Kattalin Barber
Bruno eta Lorena Jimenezek osatzen duten flamenko taldeak kontzertua eskainiko du, gaur, Esako San Esteban eliza zaharrean, 20:00etan hasita. Bihar, berriz, Urraulgoitin izanen dira. Zangozako musikariak gustura ari dira han eta hemen kontzertuak ematen. Lorena Jimenez (Zangoza, 1996) abeslaria da eta kaxoia jotzen du; nebak, berriz, gitarra. Runba eta flamenko kutsua ematen diete beren abestiei. Diskoa prestatzen ari dira orain.
Nola hasi zinen musikaren munduan?
Etxean, jostailuen ordez, musika tresnak izan ditugu. Txikitatik sustatu didate flamenkoarekiko zaletasuna. Horrez gain, Zangozako kontserbatorioan musika ikasketak egin ditut. Pianoa jo dut lau urtez, eta gitarra 10 urte nituenetik jotzen dut. Nebak saskibaloian lesio bat izan zuen, eta gitarra jotzen erakutsi nion. Bera ezin da geldirik egon. Orduan sortu genuen Bruno eta Lorena. Ez zen batere serioa, baina egun batean pare bat abesti grabatu, eta Interneten jarri genituen. Hortik aurrera hasi ginen. Nik betidanik abestu dut, Zangozako abesbatza txikian parte hartu dut urte luzez, eta, nebarekin batera, orain dela hiru urte inguru abiatu genuen egitasmoa. Ez gara talde handia, bakarrik kaxoia, gitarra eta bi ahots. Eta horrekin asko egiten dugu; aski da guretzat.
Diskoa prestatzen ari zarete. Noizko izanen duzue prest?
Oraindik ez dakigu; horretan gabiltza, poliki-poliki. Azkenaldian gauza asko izan dugu egiteko, eta ezin izan dugu guztia aurrera eraman. Baina laster ateratzea da asmoa. Oraingoz, kontzertuetan bertsioak abesten ditugu, eta, diskoa ateratzean, gure kantak hasiko gara abesten.
Nolakoa izaten ari da sormen prozesua?
Ni ari naiz abestien musika eta hitzak egiten. Egia esan, ez da batere erraza, eta zerk inspiratu behar izaten dut. Runba gustatzen zait, eta hori nabarituko da abestietan, segur aski. Hau da, mundu guztiak dantzatzeko abestiak izanen dira, runba bidez gaur egunera ekarrita flamenkoa.
Zergatik ematen diezue pop kutsua abestiei?
Nik flamenkoa maite dut. Flamenko garbia abestea gustatzen zaie batzuei, eta beste batzuei ez. Ni gustura nago fusioa egiten, eta nabaritzen da publikoari runba gustatzen zaiola. Baina flamenko garbiarekin ere asko disfrutatzen dut. Agian flamenkoa entzutera ohituta ez dagoen publikoarentzat errazagoa izan daiteke fusioa, edo guk egiten duguna entzutea eta gustukoa izatea. Niri behin baino gehiagotan esan didate: ez zait flamenkoa gustatzen, baina zuek abesten baduzue, bai. Denetarik dago. Flamenco on Fire jaialdian, adibidez, eskertuko dute flamenko garbia abestea, segur aski, baina beste toki askotan, berriz, ez.
Uda mugitua izan duzue. Zer moduz egon zara?
Toki askotan ibili gara jotzen, eta gustura egon gara. Egia esan, urtarriletik jende askok deitu gaitu, eta han-hemenka eskaini ditugu kontzertuak. Astebete hartu genuen opor, eta beste astebete Flamenco on Fire jaialdian egon ginen. Hortik aurrera, ez dugu atseden gehiagorik hartu uda osoan. Baina emanaldiak politak izan dira, eta jendeak eskerrak eman dizkigu.
Nolakoa izan da aurtengo Flamenco on Fire jaialdia?
Jaialdiak antolatutako jam sesioetan aritu ginen, batez ere. Iruñeko Basotxoan antolatzen zituzten, eta giro oso ona sortu zen. Ikaragarria.
Gero eta jende gehiago erakartzen du jaialdiak…
Bai, oso pozik gaude. Jende asko etorri da. Uste dut 60.000 pertsona inguru izan zirela. Aurten itzela izan da. Jaialdi osoan ez dugu atsedenik hartu. Goizean balkoietan egoten ginen: Mañuetan, udaletxean eta La Perlako hotelean. Hortik Basotxora joaten ginen eta gero kontzertuak ikustera. Sanfermin flamenkoa deitzen diogu guk jaialdiari. Adibidez, Andaluziatik datozen artistak harrituta gelditzen dira hemen dagoen flamenko giroarekin eta etortzen den jende guztiarekin. Arraroa egiten zaie Nafarroan flamenkoa entzutea. Halere, asko eskertzen dute, hemengo jendeak gertutasuna erakusten dielako.
Sabicas da Nafarroako flamenko gitarrista ezagunena. Zure erreferentea izan da?
Bai, eta pare bat alditan parte hartu dugu bere omenaldian. Erreferentea da. Sabicas itzela zen gitarra jotzen. Adibidez, nebarentzat erreferente handia izan da, eta gitarra jotzen imitatzen du. Asko maite du. Gainera, hari esker dugu jaialdia.
Zuk zer entzuten duzu?
Camaronen zale sutsua naiz. Agian topikoa da, baina horrela da. Edozein egun eta edozein ordu dela, Camaron entzutea gustatzen zait. Marina Heredia, Montse Cortes eta Niña Pastori ere entzuten ditut.
Joan den urtean antzerkia eta flamenkoa uztartzen duen proiektu batean parte hartu zenuen. Zer moduzko esperientzia izan zen?
El sexto sentido du izena antzezlanak, eta emakumeen aurkako indarkeria da haren gaia. Ni ahots nagusia naiz, eta neba txalo-jotzailea da. Joan den urteko azaroan estreinatu genuen, eta oraindik ere emanaldi gehiago eginen dugu. Azaroaren 8an, adibidez, Zarautzen egonen gara. Oso antzerki gogorra da, baina esperientzia polita eta aberasgarria izan da. Lola Rodriguez da zuzendaria.
Zangozan entzuten da flamenkoa?
Bai, entzuten da, baina runba gehiago. Bertan eman ditugu kontzertuak, eta kultur ekitaldietan parte hartu ohi dugu. Aurrekoan jo genuen, eta giro polita sortu zen, jendea dantzatzen aritu zen. Askok uste dute Andaluziakoak garela, baina gu harro gaude hemengoak garelako. Emakumea eta ijitoa naiz ni, eta nafarra. Artista onak daude hemen; agian ikusgarritasuna falta zaio, baina Nafarroan flamenkoak indar handia du.
Kattalin Barber
NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakasle dira Lohitzune Zuloaga (Errenteria, Gipuzkoa, 1981) eta Paz Frances (Iruñea, 1983). Soziologian eta Zuzenbidean doktoreak, hurrenez hurren. Mitos sobre delincuentes y víctimas kaleratu berri dute, Gema Varona adituarekin batera. Zigor sistemaren inguruan sortzen diren mitoak mahai gainera ekarri nahi izan dituzte haien inguruko hausnarketa bultzatzeko
Nola sortu da liburu hau egiteko proiektua?
LOHITZUNE ZULOAGA: Gema Varonarekin kriminologiari buruz ari ginela, ikusi genuen beti zeudela errepikatzen ziren ideia batzuk alor horretan. Ideia batzuk behin eta berriz agertzen zirela mahai gainean. Lanaren helburua ez da mito edo ideia horiek hutsean uztea, baizik eta mito baten inguruan bereiztea zer den egia, zer ez, eta zer-nolako erabilera duten norbanakoak deshumanizatzeko edo giza eskubideak kontuan ez izateko.
PAZ FRANCES: Mitoak barneratuak dituzten pertsonentzat egin dugu liburua, baina, aldi berean, erreminta erabilgarria izan daiteke profesionalentzat ere, gure ustez, orain arte ez zelako existitzen gisa horretako lanik, hain zuzen ere.
33 mito ageri dira lanean. Horietako pare bat aukeratu, eta nola funtzionatzen duten azaldu ahal duzue?
L.Z.: Adibidez, etorkin adingabeen inguruan bi mito daude: gazteek delitu asko egiten dituztela eta etorkinak delitugileak direla. Horrez gain, uste da gazteek ez dituztela legeak errespetatzen eta haientzako zigorrak bigunak direla. Mitoaren egia zatia izan daiteke gaztaroan konfrontazio gehiago dagoela legearekin. Horri deitzen zaio kriminalitatearen kurba, baina ez da zehazki adin txikikoekin gertatzen. Hor dago okerra. Esaterako, 14 urte edo gutxiagoko nerabeek egiten dituzten delituak oso-oso gutxi dira. Auziaren egungo egoera aztertu dugu. Lapurreta txikiak izan ohi dira adingabeen delituak. Hori guztia esanda eta adingabeen legeari erreparatuz, ikus dezakegu zigorrak gero eta gehiago gogortu direla. Legeak erakusten du zigorrak ez direla bigunak haientzat, eta kasu batzuetan, hain zuzen, politika publikoak gogorragoak dira adingabeentzat helduentzat baino.
P.F.: Niri gustatzen zait mito hau: alderdi politikoek ezer egiten ez dutela azaltzen duena. Gainera, abiapuntua edo oinarria da beste hainbat mito ulertzeko. Herritarren segurtasunarekin edo delinkuentziarekin arazo bat baldin badago, esan ohi da hori gertatzen dela arduradun politikoek ez dutelako ezer egiten. Politika publikoak neurri eta estrategia multzoa dira gatazka egoera bat erregulatzen saiatzeko. Baina egiteak ez du esan nahi aldi oro legeak onartzea edota neurriak hartzea. Alderdi politikoek gauzak egiten dituzte. Arazoa da agian beti berdin egiten dutela, gure ikerketen arabera. Adibidez, delinkuentzia arazotzat jo denean, heltzeko modu bakarra zigor sistemaren bidez izan da, legeak gogortuz. Egiten dute, baina eraginkorra ez den bide batetik.
Gogoeta egin duzue liburuan zigorrak gogortzearen inguruan. Norantz goaz arlo horretan?
P.F.: Lohitzunek aipatutako mitoa oso garrantzitsua da, eta gure liburuaren abiapuntua indartzen du. Gaur egun, zigor zuzenbidea erabat zigortzailea da, eta, sistematikoki, irtenbidea beti izan da zigorra handitzea. Ondorio larri eta arriskutsua du horrek. Horregatik sortu dugu liburua; arazoa konplexua da, baina, behintzat, liburuak parada ematen du gizarteak kontzientzia hartzeko eta ikusteko badaudela beste irtenbide batzuk, edo, gutxienez, ondorioez jabetzeko.
Mitoak beti existitu dira, eta beti existituko dira?
P.F.: Mitoak beti existituko dira. Gizartearen espresioa direlako, hain zuzen. Batzuek, agian, garrantzia galduko dute, eta sortuko dira berriak, aldi berean. Guk jorratu dugu zer gertatzen den mitoak erabiltzen direnean helburu zehatz batekin.
L.Z.: Mitoek badute beren funtzio soziala. Errealitatea oso konplexua da, eta mitoa izan daiteke modu bat sinplifikatzeko edo ulertzeko. Genero indarkeriaren legeak ez duela ezertarako balio dioen mitoa dago. Egia da legea egin zenetik, estatistikoki, hil dituzten emakumeen kopurua ez dela murriztu. Baina azaldu nahi dugu ezin dela bakarrik horrela ebaluatu, lege batek badituela helburu asko, eta, ondorioz, ezin duela berehalako ondoriorik izan.
Hedabideek zer-nolako rola betetzen dute mitoak zabaltzeko orduan?
L.Z.: Ni, egia esan, kritikoa naiz hedabideak manipulatzaileak direla dioen ideiarekin. Egia da hedabideek lan egiten dutela berehalakotasunetik eta gertaera jakin batetik abiatuta, eta egia da fenomeno bat azaltzeko beharrezkoa dela ikuspuntu zabalagoa izatea. Baina ez dut uste egitura handi bat dagoenik atzean herritarrak manipulatzeko, baizik eta badirela bereganatu diren dinamika zehatz batzuk.
Biktimen inguruan ere mito asko daude, liburuan jaso duzuenez. Zeintzuk nabarmenduko zenituzkete?
P.F.: Biktimen kapituluan jarri dugu Gemaren aipu esanguratsu bat: “Biktimek gidoia bazter uzteko eskubidea dugu”. Inoiz kontuan hartzen ez diren elementuak aipatu ditugu hor. Biktima guztiak desberdinak dira, eta haien beharrak ez dira kontuan hartzen; sistemak ez ditu kontuan hartzen. Gainera, aurreiritzi asko ditugu biktimen inguruan, eta aurretik pentsatutako ideiak, haien jokabideari buruz: nola jokatu behar duten, zer erantzun behar duten… Delitugileentzat prozedura desberdinak daude delituaren arabera, baina biktimarentzat beti zigor prozedura bera dago.
L.Z.: Delitugileei buruz ez dago itxaropenik; biktimei buruz, ordea, bai; horrek egiten du egoera desberdin.
Askotan, onen eta gaiztoen arteko bereizketa egiten dugu, baina fenomenoak ertz asko ditu, ezta?
P.F.: Bai, biktima beti ona da; gaiztoa, berriz, delitugilea. Fenomeno hain konplexuak azaltzen ari garenez, logika binarioak ez du funtzionatzen, beste hamaika bide daudelako. Baina prozesu penalak behar du sinplifikatzea, gizarteak bezala.
L.Z.: Gainera, gerta daiteke pertsona bat delitugilea izatea, eta, aldi berean, biktima ere. Hori ere izan behar dugu kontuan.
Edurne Elizondo
Bakarrik ailegatu zen Maialen Oñate (Iruñea, 1992) helmugara, urrezko domina eman zion Abiadura Patinajeko Europako Txapelketako maratoian. “Ezin sinetsi” zegoen. Patinen gainean zoriontsu da, baina, kirol emaitzen gainetik, lehian hasi zenetik lortutako lagunak jarri ditu.
Irabazi bezain pronto, ezin sinetsi zinela erran zenuen. Zergatik?
Aurreko eguna nahiko txarra izan zelako. Nekatuta nengoen, eta ezin nuen imajinatu ere egin hurrengo egunean irabaziko nuenik. Presiorik gabe atera nintzela uste dut, eta gauzak ongi atera zitzaizkidan.
Nolakoa izan zen lasterketa?
Italiarrak ziren aurkari nagusiak, argi eta garbi. Maratoia lasterketa luzea da, eta argi genuen erasoaldiak izanen zirela. Hala izan zen, baina lortu genuen ongi erantzutea. Bi buelta falta zirenean erabaki zen lasterketa. Konturatu nintzen bi patinatzaile frantziar mugitzen hasi zirela. Ongi ezagutzen ditut, eta ohartu nintzen poliki-poliki ari zirela aurrera egiten. Haien atzean jartzea erabaki nuen, eta, azkenean, erritmoa aldatu zutenean, haiekin joan nintzen.
Eta lehena ailegatu zinen helmugara; non, eta etxean. Berezia izan da garaipena?
Helmugara ailegatu, eta mundu guztia hunkituta zegoela ikusi nuen, eta horrek hunkitu ninduen ni. Sekulakoa izan zen. Azken lau kilometroak bakarrik egin nituen, eta gogorrak izan ziren, baina jendeak izugarrizko indarra eman zidan.
Protagonista izateko ohiturarik ez duzula ere erran zenuen. Patinatzailea edo emakume kirolaria zarelako?
Patinajea ez da futbolaren gisako kirol bat. Gutxi ezagutzen da, eta are gutxiago emakumezkoena. Erdigunean egoteko ohiturarik ez dugu, eta, horregatik, helmugara ailegatu nintzenean, hagitz txiki sentitu nintzen.
Ez da kirol hagitz ezaguna, oro har, baina Iruñean zaletasun handia dago, ordea.
Bai, Iruñean bada patinajearen inguruko kultura. Espainian bertze inon baino gehiago. Patinatzaile anitz daude. Baditugu estalitako hiru pista inguruan, eta erdigunean, gainera, hiri zirkuitu bat. Udaberrian hasten gara Antoniuttiko pista hori erabiltzen, eta jendeak patinatzen ikusten gaitu. Zaletasuna sortzen laguntzen du horrek. Europako txapelketa egin izanak ere eman dio bultzada gure kirolari.
Zu nola hasi zinen?
Bost urte nituenean hasi nintzen. Kirola beti maite izan dut. Donibaneko igerilekuan ikusi nuen ikastaroa egin behar zutela patinatzen ikasteko, eta nebak eta biok izena eman genuen. Nebak laster utzi zuen, baina nik ez. Gero eta gehiago murgilduz joan nintzen, eta hogei urte joan dira jada.
Zer eman dizu kirolak urteotan guztietan?
Niretzat hagitz kirol erakargarria da patinajea. Kirol bizia da, beroa, eta harrapatu egiten zaitu. Gainera, kirol arloaz harago, patinajeak aukera eman dit jende anitz ezagutzeko. Lagun hagitz onak lortu ditut, eta haiekin izan ditudan momentuak biziki estimatzen ditut. Erranen nuke lagunekin bizi izandako gauza horiek guztiak kirol emaitzen gainetik daudela niretzat. Elkar zaintzen dugu denok.
Maite Anzin patinatzailea ondoan izan duzu zure bidean, adibidez. Garrantzitsua da kirolaren esparruan gisa horretako harremanak garatu ahal izatea?
Hamalau urte nituenetik izan dut ondoan Maite. Gero kanpora joan zen ikastera, eta, denbora tarte batez, nork bere bidea egin zuen. Baina itzuli zen, eta azken urteotan egunero entrenatu gara elkarrekin. Gauza anitz partekatu dugu. Ongi ezagutzen dugu elkar, eta pistan elkarri laguntzen diogu. Pistatik kanpo ere, lagun handiak gara.
Zaila da kirolak eskatzen dizun erritmoari eustea?
Lan handia egin behar da. Hemezortzi urte bete nituenean, erabaki nuen lehiaketa bazter uztea. Patinatzen jarraitu nuen, baina ez nuen neure burua gehiegi estutu nahi. Itzultzea erabaki nuen, halere, kirol hau maite dudalako. Neure buruari gehiegi ez exijitzea erabaki nuen, eta gauzak ongi joan direla uste dut.
Zaletasuna handia da emakume gazteen artean, baina gutxiago dira lehian aritzen direnak. Zergatik?
Egia da. Kategoria apalenetan emakume gehiago daude, baina, adinean gora egiten dugun neurrian, joera alderantzizkoa da, gehiago dira mutilak. Gu desagertuz joaten gara: kirola uzten dugu, hamaika arrazoi direla medio. Finean, emakumeak ikusezinago gara kirolaren esparruan, eta horrek badu eragina. Hainbat herritan, oraindik ere, emakumeok sari txikiagoa jasotzen dugu.
Zu patinatzaile gazteak entrenatzen ari zara. Nolakoa da bertze arlo hori?
Hagitz kontent nago lan horrekin. Patinajea deskubritzen ari diren neskekin ari naiz, eta hagitz polita da hori.
Erreferente bilakatu zara haientzat. Garrantzitsua da hori?
Ez dakit erreferente bat ote naizen haientzat. Ni saiatzen naiz nire onena ematen, eta, lehiaketaren gainetik, garrantzitsuena egiten dutenarekin gozatzea dela irakasten. Ongi pasatzea irabaztea baino garrantzitsuagoa da.
Zer asmo duzu datozen hilabeteotarako?
Patinatzen ongi pasatzen jarraitu nahi dut, batez ere. Asteburuan Zubiri, Iruñea eta Gares arteko bi etapako maratoia dugu. Proba gogorra da, baina hagitz polita, eta maite dut.
Iker Tubia
Hamabost edizio eta 80 lagun baino gehiago. Hori da Hator Hona egitasmoaren uzta. Necocheako (Argentina) euskal etxeko gazteek antolatzen duten programa da Hator Hona, eta Euskal Herriko eta euskal diasporako gazteak harremanetan jartzea du helburu. Urtero, euskal kulturari lotutako ikastaroak eskaintzen dituzte hemendik hara joandakoek. Aurten, hamabosgarrena izanik, berezia izan da, eta dagoeneko han egondakoak gonbidatu dituzte. Itzuli diren horietako bat da Eztitxu Hariñordoki (Baigorri, Nafarroa Beherea, 1990).
Zergatik erabaki duzu Necocheara itzultzea?
Zinez esperientzia ederra izan zelako. Nahiz eta duela bi urte izan, eta hiru asteko programa izan, lagunak egiten dira. Necocheako lagunak eta familia berriz ikusteko eta haiekin elkartzeko, dudarik gabe erabaki nuen itzultzea.
Zer aurkitu duzu oraingoan Necochean?
Batetik, nahiko desberdina izan da, baina, hala ere, antzekoa ere bai. Desberdina, itzuli naizelako, orduan ez zen deus berri: duela bi urteko sorpresa handiak ez ziren horrenbesterako sorpresa. Desberdina izan da, halaber, haiek desberdin muntatu dutelako proiektua: egunero tailer bat egin dugu, eta denak ginen parte hartzaile tailer guzietan. Aurrekoan bakoitza bere tailerretan izaten zen, bere aldetik.
Euskara irakasle aritu zara Argentinako egonaldietan. Espero zenuen han euskararekin duten lotura?
Aurten itzuli naizelako ez da sorpresa handia izan, baina, hala ere, beti harritzen naiz ikusirik hango jendeak zenbat interes duen euskal kulturan oro har, eta euskal hizkuntzan ere bai. Eta hango gazteek euskara nola ikasi eta praktikatzen duten, eta zer pasiorekin lantzen duten.
Gaztelaniaz bakarrik ez, euskaraz ere aritzeko aukera izateak zer esanahi izan du zuretzat?
Duela bi urte, ez nuen batere espero euskaraz egiteko aukera izatea. Horrek etxean bezala sentiarazten nau. Argentinako Euskal Herri txoko batean, Euskal Herri ttipi batean ginen hor, gure mundutxoan. Egunero-egunero euskal etxera joanez, eta euskaraz mintzatzen, anitzetan ahanzten nuen hasteko Argentinan nintzela. Baina, hala ere, bistan da, denek ez dakite euskaraz, eta hango gaztelaniaz ere egin behar izan dut. Horren aldetik ere anitz ikasi dut, aurten ere gaztelania praktikatu baitut.
Nola bizi izan duzu Hator Hona programa?
Zaila da hizketan azaltzea; uste dut bizi behar dela jakiteko benetan zer den proiektu hori. Sekulako esperientzia da, ene bizitzaren parte dena. Anitz-anitz ikasi dut, esperientzia aberasgarria da, eta, orain, espero dut laguntasunen partez atxikiko dela Argentinako euskal diasporarekiko lotura hori; ez dela bakarrik oroitzapen bat izanen. Haiek ere noizean behin aukera dute hona etortzeko; beraz, haiekin elkartzeko aukera izanen dugu.
Lagunak ez ezik, familia ere baduzu Argentinan?
Bai. Hori bikaina da. Gu familiako bat bagina bezala hartzen gaituzte, seme-alabak bagina bezala. Beste familia bat sortzen da, eta biziki sakona bilakatzen da. Ni duela bi urte familia batean egon nintzen, eta, Hator Hona bukatu zelarik, azken egunean, etxeko giltza eskaini zidaten. Erabaki nuelarik Necocheara itzultzea, badaezpada ere giltza hori eraman nuen. Eta haiek ere itxoiten zuten lehen momentuan nik giltza ateratzea eta nire etxeko atea irekitzea. Sinbolikoa da, xehetasun bat da, baina gauza anitz erran nahi ditu.
Diaspora ezagutu aurretik, zer irudi zenuen haiei buruz?
Banekien euskal etxeak bazirela, euskaldunak bazirela eta euskal kultura praktikatzen zela euskal etxeetan. Baina ez nekien deus gehiago. Euskal etxea alimalekoa da, eta belaunaldi guziak elkartzen dira. Harritu nau zer maitasun eta lotura duten euskal kulturarekin. Zer handia den euskal mundua eta zer ttipia ber momentuan. Ez nuen pentsatzen hain konektatuak egonen zirenik gaur egungo euskal kulturarekin. Xehetasun bat emateko: oraingo musika taldeak ongi ezagutzen dituzte. Hango euskaldunek erran zidatenez, alde batetik Hator Honari esker izan da hori.
Lotura hori beste zentzuan ikusten duzu? Euskal Herria badago diasporari lotuta?
Ez hainbeste, beharbada. Oro har, Euskal Herrian ez dugu ezagutzen hango errealitatea, geografikoki ere urrun delako, baina beharbada ez garelako hainbeste interesatzen. Ene ustez, gehienak harrituak izanen lirateke jakinen balute zer errealitate den han. Erraten den zortzigarren probintzia hori, uste dut hala dela. Denek jakin beharko genuke munduan badela zortzigarren probintzia hori.
Zer iritzi duzu Hator Hona eta gisako programez?
Zinez bikainak dira, eta sekulako aukera dira, hain urruti egon arren, loturak egiteko. Bakoitzak bestearen errealitatea ezagutzeko ere. Hamabost urtez iraun du Hator Honak, eta espero dut beste hainbeste iraunen duela, eta, ez bada Hator Hona, bederen, horrelako beste proiektuak sortu eta garatzea, Argentinan eta mundu osoko diasporetan. AEBetan horrelako proiektu bat egiterik balego, sekulakoa litzateke hura ere.
Itzuliko zara?
Haiek ulertarazi ziguten espero zutela gure itzulera; beraz, itzultzea espero dut.
Edurne Elizondo
Aranzadi zientzia elkarteak Auritzen duen lantaldeko kide da Oihane Mendizabal (Donostia, 1992). Aurkitutako aztarnen garrantzia nabarmendu du ikerlariak.
Ari zarete puzzlea osatzen?
Bai, baina pieza asko falta da oraindik. Eraikin handia da; 600 metro koadro baino gehiago ditu, eta oraingoz espazioaren erdia aztertu dugu. Hiru urte daramagu aztarnategi hau induskatzen, eta, hasieratik, gure hipotesia zen hemen termak izan zirela. Baina ez genekien ziur hala izan zen, ateratzen zitzaizkigun elementuak ez zeudelako beren jatorrizko lekuan kokatuta. Aurten, azkenean, ura eta gelak berotzeko erabiliko zuten egitura bat aurkitu dugu, bere jatorrizko lekuan, eta horri esker baieztatu ahal izan dugu eraikinaren funtzioa.
Zuen hipotesia zuzena zela baieztatu duzue, beraz?
Bai, eta urrats garrantzitsua da hori. Argi genuen eraikin inportante bat zela, botere leku bat, aurkitzen genituen egiturek, teknikek eta materialek horixe erakusten baitzuten, baina ezin genuen ziurtatu. Eta ezin genuen zehaztu zer-nolako botere lekua izaten ahal zen. Orain, bai, esan dezakegu terma publikoak izango zirela.
Zer-nolako garrantzia zuen horrelako azpiegitura batek?
Erromatarren garaiko zenbait ohitura asko hedatu ziren inperioan, eta Erroman edo Italian edo inperioko beste lurralderen batean jaio ez arren, bertako biztanleak ere joan ziren pixkanaka erromatarren bizimodu horretan integratuz; ohituretako bat zen bainuetara joatea. Garbitzeko joaten ziren, garai hartan gorputzaren zaintzari garrantzi handia ematen baitzioten, bai eta besteekin harremanetan jartzeko ere. Espazio sozial bat ziren termak, bizitza sozialerako toki bat.
Kokapenak ere erakusten du eraikinak zuen garrantzia?
Bai. Geofisikari esker, badakigu herriguneak nondik norako espazioa hartzen zuen, gutxi gorabehera, eta termak izango ziren galtzada edo bide nagusiaren ertzean, eta, gainera, herriguneko erdigunean. Badakigu, beraz, leku garrantzitsu batean kokatuta zegoela.
Bertze aurkikuntza bat nabarmendu duzue aurtengo kanpainan. Zer da, zehazki?
Irudi antropomorfo bat. Aurkitu dugun terma erabiltzeari utzi zioten, noizbait. Aprobetxatzen ahal zen guztia eraman zuten handik, eta gainerakoa harriz eta hondakinez beteta gelditu zen. Arkeologoak halako toki batera ailegatzen garenean, lehen pausoa da aurkitzen ditugun hondakin horiek guztiak ateratzea, zehazteko hondakina non amaitzen den eta non hasten den eraikina. Harriak kentzen ari ginenean, konturatu ginen haietako batek grabatu bat zuela. Eskematikoki bada ere, pertsona baten irudikapena dago, eta, azpiko aldean, hiru letra idatzita. T bat eta E bat irakur daitezke, baina hirugarrena ez, harria hautsita dagoelako.
Hipotesirik baduzue?
Goiz da jakiteko. Ikertzen jarraitu behar dugu. Baina nabarmentzekoa da ez dela batere ohikoa erromatarren aztarnategietan horrelako materialak aurkitzea. Nafarroan, oso gutxi dira harrian grabatuta aurkitutako pertsonen irudiak, beraz, pista esanguratsu bat izan daiteke.
Ikertzen jarraitzeko gogoak gora egiten du aurkikuntzekin?
Bai, zalantzarik gabe. Urtez urte, puzzlea osatzen ari gara, baina oraindik ez dakigu puzzle horren ertzak non dauden. Ateratzen zaizkigun materialen arabera, ikerketa ildo berriak garatuz goaz.
Zein izan zen lehen pista Zalduako puzzlea osatzen hasteko?
Juan Mari Martinez Txoperena Aurizberriko herritar eta Aranzadiko kideak egindako aurkikuntzarekin hasi zen dena. Material erromatarrak aurkitu zituen soro batean; lehen indusketak hasi genituen, eta bilatzen hasi ginen ere hemengo ingurua zeharkatu zuen galtzada erromatarraren arrastoak. Orain badakigu Donibane Garazitik Zangoza ingururaino zein izan zen galtzada horren bidea, Martinez Txoperenak egindako lanari esker. 2012an egin zen Zalduan lehen indusketa, galtzadaren ondoko eremu horretan besteetan baino material gehiago ateratzen zelako. Orain badakigu arrazoia dela hor termak zeudela.
Nafarroako testuinguruan, zer garrantzi du Zalduako aztarnategiak?
Erromatar garaiari buruz asko ikertu da Nafarroan, baina, batez ere, Ebro ibaiaren inguruan, Iruñerrian, gehienbat lauak diren tokietan, eta nekazaritzak garrantzi handia izan zuen lekuetan; klima eta paisaia lehorrak dauden lekuetan, oro har. Pirinioetako eremua eta mendialdea beti bigarren mailan gelditu dira. Zalduako terma hau eta hemengo galtzada aurkitu izanak irauli egin du 50 urtez hemen zegoen ikuspegia. Duela hamar urte, ez zegoen ia ezer, eta orain herrigune bat eta galtzada bat ditugu. Garai hartako errealitatearen nondik norakoak ezagutzen ari gara, finean.
Erromatarren eragina, beraz, uste zena baino handiagoa izan zen?
Hori da. Beti izan dugu mito erromantiko hori, euskaldunok mendialdeko artzainak, independenteak izan zirela beti, eta etorri ziren beste herriek ez zituztela menperatu. Gaur egun ikusten dugunak bestelako errealitate bat erakusten digu, eta erromatarren eragina nabarmena izan zela.
Lanean segitzeko prest?
Bai, noski. Dirua ere behar da horretarako. Nafarroako Gobernuaren eta Aurizko Udalaren laguntza izan dugu orain arte. Herritarrek ere bat egin dute, eta aritu dira boluntario gisa. Eskertzekoa da inplikazio hori. Bestelako finantzaketa bideak ere bilatu nahi ditugu. Urtetik urtera antolatzen ditugu kanpainak.
Edurne Elizondo
Afizioa ofizio bilakatu du Gabi Berasategik (Iruñea, 1978). Biologia ikasi, eta Ornitolan etxea sortu zuen, ikasketak amaituta. Gobernuarentzat ari da, hamargarrenez, Lindus 2 proiektuan, LPO eta SEO Birdlife elkarteekin eta Aurizko Udalarekin batera. Migrazioari so egitea dute xede.
Hegaztiei behatzeko prest?
Bai. Lanean hasi gara jada. Hilaren 15ean hasi ginen, eta azaroaren 15era arte egonen gara Lindusen. Aurtengoa hamargarren kanpaina izanen da. 2009. urtean proba bat egin genuen, garairik egokiena zehazteko, eta 2010ean ekin genion lanari.
Zergatik aukeratu zenuten Lindus?
Ornitologoentzat beti izan da gustuko toki bat; aspalditik joan izan da jendea tontor horretara. Ehizara ere bai. Duela hainbat mende, sareekin harrapatzen zituzten pagausoak Lindusen. Hegaztientzako pasabide ona delako aukeratu zuten. Lepo egokiak dira, eta aukera dago hegaztiak eta bertze hainbat animalia gertutik ikusteko: burruntziak eta saguzarrak, besteak beste.
Espezie anitzentzako pasabidea da Linduskoa?
Hamar urteotan, 1,5 milioi hegazti inguru zenbatu ditugu, 80 espezietakoak. Toki aproposa da hegaztiekin disfrutatzeko. Penintsulan ikus ditzakegun fenomeno natural itzeletako bat da hegaztien migrazioarena.
Espezie bakoitzak badu bere garaia Lindusetik pasatzeko?
Bai. Orain, adibidez, sorbeltzak eta miru beltzak ari dira pasatzen, batez ere. Gero, abuztuaren bukaeran, zapelatz liztorjaleak hasiko dira pasatzen. Giro epelagoa eta zer jan bilatzen dute hegaztiek. Egun bakar batean, bi mila edo hiru mila harrapari ikus daitezke Lindusen. Oso ikuskizun polita da, toki gutxitan ikus daitekeena Pirinioetan.
Kanpotik ere etortzen da jendea hegaztiei behatzera. Euskal Herrian bada zaletasuna?
Gero eta gehiago, zalantzarik gabe. Uste dut gero eta ardura handiagoa dugula ingurumenarekiko. Klima aldaketak ere kezkatzen gaitu, eta ardura horrek hurbildu gaitu naturara, nik uste. Hemen, gainera, beti izan gara mendizaleak; gustuko izan dugu mendira joatea. Auritzen ere sumatzen da mugimendua gure jardueraren inguruan. Ekoturismoari bultzada eman dio ornitologiak, eta boluntario lanetan ere aritzen da jende asko.
Nolakoa da egiten duzuen lana?
Egunsentian hasi, eta ilunabarrera arte egoten gara Lindusen, zeruari begira. Hamalau orduko lanaldiak dira oraingoak, eguna oso luzea baita. Gogorra izaten da. 06:30 aldera hasi, eta 22:00 arte egon gaitezke, eguraldia ona bada eta lainorik ez badugu. Hamar-hamabi pertsonako taldea osatu dugu, eta boluntarioen laguntza ere badugu.
Eskertzen dituzue bisitak?
Bai, noski. Ordu asko ematen dugu mendian, eta eskertzen dugu jendearekin egotea. Gure asmoa, gainera, hori da: migrazioari buruzko informazioa ematea etortzen den jendeari, gure ezagutza zabaltzea. Gerta daiteke, noski, Lindusera etorri eta deus ez ikustea, behe lainoa sartu delako. Egun bakar batean urtaro guztiak izan ditzakezu Lindusen. Komeni da eguraldiaren berri jasotzea. Hego haizea dagoenean, adibidez, hegaztiak hurbil ikusteko aukera dago, haizearen kontra hegan egiten dutenean behera jotzeko joera baitute. Ikuskizun ederra da.
Zuek, halere, lanean ari zarete. Zer-nolako informazioa jasotzen duzue, zehazki?
Dena da garrantzitsua: zer espezie, zer egunetan, zer ordutan, zer-nolako baldintzekin pasatu den… Hegaztiak ornodunak dira, eta oso erabilgarriak ekosistemetan gertatzen diren aldaketen berri jasotzeko. Inguruak ematen dienari lotuta daude, eta, aldaketek, noski, eragiten diete. Aldaketa horiei ematen dizkieten erantzunak aztertzen ditugu. Gure jarduera ekonomikoa aldatzen ari da animalion eta beste askoren ekosistema.
Klima aldaketaren eragina sumatu duzue hamar urteotan?
Gertatu da, adibidez, hainbat hegaztik aurreratu edo atzeratu egin dutela beren bidaiaren hasiera. Ikusi dugu, halaber, habia lurrean egiten duten espezieen egoerak okerrera egin duela, basoak itxi egin direlako. Bestalde, behera egin du Lindusetik pasatzen diren mirotz urdinen kopuruak, eta, gora, berriz, kurriloenak edo zikoina beltzenak. Hemen inportanteena da hamar urtez metodologia berarekin eta garai berean aritu garela lanean, eta, ondorioz, lan horri esker jasotako datuak oso baliagarriak dira zientziaren ikuspuntutik. Aukera emanen digute ikusteko zein den aldaketa horien joera.
Zientziaren ikuspuntutik, hamar urte nahikoak dira ondorioak mahai gainean jartzeko?
Hogei edo hogeita bost urte behar izaten dira halako lan batek ematen dituen datuak oso esanguratsutzat hartzeko. Adibidez, gerta liteke urte zehatz batean udaberri oso euritsua izatea, eta hegazti jakin baten populazioak behera egitea hiruzpalau urtez, baina bosgarrenean berriz ere gora egitea. Hamar urteko epean hainbat gauza ikus ditzakegu, baina denbora gehiago behar da. Ameriketako Estatu Batuetan, adibidez, duela ehun urte hasi ziren halako ikerketak egiten; Europako hainbat herritan ere, duela berrogei edo berrogeita hamar urte. Hemen beranduago hasi gara, baina tresna baliagarri bat dugu, eta emanen dizkigu datuak.
Hamar urte egin dituzu Lindusen lanean; lehenago hasi zinen, halere, hegaztiei behatzen, ezta?
Txikitan sortu zitzaidan niri zaletasuna. Lumak jasotzen nituen, adibidez. Hamahiru urterekin, lehen aldiz joan nintzen Lindusera, lagun batekin. 1991. urtean izan zen, eta behe laino izugarria izan genuen. Hurrengo asteburuan, Organbidexkara mugitu ginen, eta oroitzen naiz azaldu zigutela migrazioaren fenomenoa, eta interesa piztu zitzaidan. Biologia ikasi nuen, eta, ikasketak amaituta, Ornitolan jarri nuen martxan. Beti naturan.
Lindusek badu oraindik zu harritzeko gaitasuna?
Bai. Urte oro bada zerbait, urte oro gertatzen da zerbait berezia; beti izaten dira une magikoak. Naturan bi eta bi ez baitira inoiz lau. Duela bi urte, adibidez, Luzaide lainoak hartuta zegoen, baina, bat-batean, miru beltzak hasi ziren ateratzen lainotik, eta nire aurretik pasatu ziren, milaka. Niretzat bakarrik.
Une magiko horietako bat?
Bai. 2013. urtean ere, goiz batean, 25.000 kurrilo pasatu ziren Lindus gainetik. Zoragarria izan zen. Isilik ginen denak, eta, bat-batean, kurriloen hotsak hartu gintuen. Hori magikoa da, telebistako dokumental bat zuzenean ikustea.
Edurne Elizondo
Iruñeko Landare jantokian hasi zuen bidea. Jazar espazioan ere partekatu du sukaldaritza makrobiotiko eta begetalari buruz dakiena. “Beti espazio sozialetan eta kolektiboentzat”. Bertze urrats bat egin du orain Sila Pano Rodriguezek (Bartzelona, 1984): webgunea martxan jarri silavegan.com, eta ikastaro trinkoa antolatu du.
Biologo-biokimikaria izanda, nondik datorkizu sukaldaritzarako interesa?
Amarengandik jaso nuen. Ama beti aritu da sukaldean gauza berriak probatzen, esperimentatzen, eta hori jaso dut harengandik. Edozein jatetxetara joan, eta, gero, etxean saiatzen zen probatutako saltsa egiten. Sekulako sukaldaria da. Orain, lehian aritzen gara, eta amak erraten dit ikasleak maistra gainditu duela. Makrobiotikoaren esparruan, halere, amari esker murgildu nintzen.
Nola?
Duela hamabost urte inguru, ni barazkijale nintzen. Ama gaixotu egin zen. Gaitz arraro batek jo zuen, eta, ondorioz, ezin zituen besoak mugitu. Medikuek ez zekiten zer gertatzen ari zitzaion. Urtebete egon zen bueltaka, eta, azkenean, bere kabuz hasi zen dieta makrobiotikoa probatzen. Hiru hilabeteko tartean hobera egin zuen. Osatzea lortu zuen, eta ez da berriz ere gaixotu.
Barazkijale bilakatu zinenean egin zenuen bat sukaldaritza makrobiotikoarekin?
Bai, biak uztartu ditut, batera garatu ditut. Antiespezismoarekin geroago egin nuen bat. Uste dut niretzat garrantzitsua izan dela, ohartu naizelako anitzek ez dutela jaten dutena behar bezala zaintzen, animaliak kontsumitzeari uzten diotenean. Zabaldutako ustea da dieta ehuneko ehun begetala, berez, osasuntsua dela, baina ez da egia.
Sukaldaritza lanbide bilakatu duzu. Nolakoa izan da prozesua?
Mexikora bidaia luze bat egin nuen, eta bueltan, duela bost edo sei urte, Landareko jantokiko sukaldean hasi nintzen, Iruñean. Valentzian lau urtez aritu nintzen ikasten, aurretik, Espainiako Institutu Makrobiotikoan. Landareko sukaldean, halere, aukera izan nuen probatzeko, ikertzeko eta anitz ikasteko.
Kokoro izeneko proiektua jarri zenuen gero martxan.
Landareko jantokia itxi eta gero sortu genuen proiektu hori. Hamaika kolektiborentzat aritu ginen sukaldean, batez ere feminismoaren eta LGTBI borrokaren esparrukoak.
Jazar espazioan ere aritu zara, eta hor ere herri mugimenduekin. Sukaldaritza eta politika uztartzeko ahalegina egin duzu beti?
Erran ohi da ez dela eguneroko erosketa baino ekintza politikoagorik, eta hala dela uste dut nik ere. Jazarren bi urtez aritu ginen bazkari ehuneko ehun begetalak ematen. Espazio horrretan, gainera, Noches de bohemia y pimentón izeneko jarduera antolatu dugu. Udan etenaldia egin dugu, baina segur aski irailean berriz ariko gara, arrakasta handia izan duelako. Cristina Arozena aktorearekin batera aritu naiz, sukaldaritza beganoa eta artearen esparruak lotuz. Ostiralero prestatu dugu afaria, azken sei hilabeteotan, eta ehun pertsona inguru izan ditugu, egun oro. Eta gehiago sartzen ez zirelako! Sekulakoa izan da.
Orduan, bada interesa?
Sukaldaritza ehuneko ehun begetalak interesa pizten du; jende anitz erakartzen du. Baina ohartu naiz gure afarietara etortzen zen jende hori, gero, beren etxeetan, ez zirela begano. Eta dieta begetala egiten duten anitzek ere ez dute egiten antiespezismorako urratsa. Ehun pertsonarekin egindako afari horietako azkenekoan, adibidez, hitzaldi txiki bat egin nuen antiespezismoak espazio sozialetan duen lekuari buruz; han zirenen artean zenbat ziren begano galdetu nien, eta bakar batek ere ez zuen eskua altxatu.
Zuretzat, antiespezismoarekin lotuta du zentzua beganismoak?
Bai. Baina, gaur egun, batez ere, dieta edo moda gisa saltzen da. Modagatik egiten duenak ez du arazorik izanen beganismoa uzteko. Baina beganismoa jarrera politiko bat da, borroka antiespezistaren ondorio.
Aktibismorako tresna bilakatu duzu zuk sukaldaritza?
Bai, hala izan da. Antiespezismoaren berri emateko tresna bat da niretzat sukaldaritza, mundu justuago baten alde lan egiteko bide bat.
Ikasturte berriarekin batera, sukaldaritza begetalari eta makrobiotikoari buruzko ikastaroa eginen duzu. Zer eskainiko duzu?
Ikastaro hori egitea urrats handia da niretzat, eta hagitz kontent nago, baina, aldi berean, pixka bat beldurtuta. Argi dut kolektiboentzat lan egiten jarraituko dudala, baina uste dut bertzelako espaziotan egoteko ordua ere badela. Webgunea ere jarri dut martxan, eta, horren bidez, aholku eskatzen duen edonori emanen diot behar duen informazioa.
Nola azalduko zenuke zer den sukaldaritza begetal eta makrobiotikoa?
Makrobiotikaren gakoa da bilatzea elikagaiek duten eragin energetikoa. Sukaldaritza, berez, filosofia makrobiotikoaren zati bat da; niretzat, filosofia horren funtsa da gauza xume eta naturaletara itzultzea.
Dieta makrobiotikoa egiten duten guztiak dira ehuneko ehun barazkijale?
Ez. Nik argi dut hori dela hauturik justuena. Duela bi urte, sukaldaritza makrobiotikoari buruzko kongresua egin zuten Bartzelonan, eta hitzaldi batekin parte hartu nuen, eta horri buruzko gogoeta egin nuen: makrobiotikaren alde egiten duenak mundu justuago eta hobe bat nahi badu denontzat, nola da posible bertze animaliak asmo horietatik kanpo uztea?
Zuk ez dituzu kanpo utzi.
Ez, eta nolabaiteko zubia eraiki nahiko nuke beganismoaren eta filosofia makrobiotikoaren artean.
Edurne Elizondo
Oporretan joan aurretik odola eman dezatela eskatu die Nafarroako Odol eta Ehunen Bankuak herritarrei. Erakunde horren lanaren berri eman du Jose Antonio Garcia Erce zuzendariak (Santa Cruz Tenerifekoa, Espainia, 1969). Bankuak hezur-mu…
Edurne Elizondo
Sufritutako lodifobiari aurre egiteko tresna bilakatu du umorea Maider Lazkanok (Iruñea, 1988). Jendeari barre eginarazteko dohaina du, eta horrek eraman du bakarrizketak idaztera.
Nola sartu zara monologoen abenturan?
Niretzat, berezko urrats bat izan da, naturala. Nire izaera horrelakoa izan da beti, beti aritu naiz txantxak egiten. Egia esan, umorea neure burua babesteko tresna bat izan da beti. Umoreak aukera eman dit irainak eta gisakoak beste modu batera hartzeko, terapia moduko bat izan da, finean. Hunkitu egiten naiz hau esaten dudan bitartean…
Zure ezinegona dagoelako zure umorearen oinarrian?
Bai. Aurrera egiteko, umorearen beharra izan dut. Inoiz ez nuen pentsatu jendaurrean ariko nintzenik bakarrizketak egiten; gaia serio hartzen, halere. Berez, niretzat, ez da gauza oso serio bat. Baina lehiaketetan eta jendaurrean aritzeko urratsa egin dut, eta ez nuen uste hori eginen nuenik inoiz.
Zerk bultzatu zaitu?
Lagun batek esan zidan, behin, dohaina dudala jendeari barre eginarazteko. Hori entzun eta gero, urratsa egiteko nire grinak gora egin zuen, eta hasi nintzen antzerkigintza ikastaro bat egiten. Irakasleetako batek, hain justu, bakarrizketak egiten zituen. Harekin hasi nintzen testuak lantzen.
Hasieran beharra zena lodifobiaren aurkako aktibismo bilakatu da?
Bai, bai. Nik uste dut umoreak botere hori duela: kontzientziak astintzen ditu, modu pedagogiko batean. Jendeak ongi pasatzen duen bitartean jasotzen du mezua, eta, ondorioz, errazago barneratzen du. Bakarrizketak egin eta gero, etorri izan zait jendea esatera gogoeta eragin diedala. Beraz, zuzenean jabetu naiz umoreak astintzeko duen gaitasun horretaz. Ahaldundu nau horrek.
Eta mugak ere baditu umoreak, edo izan beharko lituzke?
Askotan hitz egiten da horri buruz. Nik uste dut gakoetako bat dela, lehenik eta behin, zeure buruaz barre egitea. Abiapuntua hori denean, zaila da umoreak inor mintzea. Halere, ezin dugu ahaztu umorea egin daitekeela behetik gora, eta, alderantziz, goitik behera ere bai. Behetik gora egiten denean, balio du zapalkuntzen atzeko estereotipoak apurtzeko; baina goitik behera egiteak ekartzen du estereotipo horiek betikotzea. Umorea egiten duzunean, jendaurrean, oso argi izan behar duzu mina egin dezakeela. Ardura bat duzu, beraz.
Lodifobiaz gain, arrazakeria, drogak,… bertze hainbat gai ere jorratu dituzu.
Bai. Baratxuriez ere aritu naiz!
Botika gisa erabili zenuela kontatzen duzu zure bakarrizketan, baginan infekzioa izan zenuelako.
Bai. Eta benetako istorio bat da! [barrez] Baratxuriak gaitasun antibiotikoak dituela esaten dutenez… Amak entzun zuenean, ea egia ote zen galdetu zidan, eta baietz esan nion. Bakarrizketak egin eta gero, jendea etorri izan zait istorio hori nola bukatu zen galdetzera.
Eta nola bukatu zen?
Ginekologoarengana joan behar izan nuen! Baina ez zuen deus aurkitu. Esan zidan baratxuri bat sartzen nuen bakoitzean joan behar banuen ginekologoarengana, hobe nuela berriz ez egin eta baratxuri gehiago ez sartu [kar-kar-kar]. Eta ez dut berriz egin, egia esan! Idatzi hau, mesedez, horrela jendeak jakinen du baratxuriaren istorioa nola bukatu zen.
Gorputza jartzen duzu zure bakarrizketaren erdigunean. Esparru politiko bat ere bada?
Nik ez dut modu horretan planteatzen; ni bakarrik nago agertokian, eta ez dut inorekin eztabaida egiten. Baina egia da gorputza ere badela esparru politiko bat. Nik ez dut esan nahi lodi egotea onena dela; hori da, finean, patriarkatuak gorputz argalekin egiten duena: gorputz eredu hori jartzen du besteen gainetik. Nik esan nahi dudana da gorputz guztiek balio dutela, eta nahi duzun gorputza izan dezakezula. Edo ahal duzuna, beti ez baita nahi izatea kontua. Nik beti nahi izan dut argal izan, baina nire gorputza den modukoa da.
Loditasuna ez da gauza bera gizonen eta emakumeen artean?
Ez. Gehiago zigortzen da emakumeen kasuan. Loditasuna, neurri batean, modan dago. Gaztelaniaz gordibuena hitza asmatu dute. Kontzeptu horrek ez ditu kontuan hartzen ehun kilo baino gehiagoko emakumeak. Ontzat jotzen den eredutik kanpo gelditzen dira. Hitz horrek bi multzotan bereizten ditu gorputzak: desiragarri direnak eta ez direnak.
Osasunaren auzia ere jarri nahi izan duzu mahai gainean, gaixotasunarekin lotzen baita, anitzetan, loditasuna.
Askotan aipatzen da loditasunaren eta osasunaren arteko eztabaida, eta askotan esaten da ez dela osasuntsua lodi egotea. Nik uste dut sakon aztertu beharko genukeela zein ikuspuntutatik heltzen diogun pertsona lodi horrek duen gaixotasunari. Gaixo dago lodi dagoelako? Edo lodi egoteagatik jasan dituen presioek eta irainek ekarri dute gaixotzea?
Feminismotik ongi erantzun zaio lodifobiari?
Nik ez dut feminismoaren babes falta sentitu. Baina bai sentitu dut, feminismoan ere, gehienetan nagusitzen den ikuspuntua dela emakume argalena. Nik patriarkatuaren beste aldea bizi izan dut, adibidez. Karrikan txistualdiak eta lerde-jarioen nazkantekeriak aguantatzen dituzte lodi ez direnek; nik, berriz, beti nahi izan dut gizonek karrikan guapa esatea, lodi esan beharrean. Baina feminismoa da nire pentsatzeko modua moldatu duena.
Edurne Elizondo
Duela 50 urte gertatu zen Stonewalleko errebolta. Data hori gogoratu nahi izan du E28 plataformako Edur Gartziak (Iruñea, 1995), LGTBI mugimenduaren izaera politikoa nabarmentzeko. “Borrokak antikapitalista, antifaxista eta antikolonialista behar du”.
Zer prestatu du plataformak ekainaren 28rako?
Manifestaziora deitu dugu. 19:00etan abiatuko da, Baluartetik, Gazteluko plazaraino. Han manifestua irakurri eta gero, Nabarreriara joanen gara, ospatzera.
Borroka eta besta uztartzeko modua bada?
Bai. Urtero egiten dugu besta protestaren bukaeran, merezi duelako. Eguneko ahalegin nagusia manifestazioan eginen dugu, halere, haren bidez karrikara eramanen dugulako gure aldarrikapena. Aurten, gainera, saiatu gara deialdi ahalik eta zabalena egiten, eta dibertsitate funtzionala dutenentzako espazioa gordeko dugu, parte hartzeko arazorik izan ez dezaten. Ez haiek, ez bestelako beharrak dituztenek.
Hilabete osorako antolatu dituzue ekinaldiak aurten. Inoiz baino behar gehiago dago?
Bai. Nafarroan, eta Iruñean, eskuinaren eta Opus Deiren zapalkuntza sufritu dugu luzaroan. Zulo horretatik ateratzen hasiak ginen azken urteotan. Ez dakigu hemendik aurrera zer gertatuko den, baina argi dugu karrikan egon behar badugu egonen garela, aterako garela.
Karrika duzue berezko esparru?
Bai. Hemen, onerako eta txarrerako, gutxi gara, eta horrek ekartzen du karrikan dugun presentzia ez galtzea. Mugimenduak lortu du bere oinarriari eustea, nahiz eta gutxi izan. Mugimenduaren nortasunarekin fidel jokatzen jarraitzen dugu. Madrilen gisako hirietan, hori zailagoa da, eta, neurri batean, Ekainaren 28ko borroka edukiz hustu dute. Guk hori aldarrikatu nahi dugu, are gehiago aurten, 50 urte beteko baitira Stonewalleko errebolta gertatu zenetik. Data hori gogoratzeko, karrikak jendez bete nahi ditugu. Agian batzuei ahaztu egin zaie kaleak gureak ere badirela.
Borrokarekin lotutako oinarria jarri nahi duzue erdigunean?
Bai, hori egin nahi dugu. Gaur egun, LGTBI+ mugimenduari buruzko ideia kolonizatzaile eta kapitalista bat saltzen da. Iruñean, beste mugimendu bat sortu da: mugimendu transmarikabolloa. Mugimendu horretan gaudenok gara antikapitalista, antifaxista, eta antikolonialista. Sumatu dugu hiri handietan gure borroka edukiz hustu dutela, eta kapitalismoak xurgatu egin duela. Herrialde bakoitzak bere testuingurua du, eta nork bere esparrura egokitu behar du. Ezin ditugu ahaztu arrazializatutako pertsonak, eta ezin dugu ahaztu zapalkuntzen intersekzionalitatea oraindik ere ezkutuan gelditzen dela.
Horrek are ikusezinago bilakatzen du batzuen errealitatea?
Bai. Horregatik segitu behar dugu borrokan, denon eskubideak eta askatasunak onartu arte. Nik ezin dut aske izan besteak aske ez badira. Gurea kolektibo zabala da. Ezberdintasunak egon daitezke, baina garrantzitsuena da argi izatea borroka kanpoan dagoela. Ezberdintasunen gainetik dago sufritu dugun indarkeria. E28 plataforman dauden pertsona asko dira, gainera, mugimendu feministako kide, edo Hiesaren Aurkako Batzordeko kide edo beste hainbat mugimendutako kide.
Azken lau urteotan, aldaketaren gobernuek izan dute agintea Iruñean eta Nafarroan. LGTBI kolektiboaren alde egindako lana ontzat ematen duzue?
Bai. Udalak martxan jarritako Harrotu zerbitzua eta gobernuaren Transbide urrats garrantzitsuak izan dira. Ni transa naiz; bi zerbitzuok erabili ditut, eta esperientzia oso ona izan da, ni bezala sentitzen duten pertsonekin bat egin ahal izateko. Askotan gertatzen da zure lagunak edo familia ez direla kolektiboaren parte, eta kolektiboko jendea ezagutu nahi duzula. Halako zerbitzuen bidez, mugak zabaldu egiten dira, zurearen gisako bizipenak dituzten beste pertsonak ezagutzen dituzulako.
Navarra Sumako hautagai Enrique Maia da orain Iruñeko alkate. Harrotu zerbitzua arriskuan egon daitekeela uste duzu?
Duela urte eta erdi jarri zuten martxan, eta ongi funtzionatu duela uste dut. Orain zer gertatuko den ez dakigu, baina espero dugu egoera ez aldatzea. Eta, aldatzen bada, argi dugu zerbitzuaren alde lan eta borroka eginen dugula. Harrotu itxi baino, finantzaketa murriztuko duten beldur gara.
Zerbitzua beharrezkoa dela uste duzue?
Bai, erabat. Familiek ere erabiltzen dute. Nire gurasoek erabili dute, adibidez, bai eta nire lagunek ere. Funtzio asko ditu: ez da bakarrik arreta psikologikoa; elkarbizitza da, elkar errespetatzea. Eta horrek balio handia du.
Eta, hala ere, horren alde borrokan segitu behar duzue?
Hala da. Jende askok ez du ulertzen. Askotan esaten digute jada gainerakoek dituzten eskubideak baditugula, ea zer gehiago nahi dugun. Hori esaten dutenei erantzuten diet eraso bat sufritzen badute, haiekin bat egiten duten pertsonen babesa jasotzen badute, orduan konturatuko direla saretze horrek zenbaterainoko garrantzia duen. Finean, zure burua zaintzea eta elkar zaintzea da kontua. Eta zaintza horren bidez ahalduntzea. Horrek indar handia ematen digu.
Dibertsitatearen ingurukoak oraindik ez ditugu behar bezala jorratzen, eskolatik hasita?
Lan handia bada egiteko. Nire ikasle garaian, adibidez, gure gelan ez zegoen marikarik, ezta bollerarik, ez eta transik ere. Horri guztiari buruz ez genuen hitz egiten. Sexuari buruz mintzatzen ginenean, dena zen heteroarauari buruzkoa eta koitoaren ingurukoa. Nik argi dut nire egoera asko aldatu izanen zela eskolan auzi hau beste modu batera jorratu izan bagenu.
Oraindik ere LGTBI kolektiboaren aurkako erasoak gertatzen dira.
Bai. Tamalez, oraindik ere gertatzen dira. Gutxiago, baina gertatzen dira. Nik trans gisa ez dut erasorik sufritu, baina emakume gisa bai. Ni genderqueer naiz, pertsona ez-binarioa, eta trans gisa izendatzen dut neure burua. Jendeak erraz uler dezan, lehen emakumea nintzen, eta orain mutila. Emakume gisa indarkeria sufritu nuen bollera izateagatik. Horrelakoak zergatik gertatzen diren galdetzen nion nire buruari.
Eta zein da erantzuna?
Boterea gizon zisheteroen esku dago, eta botere hori erakustea zen nire kontrako eraso horien arrazoi bakarra. Hori da halakoen helburua. Ni, halere, aske sentitzen naiz orain, ahaldunduta kalera ateratzeko, Harrotun egindako lanari eta plataformari esker.
Zer erranen zenieke iruindarrei kalean zuekin bat egiteko?
Guztion artean lor dezakegula behar dugun aldaketa, eta sarea osatuko dugula.
