orain dugun ereduak nolabaiteko nahasketa islatzen du. Egia da kontuan hartzen dituela desgaitasuna dutenen berezitasunak, haien testuinguru ekologikoa eta bertze, baina, oraindik ere, neurri handi batean, aspaldiko eredu mediko horretan iltzatuta segitzen dugu. Deigarria da hori: oraindik ere, sendatzea edo errehabilitazioa hartzen da oinarri adimen desgaitasuna dutenekin lan egiteko.
Horregatik diozu lan egiteko moduak aldatu behar direla?
Bai. Oraindik ere, nagusi da ikuspuntu funtzional bat: garrantzia ematen zaio adimen desgaitasuna duenak hanka bat mugitzeari, edo eskuan arkatz bat hartzeari. Ikuspuntua aldatu behar dela uste dut nik, eta pertsona jarri erdigunean, haren zoriontasunaren alde. Eta desgaitasuna duen norbait zoriontsu izan daiteke bere bizitza osoan arkatz bat hartu gabe.
Paradigma oso bat aldatu behar da?
Bai. Neurri batean, nik uste dut ideia horiek eta lan ereduak aldatzeko behar hori onartu dugula, gure egin dugula diskurtso hori, baina gertatzen da egunerokoan zailagoa dela aspalditik errotuta dauden moduak aldatzea.
Profesionalon zeregina da modu horiek aldatzen ahalegintzea?
Funtsezkoa da desgaitasuna dutenekin lan egiten dugunok ohartzea zer neurritan eragiten ahal dugun haien egunerokoan. Gure jarduerak zehazten du, neurri handi batean, haien bizitza nolakoa den. Hagitz ardura handia da, eta kontuan izan behar dugu, beti, ikuspuntu etiko batetik. Profesionalon artean gogoeta egitea hagitz garrantzitsua da, eta guk proposatzea, dugun ardura hori oinarri hartuta, behar diren aldaketak egitea, erabiltzaileen zoriontasuna bultzatze aldera.
Erabiltzaileen erabakitzeko eskubidea bazter gelditzen ohi da?
Eredu mediko batean erabiltzaileak betetzen duen rola pasiboa da. Erabakitzeko edo parte hartzeko eskubidea ukatu izan zaie; ukatu izan zaie, finean, beren bizitza kontrolatzeko aukera. Eta horrek guztiak berekin ekarri du adimen desgaitasuna dutenen inguruko irudi jakin bat sortzea.
Nolakoa da sortu den irudia?
Nik anitzetan lan egiten dut adimen desgaitasun handia duten pertsonekin. Anitz ez dira gai ahoz komunikatzeko, baina sekulako gaitasuna dute ahozkoa ez den komunikazioa garatzeko. Eskubide bat ez da paper batean idatzita dagoen zerbait. Desgaitasuna duenak egin nahi duena erabakitzen duenean, orduan ari da bere eskubideak erabiltzen. Eta, guri, profesionaloi dagokigu zer nahi duen asmatzea, eta eskaintzea. Ez du zertan nik proposatzen dudana gustuko izan. Nire lana, finean, laguntzea da.
Diagnostikoak, oraindik ere, pisu handia du?
Diagnostikoak estigma bat ezartzen du, eta berekin ekartzen du desgaitasuna duenak uko egitea den bezalakoa izateari. Guk, gizarteak aldatu behar dugu begirada.
Edurne Elizondo
Oliveto kondearen etorbidean du egoitza Nafarroako Alergologia Zerbitzuak. Han du kontsulta Esozia Arroabarren medikuak (Elizondo, 1974), baina gaixorik ez da zentroan egunotan, koronabirusak eragindako osasun krisiaren ondorioz. “Telef…
