Kattalin Barber
Arroz ale bat, orburuak, kuiak edota te poltsatxoak. ¡Tierra, Trágame! komikiaren protagonistetako batzuk dira. Fruta eta barazkiez baliatu da Miriam Cameros (Iruñea, 1978) gizartearen “satira dibertigarri eta zorrotz bat” egiteko. David Priegorekin batera ondu du lana.
Zer bildu nahi izan duzu ¡Tierra, Tragame! liburuan?
Egin nezakeen gibeleko garbiketarik onena izan da liburua. Egunero ikusten dudana ulertzen saiatzeko gonbita. Eta Daviden eta arkatz baten laguntzaz, barre algara erresiliente bihurtu dut oka. Zerbait groteskoa eta irrigarria egin nahi nuen, ikusten ari nintzenaren isla. Era berean, zirikatzeko asmoa dago, eta, hein batean, irakurleak egoerekin eta pertsonaiekin identifikatuta sentitzea nahi nuen.
Horretarako, barazkiak eta frutak hautatu dituzu. Zergatik?
Medikuntza txinatarreko eta makrobiotikako ikastaro batean izena eman nuen. Asko disfrutatu nuen. Kontua da nik ezin ditudala apunteak hartu marrazkirik gabe, eta bat-batean mundu oso bat azaldu zen nire aurrean: zer esango zioten elkarri tofuak eta haragiak? Ekialdeko herrialdetako azuki babarrunak eta hemengo indaba batek? Ustekabean ideia asko etorri ziren.
Protagonistak baliatu dituzu gaur egungo gai sozialen inguruan kritika egiteko.
Prekaritatea eta klase borroka ditut hizpide, baina baita harremanak, laguntasuna, maitasuna… Dena da neurriz gainekoa, nahita. Asko jolastu dugu sortzen; niretzat plazera da horrela lan egitea. Gustatuko litzaidake islatzea ikaragarri ongi pasatu dugula. Orburua da protagonistetako bat. Orburua mingotsa da, eta noren antza har zitekeen pentsatzen hasi nintzen. Adibidez, ikasketak bai, baina lanik ez dutenak. Tofuarekin berdin: laukia da, hotza, manufakturatua…. Hipster bat burura etorri zitzaidan.
Non bildu dituzu eguneroko eszena horiek guztiak?
Esan bezala, ikastaroa informazio iturri nagusia izan zen. Argi ikusi nuen zer egin nahi nuen, eta gero protagonista horiek guztiak elkarrekin hitz egiten jartzea izan da erronka. Horretarako, David Priego lagun eta gidoigileari eskatu nion laguntza. Bion artean landu dugu. Esan daiteke nik muntaketa eta zuzendaritza lana egin dudala, eta berak hitzak aukeratu dituela. Lan honetan ez dut ilustrazioan askorik sakondu. Gogoa nuen nire istorioak sortzeko. Ni ez naiz inoiz ilustratzaile obedientea izan, baina nire istorioak kontatu nahi nituen.
Ilustrazioari lotutako lan anitz egin dituzu, baina hau izan da zure lanik handiena?
Esperientzia handia dut ilustrazioaren munduan, baina hau da egin dudan lanik handiena. Esperientzia ona izan da; oso ongi pasatu dugu egiten. Nahiko nukeen asteburu batean pentsatzen badut Davidekin horrelako istorioak sortzen jarraitzea imajinatzen dut. Barrez lehertzen naiz oraindik irakurtzen dudanean, eta hori sintoma ona dela uste dut. Orain dela lau urte hasi ginen, eta lana erabat autogestionatua izan da, Bruguera saria iritsi arte. Egia da momentu gogorrak eta krisiak izan ditugula, baina lortu dugu.
Saria jasotzea nolakoa izan da zuentzat?
Sariaren lehen edizioa da, eta gure liburua saritu dute. Oso pozik gaude. Aitortza handia da, eta, batez ere, lasaitasuna hartu dugu: norbaitek balioetsi du, eta atsegin du. Argitaletxeen munduan arriskatzen duen obrak bidea izatea askotan zaila da. Horregatik, atzean lehiaketa bat egoteak babes handia ematen digu. Nire ustez, bazen tarte bat ez zela argitaratzen zerbait hain ganberroa, lotsagabea eta freskoa.
Umorea oso presente dago, baina baita kritika soziala ere. Hori izan da helburua?
Hain anarkista izan da sormena, ez genuen pentsatu zer ari ginen sortzen. Orain, pausatzearekin batera, ikusten ari naiz. Uste dut azkarra eta zorrotza dela komikia, zuhurra, eta kolpe handiak dituela. Gainera, gai asko jorratzen ditu. Ez da bakarrik izan barrenak hustea; zerbait eraiki dugu umoretik. Horrez gain, liburuak itxaropenerako bidea ematen du. Zaintzari buruz ari gara.
Oso libreak izan zarete sortzean?
Grinaren arabera sortzen dut, batzuetan gehiago eta beste batzuetan gutxiago. Honakoan, presiorik gabe lan egin dugu, nahi genuena sortuz. Esajeratu dugu. Halaber, konturatu gara orain dela lau urteko ideia eroak oraindik ere indarrean daudela; are gehiago, horietako asko naturalizatu ditugula.
Kasu honetan, errealitateak fikzioa gainditu du?
Bai. Horrek beldurra eman digu. Muturreko pertsonaiak sortu genituen, eta, egun, gizartearen parte dira, egunerokoan ikusten ditugu. Nola gertatu ote da?
Horregatik diote pertsonaiek “lurrak irents gaitzala”?
Kritika hori egin nahi izan dugu: ez badugu ezer egiten pikutara goazela. Lurra ari da abisuak ematen, eta guk kasurik ez. Oinarri ekologista du liburuak, eta manifestazio batekin hasten da. Horren inguruan dabiltza protagonistak. Barazki ekologikoak eta agente kontserbagarriak daude, adibidez. Hamaika metafora eta konparazio bildu ditugu. Arroz zuria, kasurako; jadanik oso prozesatua dago, eta ez du nutrienterik gordetzen. Gu izan gaitezke, bizitza eta mundutik erabat deskonektatuta. Hitz jokoak ere oso presente daude.
Bigarren zatia eginen duzue?
Bai, gure asmoa hori da. Apirilean hasiko gara elkarrekin berriro sortzen. Guregan eragin handia izan du liburuak. Horrez gain, euskarara itzuli nahi dugu. Aukerak aztertzen ari gara, eta gustatuko litzaiguke hurrengo Durangoko Azokarako prest izatea. Liburua itzultzea sortzea bezain lan dibertigarria izatea gustatuko litzaidake.
Edurne Elizondo
Afiziotik ailegatu da Adolfo Lakunza Eguaras (Uharte, 1956) argazkilari ofiziora. Prentsaren esparruan egin zituen lehen urratsak, baina, Navarra Hoy egunkarian sei urtez aritu eta gero, bere kabuz hasi zen. Profesionalen irizpidea eta beren begirada kritikoa aldarrikatu ditu.
Zer-nolako parlamentua erakusten du prestatu duzuen erakusketak?
Duela bi urte egindako erakusketaren segida da oraingoa, 40. urteurrena ospatzeko. 2017an, Nafarroako Parlamentuko Mahaiak eta Bozeramaileen Batzarrak erabaki zuen Iruñetik kanpo ere egitea bere bilerak, eta herriz herri joateko erakusketa bat prestatu genuen, parlamentuari buruzkoa. Orain, erakusketa hori osatu dugu; aurretik egindakoek zuten kutsu instituzionala bazter uzten saiatu gara, parlamentuak gero eta irudi gehiago erakusten baitu bere eguneroko jarduerari buruz.
Eguneroko hori islatu nahi izan duzue?
Bai. Parlamentuak egindako ekitaldiak erakutsi ditugu, bai eta parlamentuan gertatu diren hainbat gauza ere: protestak, tentsio uneak… Eguneroko hori da parlamentuaren atzean dagoen benetako errealitatea.
Parlamentariek duela berrogei urte baino garrantzi handiagoa ematen diote orain irudiari?
Erakusketa osatzeko, lehendabiziko parlamentarien irudiak sartu ditugu, erakundearen lehen etapa horretan sakontzeko. Garai horretan, hain zuzen, parlamentariek nork bere argazkia ekartzen zuten kargua hartzen zuenean. Horiek eskaneatzen aritu naiz erakusketa osatzeko. Batzuen argazkirik ez genuen, eta fotokopiak ere erabili behar izan ditugu. Argi dago oraingo egoera hagitz bertzelakoa dela. Halere, nik uste dut erakusketak duen gauzarik garrantzitsuena dela argazkiari ematen diola benetan duen balioa. Argazkia da gure historiaren lekuko. Balioa eman nahi izan diegu historia hori kontatzen diguten argazkiei. Are gehiago, egun, gure lana hain zaila denean.
Zergatik?
Egun hagitz zaila da karrikan jendearen argazkiak egitea. Bertzeak bertze, irudi eskubideen ondorioz. Kontua da eskubide horiek ustezko lehen mundu honetan ditugula, baina ahaztu egiten zaizkigu hemendik ateratzen garenean, eta bigarren edo hirugarren mundutzat jotzen diren horietako jendearen argazkiak egiten ditugunean. Orain gertatzen denaren hemeroteka sare sozialak izanen dira.
Egungo sakelako telefonoek edonor bilakatu dute argazkilari?
Argazkilari ez: irudi biltzaile. Ez baita gauza bera.
Argazkilarien lanari ez zaio duen balioa aitortzen?
Argazkilari profesionalon lana ez da kontuan hartzen, ez da errespetatzen, eta ez zaio baliorik ematen. Eskandaluzkoa da egoera hori, eta mingarria guretzat. Niretzat mingarria da. Afiziotik ailegatu naiz ni argazkilari ofiziora, eta kontua ez da argazkiak gustuko ditudala: kontua da gertatzen dena kontatzea maite dudala, nire argazki kamera baliatuz. Argazki batek gauza anitz erraten ahal ditu. Irakurtzen jakin behar dugu, eta, jakina, idazten ere bai. Argazki baten atzean dago lanbide bat agerian uzten duen lana, eta lan horren funtsezko elementuetako bat da kritiko izateko gaitasuna, irizpide bat izatea. Horrek, noski, ez du zer ikustekorik sakelako batekin momentu batean argazkilari ez den edozeinek egiten duen argazkiarekin.
Navarra Hoy egunkarian hasi zenuen zure bidea. Parlamentuarentzat noiz hasi zinen lanean?
Navarra Hoy egunkarian nintzenean hasi zen parlamentuarekin oraindik dudan harremana. Parlamentuak inoiz ez du bere argazkilaririk izan. Egiten zituen ekitaldi bakarretarako hiriko hainbat argazkilariri deitzen zien. Behin, nik egindako argazki bat eskatu zidaten, eta, hortik aurrera, tarteka deitzen zidaten argazki bat edo bertze egiteko. Parlamentuko argazki guztiak egiten ditut orain. Parlamentuan ere, orain konturatu dira ez dutela artxibo on bat. Lehen ez zioten garrantzi handirik ematen.
Egoera aldatu da?
Bai; urratsak egin dira legegintzaldiz legegintzaldi. Jose Luis Castejonekin egin zen zerbait; bisitak heldu zirenean ateratzen genituen argazkiak. Lola Egurenekin ere bai. Egoitza berriko lehen harria jartzeko, ekitaldiko argazkia egin nuen, eta obren berri ere eman genuen. Legegintzaldi batetik bertzera nabarmen egin du gora egindako lanak. Rafael Gurrearekin gauza gutxi egin genituen, baina, gero, Elena Torresekin, webgunea jarri genuen martxan. Alberto Catalanekin hasi ginen osoko bileren argazkiak egiten, eta parlamentari guztien irudiak zabaltzen.
Harreman ona dago parlamentarien eta argazkilarien artean?
Bai, hagitz ona. Gure lana da zer gertatzen den kontatzea, eta hori egiten dugu. Erran beharra dago gure parlamentuan argazkilariok askatasun handia dugula toki batetik bertzera mugitzeko. Parlamentariei ahaztu egiten zaie han garela ere.
Hasieran, egunkari batentzat egiten zenituen parlamentuko argazkiak; orain, berriz, erakunde horrentzat. Aldatu da anitz zure lana?
Bai. Halere, profesional gisa, argazkilariok beti saiatu behar dugu ahalik eta zintzoen jokatzen.
Parlamentarien argazki anitz egin dituzu; alde handia dago haien artean kameraren aurrean direnean?
Bai, zalantzarik gabe. Batzuek keinu anitz egiten dute, eta, edozer gauza erraten dutela, argazkietan berez dutena baino irudi gogorragoa ematen dute. Argazki anitz egin behar ditugu egokia den bat edukitzeko.
Nor da horrelakoa, adibidez?
Javier Esparza, adibidez. Uxue Barkosi argazkiak egitea ere zaila da hitz egiten duenean. Bertzalde, osoko bilkurak antzekoak dira, eta beti saiatu behar dugu angelu ezberdin bat bilatzen, edo zerbait ezberdina egiten. Irakurtzen duten parlamentariak, adibidez, ez ditugu gogoko argazkilariok, ez direlako batere aproposak argazki ezberdin hori lortu ahal izateko.
Eta nor duzue gogoko, adibidez?
Unai Hualde, adibidez. Lasai aritzen da. Argazkilariok, halere, mugimendua maite dugu. Paperak ateratzen dituenaren edo bertzeak seinalatzen dituenaren argazkiak egitea errazagoa da.
Ikuspuntu estetiko batetik, anitz aldatu da parlamentua?
Bai, anitz. Pentsa, lehen osoko bilkuretan ere erretzen zuten parlamentariek! Arropak ere anitz aldatu dira. Lehen, gizon parlamentari gehienek trajea janzten zuten; orain, ez. Eta lehen dena zuri-beltzean egiten genuen, eta orain koloretan
Parlamentuan, eta handik at, kamera beti lagun. Ez zara nekatu?
Lan on bat utzi nuen argazkilaritza ikasteko, beti izan nuelako gustuko. Irakasle gisa ere aritzen naiz orain, eta, parlamentuarentzat ez ezik, bertze hamaika bezerorentzat egiten dut lan. Navarra Hoy utzi nuen argazkien arduradun izatea eskaini eta gero. Beti gauza bera egiteaz nekatu nintzen, eta nahi nituen gauza berriak egin. Horretan aritu naiz azken hamarkadetan. Gaur arte.
Edurne Elizondo
Musika barrutik ulertzeko erabaki zuen Haizea Huegun Duranek (Zarautz, Gipuzkoa, 1996) konposizioa ikastea. Musika barruan daramala agerikoa da bere lanaz mintzatzen denean. Zinemarekin uztartu du lan hori, eta horri buruz aritu berri da, bertze bi emakume musikagilerekin, Lekeitioko Euskal Zine Bileran.
Hiru konpositore, hiru emakume. Gero eta ohikoago bilakatu da irudi hori?
Bai. Ni hasiberria naiz, baina Alicia Morotek eta Paula Olazek badute bide bat egina jada. Oraindik ere oso gutxi gara zineman soinuaren eta musikaren esparruan ari garen emakumeak. Horretaz aritu ginen, hain zuzen. Bagoaz, baina pixkanaka.
Zuk hasi duzu bidea. Kontent?
Bai. Bi lan egin ditut. Zauriak dokumentala izan zen lehenengoa. Oso lan polita izan da. Dokumentala asko gustatu zitzaidan. Gero, Realari buruzko Sua. Irabazi arte dokumentaleko musika egin nuen. Zinemaldian aurkeztu zuten, gainera, eta oso esperientzia polita izan da.
Nola hasi zinen musikaren munduan?
Hasi nintzen 13 urterekin. Egun batean, etxean esan nuen pianoa jo nahi nuela. Gurasoak ez dira musikariak. Baina gogo hori piztu zitzaidan. Musika eskolara joan ginen, baina esan zidaten zaharra nintzela.
13 urterekin?
Bai. Eskolan hasteko zaharra nintzela esan zidaten, lehenengo solfeoa ikasi beharko nuelako lau urtez. Ondorioz, irakasle baten bila hasi ginen, eta jazz musikan aritzen zen bat aurkitu genuen. Harekin hasi nintzen.
Hutsetik hasi zinen?
Bai. Ez nuen inoiz solfeorik ikasi. Harekin hasi nintzen, pixkanaka, eta segituan lotu nintzen. Konturatu nintzen hobera egiteko egunero jo behar nuela, eta denbora asko eman, eta hori egin nuen.
Nondik sortu zitzaizun musikarako grina hori?
Aitari asko gustatzen zaio musika, eta etxean beti entzun dugu musika asko, musika klasikoa. Orkestrarako musika entzuten nuen, eta nahi nuen ulertu. Gogo horrek piztu zidan interesa. Etxean ikasi dut, eta, ondorioz, egunean bost, sei edo zazpi orduz jotzen nuen.
Pianoa jotzen hasi zinen, baina Iruñera konpositore izateko nahiak ekarri zaitu, ezta?
Hasieran piano ikasketak egin nahi nituen, eta Donostiako kontserbatoriora jo nuen, hamabost urterekin. Musika eskolan esandakoa esan zidaten berriz ere: ongi jotzen nuela, baina berandu zela niretzat. Ia uzteko esan zidaten han.
Eta zer egin zenuen?
Aitaren laguntzarekin, berriz ere, beste irakasle bat aurkitu genuen, gure kabuz. Zorte handia izan nuen, hari esker hasi nintzelako ikasten beste gauza asko, eta musika beste era batera ikusten. Ez nuen jo bakarrik egiten; hasi nintzen armonia aztertzen, konposizio ariketak egiten, eta, horrela, pixkanaka, konposatzen hasi nintzen. Goizez pianoa jo, eta arratsaldez konposatzen aritzen nintzen.
Konposizioaren aldeko hautua egin zenuen azkenean.
Bai. Baina konposizioa ikastea erabaki nuen, batez ere, musika barrutik ulertzeko eta ezagutzeko. Irakasleak esanda, askotan joan nintzen Musikenera azterketak egiten zituzten ikasleak entzutera. Eta ikusten nuen tentsio handiarekin jotzen zutela. Nik ez nuen hori nahi. Pianoa maite dut, eta gustura aritzen naiz jotzen, baina ez nuen hori nahi. Eta konposizioaren alde egin nuen.
Zinemaren eta musikaren arteko loturak piztu du zure interesa. Nolakoa izan da esparru horretan lanean hasteko bidea?
Zauriak dokumentalaren berri jaso nuen lagun batzuen lagunen bidez. Musikari bat behar zutela esan zidaten, eta, haiekin hitz egin, eta hasi ginen lanean.
Buruko osasunari buruzko lana da. Zaila izan da?
Bai. Hasieratik argi utzi zidaten asmoa zela dokumentalean agertzen diren pertsonak biktima gisa ez agertzea. Musikak, beraz, neutroa behar zuen, eta hori erronka izan zen niretzat.
Zinemaldian aurkeztu zuten parte hartu duzun bigarren lana: Realari buruzko Sua. Irabazi arte. Gaia hagitz bertzelakoa da.
Bai. Kasu honetan ere, lagunen bidez izan nuen proiektuaren berri, eta horrela hasi nintzen lanean. Bi dokumentalak oso ezberdinak dira, baina, aldi berean, ezaugarri komunak dituzte, bietan emakumeak daudelako erdigunean. Futbola ez zait gustatzen, baina Realeko emakumeen inguruko lana zela jakin nuenean poztu egin nintzen.
Lan prozesuetan aldea sumatu duzu?
Bai. Zauriak lanerako ordenagailuz egin nuen dena. Realari buruzko dokumentalerako, berriz, grabatzera joan nintzen bertze musikariekin. Polita izan zen.
Bi lanetan bada aldarrikapen bat. Zuk musika gizarte gaiekin lotuta ulertzen duzu?
Bai. Kontserbatorioan, hain zuzen, ikuspuntua aldatu zait. Ailegatu nintzenean ez nintzen ohartzen erreferenterik ez nuela. Hamabi ikasgai nituen, eta ohartu nintzen bakar batean ere ez zela emakumerik agertzen. Emakume konpositorerik ez zegoela sinetsi nuen. Bigarren mailan, bat-batean, Erik Satieren musika ezagutu nuen. Talde bat zuen, eta taldean emakume bat bazen: Germaine Tailleferre. Hari buruzko erreferentzia bakarra hori zen, taldeko emakumea zela, alegia. Haserretu egin ninduen horrek; zerbait egin nahi nuen.
Eta zer egin zenuen?
Erabaki nuen hari buruzko lan bat egitea. Eta erabaki nuen, gainera, kontserbatorioko nire lan guztiak emakumeei buruzkoak izango zirela. Nik ere ikasi nahi nuelako.
Kontserbatorioan zein da egoera?
Irakasle emakume gutxi izan ditut. Eta haiek ere gauza asko ez zuten ezagutzen. Jazzaren esparruan, adibidez, ezagutzen diren emakumeak abeslariak dira, batez ere. Baina piano edo bateria jotzaile oso onak badira. Urratsak egiten ari dira kontserbatorioan, baina, batez ere, emakumeak dira mugitzen ari direnak.
Zer duzu orain esku artean?
Aitarekin ari naiz. Eskultorea da. Bere lan batzuekin ari naiz obra osatzen. Nik sentitzen dut jolasean ari naizela musikarekin lan egiten dudanean. Ahalegin bat da, baina gozatzen dut. Hori da kontua. Gustuko duzun horretan sakontzea.
Edurne Elizondo Iruñea Musika elektronikoaren esparruan emakumeak egiten ari diren lana aztertu dute Civicanen, Soinu Paisaia izenburuko programaren barruan. Ruth Garcia kazetariak (Madril, …
Edurne Elizondo
Herriko musika eskola, Nafarroako Kantu Txapelketa, ETB, Danba taldea… Eta, orain, bakarkako lehendabiziko diskoa: Haize gorri batek izenburuko lana aurkeztu berri du Estitxu Pinatxo abeslari eta musikariak (Bera, 1987), berak sortuta…
Kattalin Barber
Irantzu Etxebestek (Bera, 1987) debuta egin du Emakume Master Cup txapelketan. Berako pilotariak txikitan hasi zuen bidea, baina hogei urtez alde batera utzi zuen, beste emakume askok bezala. Berriro hasi da eskuak egiten, pilotarekin g…
Edurne Elizondo
Trans Urriko egitaraua itxi du Bidez Bide elkarteak eta Xirimiri etxeak elkarrekin egindako Coreografías de la transgresión dokumentalak. Bidez Bideko kide eta gizarte langile Soraya Ronquillok (Tingo Maria, Peru, 1961) aurkeztu du lana, Iruñean. Limako eta Cuscoko hainbat trans emakumeren esperientzien berri ematen du. Arlo horretan ere, ezagutza dekolonizatzeko beharra jarri du mahai gainean Ronquillok.
Zer moduzko harrera egin diote Iruñean zuen lanari?
Hagitz kontent gaude, jendeak parte hartu duelako; eztabaida piztu nahi izan dute, hemengo esperientziak eta dokumentalak islatzen dituenak partekatzeko.
Peruko trans emakumeen inguruko lana da. Zer kontatu nahi duzue?
Limako eta Cuscoko emakume batzuen istorioaren berri eman nahi izan dugu. Emakume gisa dituzten eskubideak aldarrikatzen dituzte, eta horregatik erabaki dugu errateko dutena dokumentalera eramatea. Emakumeon istorioen bidez hainbat aldaera gurutzatzen dira, bertzeak bertze, etnia, nortasuna, trans izatea, klase soziala… Protagonistetako batek erraten du, adibidez, trans emakumea, beltza eta pobrea bazara, jai duzula. Dena da zailagoa kasu horretan.
Gurutzatzen diren ezaugarri horiek guztiak kontuan hartuta, batzuen eta bertzeen esperientziak hagitz ezberdinak izanen dira, ezta?
Bai, hala da. Gure asmoa ere bada hurbiltzea emakumeon kontakizun horiek, gure testuingurura ekartzea istorio horiek, aldarrikapen global horiei ere so egin ahal izateko, eta kontuan hartzeko. Egungo teknologiek aukera ematen digute hemendik urruneko esperientzia horiek gurera ekarri ahal izateko, hemen ere ezagutu ahal izateko.
Emakumeez hitz egiterakoan ere ikuspuntu hegemonikoak bazter uzteko?
Bai. 2009. urtetik ari da gure elkartea emakume migratuekin lanean. Formakuntza lantzen dugu, batetik, eta, bertzetik, saiatzen gara ikus-entzunezko materiala sortzen.
Nola sortu zen dokumentala egiteko asmoa?
Gure elkarteko kide Katia Reimberg hasi zen Donostiara heldu ziren trans emakumeak elkarrizketatzen; bertze hainbat herritatik ihesi ailegatutako emakumeak ziren. Aldi berean, gurekin praktikak egin zituen bertze pertsonak batek, Iker Baquek, gradu amaierako bere lana ere trans emakumeen inguruan egin zuen, eta Perun izan zen. Bi lan horiek bat egin zuten, eta dokumentala prestatzen hasi ginen. Iaz Cuscon egon ginen, eta, aurten, urtarrilean, Liman.
Zergatik aukeratu duzue Peru?
Hango zentro batekin elkarlanean aritzen gara. Harremana badugu, eta EHUko ikasleak hartzen dituzte han. Testuinguru horretan erabaki genuen lana han grabatzea. Gainera, agerian utzi nahi genuen trans pertsonen eskubideak, oraindik ere, urratu egiten dituztela herri horretan. Nortasun agiriko izena aldatzeko prozedura hagitz zaila da, adibidez. Luze joan ohi da, eta ez da merkea. Trans emakumeek, oro har, bazterketa sufritzeko arrisku handiagoa dute. Gure lanaren bidez, errealitate horren inguruko gogoeta kritikoa piztu nahi dugu.
Bertzeak bertze, institutuetan erakutsi duzue. Zer moduzkoa izan da esperientzia?
Hagitz ona. Gazteek ezagutzen ez duten errealitate baten berri jasotzeko aukera izan dute. Ni Perukoa naiz, eta, niretzat ere, ezezaguna da, neurri handi batean, gure dokumentalak jasotzen duena. Kontatu ez didaten nire herriko historiaren zati bat da, hain zuzen.
Eta nolakoa izan da zuretzat errealitate hori ezagutzeko prozesua?
Agian, errealitate ezezaguna zela erratea ez da egokia. Kontua da gure formakuntza ere, neurri handi batean, eurozentrikoa izan dela. Hegoaldean ere, historia bakar baten berri eman digute. Dokumentala prestatzeko irakurri ditugu Peruko hamaika antropologoren lanak; bertzeak bertze, aztertu dugu Giuseppe Campuzano filosofo eta trabesti peruarraren lana. Peruko trabestien inguruko lan anitz egin zuen.
Eta zer nabarmenduko zenuke?
Aipatzen zuen, adibidez, espainiarrek Abya Yala konkistatu zutenean, erlijioarekin batera binarismoa eraman zutela; inken inperioaren garaian horrelakorik ez zegoela. Inken inperioaren garaian pertsona androginoak baziren, eta gurtu egiten zituzten. Horrek erakusten digu guri kontatu ziguten historia ez dela, inondik inora, bakarra. Bertze anitz daude, eta horien berri jasotzeak aukera ematen digu ezagutza dekolonizatzeko. Ezagutza hori, funtsean, eurozentrikoa izan delako.
Zer-nolako historiak jaso nahi izan dituzue zuek?
Adibidez, Cuscon, Copacabanako andre mariaren aldeko besta ospatzen duen emakume talde bat dago. Trans emakumeak dira. Duela bederatzi urte hasi ziren. Jantzi tradizionala jarri, eta Boliviatik eramaten duten Copacabanako andre maria gurtzen dute. Dantza egiten dute, eta, besta horren bidez, existitzen direla aldarrikatzen dute.
Erlijioaren gaia jartzen du horrek mahai gainean.
Bai. Emakumeok elizara joan dira, eta, lehendabiziko urteetan, apaizak handik bota ditu. Ez zuten ulertzen trans emakumeok Andre Maria gurtu nahi izatea. Orain lortu dute beren tokia, lortu dute besta hori egitea. Eta horren bidez aldarrikatzen dute nor diren. Cuscokoa, finean, gizarte hagitz tradizionala eta patriarkala da, baina emakumeok beren bidea egitea lortu dute.
Bertzelakoa da Limako testuingurua?
Bai. Liman, adibidez, GIB birusaren inguruko informazio kanpainak egiten dituzten emakumeekin izan gara. Prebentzioa lantzeko ari dira lanean, eta kontzientzia pizteko. Nortasun agirian izena aldatzeko borrokaren berri ere jaso dugu. Horretan ari dira, eta aldarrikapen hori jaso nahi izan dugu. Feminas izeneko talde bat dago, eta haiekin izan gara. Elkarri babesa emateko talde bat da, askotariko emakumeak biltzeko toki bat.
Dokumentala aurkeztu duzuen programa berean Kattalin Minerrek salatu zuen, oraindik ere, “indefinizioak traba” egiten duela egungo gizartean. Beldurra diogu?
Kontua da binarismoa arlo guztietan dagoela. Eztabaidak behar ditugu, gogoetak. Ez da erraza. Perun, oraindik ere, gorroto krimenak badaude. Urtarrilean izan ginenean, aita batek 15 urteko semea hil zuen homosexuala zela jakin zuelako. Hemen ere gertatzen dira. Ustez eskubide gehiago daude, baina gertatzen dira horrelakoak ere.
Kattalin Barber
Fibrosi kistikoa dutenen premiez eta eskariez aritu da Cristina Mondragon (Donostia, 1967). Bederatzi urte daramatza Fibrosi Kistikoaren Nafarroako Elkarteko buru gisa lanean, eta pozik agertu da gobernuak eta botika-industriak orain lortu duten hitzarmenarekin: tratamendu berria finatzatuko dute, eta, horri esker, gaixoen bizi kalitateak hobera eginen duela ez du zalantzarik Mondragonek. Oraindik sendabiderik gabeko gaixotasuna da fibrosi kistikoa, kronikoa, eta, besteak beste, ikerketa sustatu behar dela nabarmendu du elkarteko buruak.
Fibrosi kistikoa duten gaixoentzako bi botika finantzatuko ditu Nafarroako Gobernuak, Espainiako Gobernuak baimena eman eta gero. Zer moduz hartu duzue albistea?
Urte askotako borroka izan da, eta pozik gaude. Bidea gogorra izan da, eta asko kostatu da. Halere, elkarte gisa oso pozik gaude, eta xanpaina ateratzeko moduko albistea da. Orain dela lau urte hasitako bidea da, eta gobernuaren eta botika industriaren arteko negoziazioak asko iraun du. Esan bezala, sentsazio gazi-gozoa dugu, urte hauetan guztietan gaixo askoren birikak hondatu direlako, eta gaixoak hil direlako bidean. Botikak ez du sendatzen, baina gaixotasuna ez hedatzea ahalbidetzen du. Guretzat, oinarrizkoa da, gure bizi kalitatea asko hobetzen duelako. Nazioartean erabiltzen diren sendagai berriak bizkorrago nahi ditugu gaixoen eskura.
Zenbat pertsonak dute eritasuna Nafarroan?
Nafarroan guk ez dugu erroldarik, eta administrazioari eskatu diogu. Elkartea garen heinean, gurean badaude gaitza duten 30 lagun inguru. Baina badakigu gehiago daudela, edozein arrazoi dela medio, gurera etorri ez direnak.
Gaixotasun genetikoa da?
Bai, eta 2.000 mutazio inguru daude. Egoerak, hortaz, oso desberdinak dira. Nafarroako gaixoak Bizkaiko Gurutzeta ospitalean artatzen dituzte, han dagoelako erreferentziazko unitatea. Hango medikuek eramaten dituzte hemengo kasuak. Espero dugu arazorik ez izatea, botika ez delako gaixo guztientzat, eta erantzuna desberdina izan daiteke kasu bakoitzean. Bi botika dira tratamendurako erabiliko direnak: Orkambi, 6 eta 12 urte bitarteko haurrentzakoa, eta Symkevi, 12 urtetik gorako haur eta helduentzakoa.
Nafarroan ez dago erreferentziazko unitaterik?
Nik ulertzen dut hemen ez egotea unitaterik. Ez dago behar adina kasurik, eta ez dugu hori eskatzen. Guk aldarrikatzen duguna da ospitale edo eguneko unitate bat izatea Nafarroan fibrosi kistikoa duten pertsonentzat. Pediatrian ongi zaintzen ari da hori; ez ordea, gaixo helduekin.
Gabeziak badaude?
Gaixotasunak aurrerapen handia izan du azken hamarkadetan, eta hutsunea dago gazte eta helduak behar bezala artatzeko. Gaixorik daudenen bizi itxaropena luzatu da, eta espezialistak behar dituzte. Guk nahi duguna da gaixoak babestuta sentitzea. Administrazioak gaixoak babestu behar ditu, gaixoen eskubidea delako, eta administrazioaren betebeharra. Nafarroan osasun profesionalen talde bat nahi dugu, eritasunaren inguruko gaiez arduratzeko.
Oraindik ere gaixotasuna ikusezina da?
Bai, baina kontuan izan behar dugu gaixotasun arraroen artean ohikoena dela. 3.000 pertsonatik batek izan ohi du. Gaitza ez dutenen artean 25etik bat eramailea da. Duen garrantzia eman behar zaio. Lortu ditugu hainbat gauza, urratsak egin ditugu, baina egin behar duguna da pauso erraldoia ematea. Jendeak eritasuna ezagutzea eta erakundeek haien ardura bere gain hartzea dira, besteak beste, gure aldarrikapenak. Larrialdietarako protokoloa egotea, adibidez. Gaixotasuna ikusgai egitea ez da erraza. Batetik, fisikoki ez da ikusten, eta, bestetik, pazienteek zaila dute elkarrekin aritzea borrokan infekzio gurutzatuak direla eta. Eskoletan irakasle eta ikaskideekin ere landu nahi dugu gaia.
Nafarroan aurten 30 urte bete dituzue. Nola aldatu da bidea?
Aurrerapauso handiak eman dira, eta egoera ez da berdina. Esan bezala, bizi kalitatea eta bizi itxaropena hobetu dira. Guk tratamendua aldarrikatu dugu oraingoan, baina badakigu oinarria ikerketan dagoela. Gaixotasuna ikertzeko inbertsioa beharrezkoa da. Estatuak ez badu ematen, enpresa pribatuak emanen du dirua. Horregatik diogu oinarria sustatzea dela eta beharrezkoa da profesionalei dirua ematea iker dezaten. Orain finantzatutako botikek denbora gehiago ematen digute sendabidea lortu arte. Administrazioek egin behar dute horren alde, eta, bitartean, bizi kalitatea bermatu. Pausoak ematen ari dira, eta lortuko da, baina terapia genetikoak oraindik du bidea egiteko. Egunen batean helduko da fibrosi kistikoa sendatzeko era, eta, bitartean, organismoa ahalik eta ongien izatea da helburua.
Zuen lana ere bada administrazioei presio egitea?
Bai. Elkarteak gobernuak ematen ez dituen eta eman beharko lituzkeen zerbitzuak ematen ditu. Biriketako arazo larriak eragiten ditu fibrosi kistikoak, eta, horiek arintze aldera, fisioterapia behar izaten dute gaixoek. Tratamenduan gure zutabeak antibiotikoak, nutrizioa eta arnas fisioterapia dira. Elkartean fisioterapia zerbitzua ematen dugu. Gobernuak diru laguntza ematen du, baina gero eta baldintza zorrotzagoak ezartzen dizkigu. Guk nahi duguna da arnas fisioterapian adituak diren profesionalak izatea osasun publikoan.
Heldu den urtean Iruñean ospatuko da Espainiako Fibrosi Kistikoaren Federazioaren batzarra. Hasi zarete topaketa prestatzen?
Bai, lanean ari gara dagoeneko. Datorren urteko maiatzaren 30ean eta 31n izanen da. Bi urtean behin egiten da, eta 2020an Iruñean antolatuko dugu. Aditu asko etorriko dira, gaitzaren inguruan hitz egiteko. Federazioa antolatzailea bada ere, gu laguntzaile gisa ari gara.
Kattalin Barber
Emakumeak kontinentea astintzen ari dira. Latinoamerikan indar handia hartu dute emakumeen mugimenduek azken urteotan. Gertatzen ari den matxinada feministari buruzko ikuspegi orokorra eman du Raquel Gutierrez soziologoak (Mexiko Hiria, 1963), Iruñean. Militante eta pentsalari internazionalista hori Mexikoko Pueblako Unibertsitate Autonomoko irakasle eta ikertzailea da. Zabaldik gonbidatuta, zenbait hitzaldi eskaini ditu Nafarroan.
Latinoamerikan gertatzen ari den matxinada feminista duzu hizpide. Zeintzuk dira gakoak?
Herrialde bakoitzak bere gakoak ditu, baina guztiek badute antza. Alde batetik, ezagutza eta esperientzia handiko feministen konbergentzia bat sortu da, eta, bestetik, gazteen parte hartzea handitu da. Feminismoa berritzen ari dira. Batzuek eta besteek ikusi dute mobilizatzeko beharra, eta feminizidio eta inpunitate maila handiko gaietan esku hartzeko antolatu dira. Gai basatiei erantzuteko elkartu dira. Are gehiago, nahasi dira, eta loturak sortu dituzte; guk ezohiko aliantza deitzen diogu horri, bat egin dutelako akademikoek, gazteek, auzoetako emakumeek, kolektibo lesbofeministek…. Beste egoera batean topo eginen ez luketen emakumeak elkartu dira. Loturak zaintzen ari gara ekintza zehatzak aurrera eramateko, biolentziaren aurka. Horregatik diogu hurbiltasuna zaindu eta distantziak kudeatzen ditugula.
Horrek ekarri du ekintzak masiboak eta erradikalak izatea?
Uruguain eta Argentinan izan dira, batez ere, jendetsuenak. Argentinan, adibidez, ohitura handia dago emakumeen topaketak egiteko. Orain izan da azkena, eta oso esanguratsua izan da. Emakumeen Topaketa Nazionala zen lehen, eta Emakume, Lesbiana, Transexual, Trabesti, Bisexual eta Ez-Binarioen Topaketa Plurinazional bihurtu da orain. Are gehiago, izena oraindik eztabaidatzen ari dira. Guztiak izendapenarekin ados egon ez arren, han elkartu dira. Zer eginen luke politika patriarkal batek? Nola kudeatu diferentzia? Ziur asko, bost topaketa antolatuko lirateke, bakoitza izen batekin. Baina 200.000 emakumek baino gehiagok topo egin zuten. Hori praktika politiko desberdina da. Guk ez ditugu kontraesanak eten nahi: kontraesanak habitatu nahi ditugu, kontraesanak bizi. Nola egin hori? Nik ez dut ondokoa baliogabetuko.Beharbada ez naiz ados egongo, eta kritikatuko dut, baina egin dezala nahi duena. Hau da, anbiguotasunean moldatzea. Hori ez da berria, baina orain hain da jendetsua eta hainbeste urtean sostengatu da, energia oso interesgarria baitago. Gainera, orain zera gertatu da: egiten eta praktikan jartzen ari garen bitartean pentsatzen ere ari garela, hausnartzen.
Nola antolatzen ari zarete?
Estatutik kanpo egiten ari gara guztia. Asmatu nahian ari gara nola bermatu bizitza estatutik kanpo. Estatuzentrikoa ez den politika bat praktikan jartzen ari gara. Horrek ez du zertan antiestatala izan. Beti aukeratu behar dugu, eta guk ezetz esaten dugu, guri dena gustatzen zaigula iraultzea, eta dikotomia horretatik atera nahi dugu. Esan nahi dut, ez-binarioak izanen gara, baina alderdi guztietan, ez bakarrik gure nortasunean. Ez-binarioak izanen gara gure pentsamenduan. Zimenduak mugitzen ari garelako eta borroka bizitzaren aldekoa delako. Eta bizitzaren aldeko borroka erdigunean jartzen duzunean, begirada antikapitalista interesgarria sortzen da.
Historikoki, Latinoamerikako emakumeak izan dira lurralde borroketako protagonistak. Ekuadorren oraingoan ere horrela izan da.
Bai, eta ez da kasualitatea Marichuy Mexikoko CNI Batzar Nazional Indigenako presidentetzarako hautagaia izan izana, eta, era berean, ez zen kasualitatea izan Berta Caceres aktibistaren hilketa. Ahots indartsua duten emakumeak dira, eta gai izan dira borrokak lotzeko; horregatik hil zuten Berta, adibidez. Horrez gain, egia da emakumeak ia beti izan direla protagonista borroken hasieran; ez, ordea, amaieran. Negoziazioa iristen denean, gizonak egon ohi dira hor. Prozesuan hierarkia handia dago, eta emakume eta disidentzien ahotsak ikusezin egiten dira. Orain kontua da emakumeek ez dutela beren ahotsa eman; are gehiago, komunitateetako bilbeak ari dira aztoratzen. Ekuadorren ikusi dugu nola hartzen duten ahotsa emakumeek. Ez dute bakarrik bizitza erreproduzitu borrokaren erdian; ahotsa hartu dute, eta eztabaidak gidatu dituzte. Gainera, oso trebeak dira beste batzuekin loturak egiteko. Emakumeek eutsi diote borrokari.
Emakumeen matxinada zabalduz doan heinean, ari dira mehatxu faxistak jasotzen ere. Zer-nolako eragina dute?
Ondorioak izaten ari dira, eta batek daki nola joanen zaigun aurrerantzean. Erlijio, kapital eta militarren eraso handia dago. Eskuinerantz lerratu dira herrialde asko, eta indarkeriak gora egin du. Elizak indar handia du, ekonomikoki eta ideologikoki. Kolonbia eta Mexikoko hainbat eskualde militarizatu dituzte, eta paramilitarrak indartuta bueltatu dira. Ez da egoera ona, eta egoera latz horri ez da erraza aurre egitea. Baina ari gara. Ekuadorren, adibidez, pobretzearen aurka altxatu ziren. Une interesgarria da, borroka asko pizten ari direlako. Garrantzitsua da borroken arteko loturak sortzea. Mereziko luke internazionalismo feminista batean pentsatzea, bakoitzak parte hartzen duen borrokak lotzeko eta sendotzeko.
Edurne Elizondo
Tuterako ikastolako kideek argi dute euskaraz bizi nahi dutela. Bost familiak jarri zuten martxan proiektua, eta, egun, ia berrehun ikasle ditu zentroak. Urte eta erdiz aritu dira igandean ospatuko duten Nafarroa Oinez besta prestatzen….
