Edurne Elizondo
Atseden hartzeko denborarik ez du Txema Lakunzak (Iruñea, 1965). Nafarroako Ganbera Operako kudeatzailea da, baina ez hori bakarrik: agertokia prestatzen aritu eta gero erantzun ditu ondoko galderak. Oholtza gainera igo da, egun berean, El flautista de Hamelin lanarekin.
Hamabosgarren urteurrena ospatu zenuten iaz. Zer asmo duzue 2019. urterako?
Proiektuz betetako urtea izanen da 2019a. Gure bidearen hasieran, urtean ikuskizun bakarra egiten genuen; orain, berriz, hainbat gauzatzen ditugu epe berean. Egin dugun jauzia ikaragarria izan da.
Hasieratik zaude zu taldean?
Bai. 2003tik. Kudeatzaile lanetan, halere, geroago hasi nintzen, 2009 inguruan.
Ez duzu, halere, kudeatzaile lan soila egiten, ezta?
Arlo guztietan murgiltzen naiz, egia erran. Kamioia kargatu, agertokia prestatu, kantatu, bildu… denetarik egiten dut. Eta denok gaude egoera berean.
Benetako auzolana da zuena, nolabait?
Halakoa dela erran daiteke, bai, eta hori dela, hain zuzen ere, hamabost urteko bidea egin izateko sekretua. Taldean, finean, familia bat gara. Denon artean banatzen ditugu lanak eta ardurak, eta gure arteko batasuna handia da. Horrek, noski, errazten du lana. Talde egonkor bat lortu dugu, eta gure arteko orekak mesede handia egiten digu.
Nola sortu zen proiektua?
2003an sortu zen Nafarroako Ganbera Opera, baina taldearen hazia lehenagokoa da; lehenago erein genuen. El flautista de Hamelin lana prestatu genuen hainbat lagunen artean, 2000. urtean. Orduan taldea ez zen existitzen, baina esperientziak zenbaitengan eragin handia izan zuen, eta ekarri zuen martxan jartzea, eta taldea osatzea. Eman nahi izan genion segida egindako lan horri, eta proiektu berritan sartu. Eta urratsez urrats ailegatu gara gaur egungo egoerara.
Hezkuntzaren arloak pisu nabarmena du zuen jardueran, eta opera eskola jarri duzue martxan. Zergatik egin duzue apustu hori?
Guretzat, ezinbertzeko garrantzia du hezkuntzaren arloak. Gurearen gisako proiektu bat jartzen duzunean martxan, argi duzu asmoa dela luze irautea; epe luzerako proiektu bat jarri nahi duzu martxan. Eta hori lortzeko ezinbertzekoa da gure lekukoa hartuko duen jendea egotea gure atzetik; hau da, haurrak eta gazteak hezi behar ditugu gurearen gisako proiektu batekin bat egin dezaten. Berritzeko, formakuntza ezinbertzekoa da. Formakuntza artistikoa eta teknikoa sustatu nahi ditugu.
Nahi zenuten emaitza ari zarete lortzen?
Bai, haur eta gazteekin egiten ari garen lanarekin hagitz kontent gaude, talentu handiko jendea badelako taldean. Aukerak baliatu dituzte, eta etekin handia atera diete. Ikasteko prest dira.
Hezkuntza sisteman falta da musika sakonago jorratzea?
Gabezia handiak daude. Anitzez ere gehiago jorratu eta bultzatu beharko genuke. Egun, musikari buruzko hezkuntza hutsaren hurrengoa da sisteman, eta hori aldatzeko ordua da. Nik argi dut hezkuntzan derrigorrezko eta funtsezko ikasgaia izan beharko lukeela musikak. Konpainiako kideok hori hagitz argi dugu. Finean, musika da denok lotzeko balio duen hizkuntza; denok elkar uler dezakegu musikaren bidez. Alde bateko eta bertzeko pertsonak elkartzen badituzu hamar kortxearen inguruan, elkar ulertuko dute, zalantzarik gabe. Mintzaira unibertsala da.
Ganbera opera taldea da zuena. Are zailagoa da gisa horretako musikak bere tokia aurkitzea?
Nafarroako Ganbera Opera dugu izena, eta hiru ezaugarri horiek mugatzen dute gure jarduera. Baina kontua da, egun, hirurak gainditu ditugula. Opera ez diren ikuskizunak prestatzen ditugu; ganberakoak baino ikuskizun handiagoak ere egiten ditugu; eta ez dugu bakarrik Nafarroan lan egiten. Hamaika hiritan izan gara.
Ez duzue izena aldatzeko aukera aztertu?
Ezagun egin gaituen marka da. Hamabost urteko bidea egin dugu jada, eta, hasiera hartan, berez, horixe ginen. Egungo egoerak erakutsi du bide luzea egin dugula eta pauso anitz eman ditugula. Bidean adin guztietako entzuleen oniritzia jaso dugu.
Hori ere bada zuen ezaugarri, denentzako ikuskizunak prestatzea, alegia.
Guk beti hartu dugu helburu haurrek eta haur ez direnek disfrutatzeko ikuskizunak prestatzea. Anitzetan, seme-alabak laguntzera joaten dira gurasoak antzokira; lortu behar dugu haurrentzako prestatutako lanarekin gozatzea haiek ere. Eta lortzen ari garela uste dut. Haurrentzako lanak egiten hasi ginen, baina orain denentzako ikuskizunak prestatzen ditugu. Hori da gure indarguneetako bat. Bertze bat da, zalantzarik gabe, hamaika elkarterekin egin dugula lan, eta horrek ere lagundu duela gure publikoa zabaltzen. Musika estilo ezberdinak ere uztartu ditugu, opera eta rocka, adibidez. Alfredo Piedrafitarekin eta Nafarroako Orkestra Sinfonikoarekin aritu gara, adibidez, ikuskizun berean.
Ez duzue mugarik?
Libre sentitu nahi dugu nahi duguna egiteko.
Ez dituzue etiketak maite?
Etiketa nagusi bat dugu: gure lanak eragiten digun pasioaren etiketa. Hori da garrantzitsuena. Profesionalak ere bagara, eta hori nabarmendu behar dugu.
2020rako Caritasekin ari zarete lan bat prestatzen. Arlo sozialak ere badu garrantzia zuentzat?
Bai. Gure gizartean ikusezin diren pertsonak ikusgarri bilakatu nahi ditugu, kulturaren bidez. Proiektu interesgarria da. Oraindik bide luzea dugu egiteko. 2020ko maiatzean estreinatuko dugu, segur aski, Iruñeko katedralean. Kulturak inklusiboa izan behar duela argi dugu.
Edurne Elizondo
Oholtzara lehendabizikoz igoko dira gaur, Barañaingo auditoriumean, Mejorana eta Perro Verde elkarteetako hainbat kide. Sufrimendu psikosozialeko esperientziak izan dituzten pertsonak dira, eta haien testigantzak oinarri hartuta osatu dute Que nadie camine por mi mente con los pies sucios lanaren gidoia. Sormen prozesuan ikasitakoaz aritu da Garbi Losada zuzendaria (Algorta, Bizkaia, 1959).
Nola sortu da proiektua?
Giza eskubideen gaia jorratzeko prestatzen dugun hirugarren obra da hau. Lehen urtean, langabetuekin eta migratzaileekin egin genuen lan, eta, iaz, berriz, zaharrekin. Orain, dibertsitate mentala duten pertsonekin ari gara, Acronica Producciones taldeko kideekin batera.
Zergatik hautatu duzue dibertsitate mentala dutenen kolektiboa?
Uste dugulako gai hori tabutzat hartzen dela oraindik ere. Ez dugu ahaztu behar, ordea, datuek diotela lau pertsonatik batek izanen duela adimen osasuneko arazoren bat. Baina ez dugu horri buruz hitz egin nahi ere. Estigma sozial handia dago, eta autoestigma ere bai. Acronica taldeko kideek ere gaia jorratu nahi zutela jakin genuenean, aukera ona zela pentsatu genuen.
Nolakoa izan da sorkuntza prozesua?
Diagnostikoa duten pertsonekin eta aktore profesionalekin egin dugu lan. Prozesua hagitz aberasgarria izan da. Egia erran behar badut, uste dut hitz hori motz gelditzen dela zer sentitu dudan azaltzeko. Biziki hunkigarria izan da dena. Gidoia dibertsitate mentala duten pertsonen testigantzak oinarri hartuta osatu dugu. Hagitz eskuzabalak izan dira, eta lanerako gaitasun handia izan dute.
Ongi moldatzen dira oholtza gainean?
Bai. Hasieran uste genuen baino asmo handiagoko lana osatu dugu azkenean, arrazoi horregatik, hain zuzen ere: ikusi dugulako oholtza gainean lan egiteko gaitasun handia duela taldeak. Talentu handikoak dira, eta erabat murgildu dira prozesu osoan. Zenbait unetan, profesionalak ez direla ere ahaztu egin zait, hagitz ongi egiten dutelako lan, eta eskatzen diedan guztia egiteko prest direlako. Eszenarik zailenak ere ederki prestatu dituzte, beti daudelako lan egiteko prest. Ziur naiz hagitz lan interesgarria izanen dela emaitza.
Ongi uztartu duzue, beraz, amateurren eta profesionalen arteko lana?
Bai. Mila Espiga aktoreak aspaldi hasi zuen bere bidea, eta egunotan erran dit hau izan dela gehien gogobete duten proiektuetako bat. Profesional eta pertsona gisa izandako esperientzia zoragarria izan delako.
Estigmaren auzia aipatu duzu; gero eta biziagoa da, halere, dibertsitate mentalaren arloko aktibismoa. Sumatu duzue mugimendu horren eragina?
Mejorana eta Perro Verde elkarteetako kideak ditugu taldean. Lan handia egin dute dibertsitate mentalaren aldeko mugimendu horretan, eta hori sumatzen da. Hasieran, adibidez, erabat hunkitu ninduen beren istorioak kontatzeko eta sentitzen zutena azaltzeko erakusten zuten eskuzabaltasunak. Anitz eman digute. Dena. Hori guztia natural kontatzeko lana egina dute, eta hori agerikoa da. Eskertzekoa da. Nik uste dut pertsona indartsuagoak direla beren istorioen berri eman eta gero. Ahaldundu direla. Bide horren zati bat elkarrekin egin dugu, obrari esker. Negar egin dugu elkarrekin, hunkitu gara, barre egin dugu, denetarik. Hagitz prozesu bizia izan da elkarrekin egindako lana.
Elkar ezagutzea da estigmak bazter uzteko gakoa?
Bai. Eta hori da, hain zuzen ere, lanaren bidez zabaldu nahi dugun mezua. Elkar ezagutzeko beharra. Gure helburua izan da, gainera, dibertsitate mentala duten pertsonek hartzea hitza. Haien esku utzi dugu eman nahi izan duten mezua aukeratzea. Hori da gakoa. Arlo teknikoa, ikuskizunarekin lotutakoak, guk zuzendu ditugu; baina mezua, gidoia, erran nahi duguna, haiek erabaki dute. Haien eskutik egin dugu guk aurrera.
Erronka izan da bi alde horiek, arlo artistikoa eta arlo soziala edo politikoa batzea?
Bai. Bi arlo horiek ongi uztartzea izan da gure erronka nagusia. Gidoia osatzeko prozesua, adibidez, neketsua izan da; neurri handi batean, bizia izan delako, eta denen artean osatu dugulako, entseguetan. Musika, bideo irudiak eta bertze ere erabili ditugu, eta horrek guztiak ongi funtzionatzen duela uste dut. Poesiak badu bere tokia, umoreak ere bai. Oro har, nik uste dut lan honek lortuko duela ikuslea hunkitzea.
Azken uneko urduritasuna bazter utzita, dena prest?
Bai. Urduritasuna berezkoa du antzerkiak. Ni urduri nago, eta aktoreak ere bai. Baina, batez ere, ilusio handia dugu gure lana erakusteko. Kontuan izan behar dugu anitzentzat oholtza gainera igoko diren lehen aldia izanen dela hau. Anitzek ohitura handia dute jendaurrean hitz egiteko, ekintzaile sutsuak direlako.
Barañainen estreinatu eta gero, zer bide eginen duzue?
Igandean Atarrabian aurkeztuko dugu lana, eta otsailaren 1ean eta 3an, berriz, Antsoainen eta Arangurenen. Oraingoz aurkezpen horiek lotu ditugu, baina izanen dira gehiago. Estreinaldiarekin, nolabait, amaiera emanen diogu orain arteko prozesuari.
Hasiera bat ere izanen da, ezta?
Bai, zalantzarik gabe, oholtza gaineko aldi guztiak ezberdinak baitira. Gauzak beti dira ezberdinak, eta hori da, hain zuzen ere, antzerkiak duen onena eta txarrena, aldi berean. Espazioak ezberdinak dira, eta tokian tokiko egoerara egokitu behar dugu dena. Iruñerriko antzoki guztietan egin ditugu entseguak, eta horrek abantaila txiki bat ematen digu.
Zuretzat zer izan da obra hau prestatzeko lana?
Giza eskubideen arloa jorratzeko beharra sortu zitzaidan Koldo nebaren heriotzagatik. Nik banuen nire barruan bete egin behar nuen huts bat. Eta giza eskubideen arloko lan horri ekin nion. Amak beti erran izan dit buruarekin lotutako kontuek edozein unetan egiten dutela eztanda. Eta hala dela uste dut. Alzheimerrari buruzko lan bat egin nuen. Gai honen inguruko interesa banuen, baina gauza anitz ez nituen ezagutzen. Lan hau egin dudan bitartean konturatu naiz oraindik ere indarrean direla desagertutzat jotzen nituen hainbat egoera.
Dibertsitate mentala duten pertsonak ospitaleetan ohera lotzeko sistemez ari zara?
Bai. Ikaragarria da. Giza eskubideak daude jokoan. Sufrimendu handia dago, eta uste dut jendeak ez duela horren berri. Nik ere orain ikusi dut gauzak nolakoak diren. Lan handia bada egiteko.
Edurne Elizondo
Bide propioa egin du Ioseba Fernandez (Iturmendi, 1989) abiadura patinatzaileak kirol horren esparruan. Entrenatzailerik gabe aritu da urte luzez, eta bere buruaren aurkako lehia lehenetsiz egin du aurrera. Udan Munduko Txapelketa irabazi zuen, laugarrenez. Europakoan bederatzi aldiz nagusitu da.
Laugarrenez irabazi duzu Munduko Txapelketa 2018an, eta munduko marka onduz, gainera. Zer asmo duzu 2019rako?
Aurtengoa sasoi berezia izanen da niretzat. 2017an, kirola uzteko aukera aztertzen hasi nintzen. Urte horretan Munduko Txapelketa irabazi nuen. Lau probatan lortu nuen domina. Pentsatu nuen une egokia izan zitekeela uzteko.
Baina ez zenuen utzi. Zergatik?
Federazioak erran zidan 2019an Bartzelonan eginen zutela Munduko Txapelketa. Aukera hori ezin nuela galdu pentsatu nuen. Ondorioz, bi urterako plana egin nuen, datorren uztailean eginen den txapelketa hori prestatzeko.
Emaitzei so eginez gero, argi dago bide onean zarela. 2018an, laugarrenez, munduko txapeldun. Espero zenuen?
Ezustekoa izan da 2018koa. Ez nuen espero. Argi dago Munduko Txapelketa batean aritzen zarenean beti ahalegintzen zarela zure onena ematen; baina 2018koa irabaztea ez zen nire helburua, nik 2019koan nuelako burua. 2019rako prestatzeko parte hartu nuen, eta ezusteko ederra izan zen irabaztea eta marka ontzea.
2017an kirola uzteko asmoa bazter utzi zenuen. 2019ko txapelketa egin eta gero, zer?
2017an kirola uzteko aukera hagitz hurbil izan nuen. Azkenean, federazioak txapelketaren aitzakiarekin iritzia aldarazi zidan; ez zen zaila izan, iritzia aldatzeko prest izan nintzen ni ere. Orain, nire muga 2019. urtea da. Uste nuen Munduko Txapelketakoak izanen zirela nire azken lasterketak; orain Nafarroako federazioak erran dit Europako txapelketa antolatuko dutela, aurten ere, Iruñean. Abuztuan izanen da. Uste dut nire ibilbidea luzatu nahi dutela! Baina ez dut deus erabaki oraindik. Oraingoz, Bartzelona dut buruan. Gero gerokoak.
Nolakoa izan da orain arteko bidea?
Poliki-poliki egin dut beti aurrera. Oraingo emaitzak lortzeko bidea ez da erraza izan, eta lan handia egin behar izan dut. Ez naiz izan hasieratik nabarmendu diren haur horietako bat. Alderantziz, hainbat kirol saiatu, eta patinajea hautatu nuen niretzat zaila zelako, kosta egiten zitzaidalako.
Zure buruaren aurka egin behar duzu lehia ere?
Niretzat erronka bat izan zen. Patinatzea erabaki nuen nire burua probatzeko aukera ematen zidalako. Zaila zen, eta erronka handi bat niretzat. Eta horrek erakarri ninduen, batez ere. Entrenamenduetan anitz gozatzen nuen, baina egoera bertzelakoa zen txapelketetan. Gaizki pasatzen nuen bertzeekin lehiatzen.
Ez zenuen gustuko?
Txapelketetara joan behar izaten nuenean, ez nuen gozatzen. Bertze lehiakideak ikusten nituenean, beldurtzen nintzen. Gogoko nuen neure buruarekin lehian aritzea, baina ez bertzeekin.
Nola gainditu zenuen beldur hori?
Urtebetez egon nintzen txapelketetan aritu gabe. Baina patinatzea maite nuen, eta gurasoei erran nien, azkenean, berriz ere saiatu nahi nuela. Lehia entrenamendu gisa ikusten hasi nintzen, eta horrek lagundu zidan; on egin zidan pentsatzeak txapelketak izaten ahal zirela nire buruaren aurkako lehiak ere. Bertzeak ahaztu, eta egunetik egunera hobera egiten saiatu nintzen.
Kirolean buruak duen garrantzia erakusten du zure kasuak?
Hagitz garrantzitsua da. Nire burua erdigunean jarri nuenean hasi nintzen lehiaz gozatzen, txapelketetan lortzen nuen postuari erreparatu gabe.
20 urterekin irabazi zenuen Europako Txapelketa lehen aldiz, eta Munduko Txapelketan laugarren gelditu zinen, munduko marka ondu eta gero. Orduko zure oroitzapenak ez dira hagitz onak, halere. Zergatik?
Konturatu nintzelako ez nintzela gai egoera hori guztia onartzeko; nire burua ez zegoen irabazteko prestatua, eta egoera horri aurre egitea zaila egin zitzaidan. Nire urte hartako helburua Europako Txapelketa zen, eta Munduko Txapelketara inolako asmorik gabe joan nintzen. Nire gorputza irabazteko gai zen, baina nire burua ez zegoen prest. Orduan hasi nintzen kirol psikologoekin lan egiten, eta on egin didate.
Kirolaz gozatzea da zure helburu nagusia?
Bai, zalantzarik gabe. 29 urte ditut, eta ilusioari eta mailari eutsi diot gozatzen jarraitzen dudalako patinak jantzi orduko. Nire buruarekin lehiatzen naiz, eta gainerako guztiak bazter uzten ditut. Irabazten hasi nintzenean, urte batean lehenengo eta hurrengoan bigarren edo hirugarren edo laugarren gelditzen nintzen. Ohartu nintzen lehiakideei egiten niela so lehen postura ailegatu baino lehen, baina irabaztea lortu nuenean, ez nuen nori so egin. Orduan ikasi nuen nire buruarekin egin behar nuela lehia, eta bertzeak ahaztu. Bost urtez anitz sufritu nuen. Gakoa nire bidea egitea zela ohartu nintzen arte.
Zure bidea egin duzula zalantzarik ez da, entrenatzailerik gabe lortu baituzu lortutakoa. Zergatik egin duzu hautu hori?
Hasieran talde batean aritzen nintzen, banuen entrenatzaile bat. Baina entrenatzaile horrek une batean pentsatu zuen nik ezin nuela hobera egin, eta une horretan nire bidea egitea erabaki nuen. Nik argi nuelako hobera egiten jarraitzen ahal nuela. Hainbat urtez nire kabuz egin nuen lan. Orain, Nafarroako Kirol Arloko Ikasketen, Ikerketen eta Medikuntzaren Zentroko profesionalen laguntza eta babesa badut. Talde bat gara.
Bartzelona da helburu bakarra?
Hori da helburu nagusia. Eta gero gerokoak. Ez dut bertze deus pentsatu nahi, oraingoz.
Edurne Elizondo
Gripearen aurkako txertoa jarri zioten, baina, halere, gaitzak harrapatu egin du Blanca Angulo Muñoz (Iruñea, 1985). Elkarrizketa bertan behera uztekotan egon da, gripe bat larria izan daitekeelako beretzat. 20 urterekin minbizia izan zuen, eta gaixotasunak eta tratamenduek biriketan utzitako ondorioei egin behar die aurre. %39ko desgaitasuna du. Pagoda negra izeneko liburuan jaso du, orain, egindako bidea.
Zergatik erabaki duzu idaztea?
Azken bi urteotan arnasa hartzeko arazo handiak izan ditut. 2014tik, bost aldiz ospitaleratu behar izan naute. Pentsatu izan dut zerbait gertatuz gero nahi nuela zerbait utzi, jendearentzat baliagarria izaten ahal zen zerbait. Aldi berean, Josep Carreras fundazioarekin harremana izan dut. Nire kasuaren berri emateko eskatu zidaten. Idazten hasi, eta ohartu nintzen paragrafo bat baino gehiago idatzi nahi nuela. Minbizia izan nuenean ere, eguneroko bat idatzi nuen.
Eguneroko hori hartu duzu abiapuntu?
Ez naiz egunerokoa berriz irakurtzeko gai izan. Beldur nintzen, gaizki pasatutako uneetan idatzitakoa berriz irakurtzeko beldur. Horren ordez, garai horretako argazkiak erabili ditut memoria freskatzeko. Argazkiei lotutako sentsazioak baliatu ditut. Nire asmoa da nire esperientziaren bidez bertzeak laguntzea.
“Zerbait gertatuz gero”, erran duzu.
Minbizia gainditu nuen, baina gaixotasunak arrasto sakona utzi dit. Birikak gaizki ditut. 2010-2011. urtean jada medikuek ohartarazi zidaten transplantea beharko nuela. Baina ezin didate egin.
Zergatik ez?
Erradioterapiak utzitako arrastoagatik. Birikak erre dizkit, eta, ondorioz, zainek eta arteriek bat egin dute birikekin, eta masa homogeneo baten gisako zerbait sortu dute. Hori dela eta, hagitz zaila izanen litzateke birika zain eta arteria horietatik bereiztea ebakuntza batean. Biriken egoerak okerrera eginen duela badakit.
Zer moduz zaude orain?
Iaz oxigenoa behar izanen nuela pentsatu nuen, ibiltzen nintzenean oxigenoaren asetasun mailak nabarmen egiten zidalako behera. Udan botikak aldatu dizkidate, eta hobera egin dut. Baina badakit joera hori izanen dela. Halere, nik argi utzi nahi dut gauza bat: minbizia gogorra izan zela, baina, hala eta guztiz ere, gerora ere osasun arazoak izan baditut ere, lortu dudala disfrutatzea eta bizitzaz gozatzea. Hori nabarmendu nahi dut. Horregatik idatzi dut liburua. Tratamenduek merezi izan dutela argi errateko. 2006an hasi nintzen, eta 2019an gara jada. Merezi izan du. Gauza anitz egin ditut, agian minbizia izan ez banu egin izanen ez nituzkeenak.
Liburuan idatzi duzu medikuek eufemismoak erabiltzen dituztela minbizi hitza ez errateko; zuk, berriz, zoriontasunarekin lotu duzu.
Medikuek tumore edo masa deitzen zioten minbiziari, nire kasuan. Eta gaixotasunak niri mundu berri bat ekarri dit. Gauza txikiei duten balioa ematen hasi nintzen, lagunekin eta senideekin pasatutako une guztiak gozatzen, pentsatuz azkena izan zitekeela.
Erasmus programan parte hartzeko ahalegina izan zen egindako handiena?
Hori zen nire ametsa, eta amore ez ematea erabaki nuen. Hamar hilabete egon nintzen Bruselan. Gaizki nengoen, eta uste nuen hilabete eskasa eman ahal izanen nuela kanpoan, baina azkenean hamar izan ziren. Hemengo hematologoarekin emailez aritzen nintzen. Lizentzia jasotzera etorri nintzenean, probak egiteko baliatu nuen egonaldia. Han ere, Bruselan, hilabetean behin joaten nintzen ospitalera, behar nuen botika hartzera.
Gaizki egoteko aukera ere eman diozu zeure buruari?
Bai, hori ere behar da. Hasiera izan zen zailena, niretzat. Onartzeko prozesua ez da erraza. Minbizia nuela erran zidatenean, ezin nuen sinetsi. Gaztea nintzen, kirola egiten nuen, ez nuen erretzen, ez nuen edaten.
Errudun sentitu zinela ere erran duzu. Zergatik?
Gaixotasuna onartu eta gero, errudun sentitzen hasi nintzen, pentsatzen nuelako gaixo nintzela behar bezala ez nuelako zaindu neure burua. Onartu behar dut, era berean, tratamendua amaitu eta gero proba bat egin eta gauzak argi atera ez zirenean, berriz ere minbizia izateko arriskua mahai gainean jarri zidatenean, erabakia hartu nuela uko eginen niola tratamendua berriz ere hartzeari. Bidaia bat nuen prestatua familiarekin, baina egun horietan probak eginen zizkidatela erran zidaten. Ezetz erantzun nien. Nahiago nuela familiarekin egon. Azkenean, minbizia ez zen itzuli.
Zure esperientzia kontatzeko, Itxaso izeneko pertsonaia eta haren taekwondoko maistra sortu dituzu. Zergatik?
11 urte nituenean hasi nintzen taekwondoa egiten. Kirol horri lotutako kultura maite izan dut beti. Horregatik baliatu nahi izan ditut liburuan taekwondoa egiten nueneko hainbat elementu. Gaixotasunari aurre egiten ere lagundu dit taekwondoan ikasitako guztiak, arnasa hartzeko, kontzentratzeko. Azkenean, taekwondoarena nire mundua da, eta liburuan sartu nahi izan dut. Taekwondoan kolore ezberdinetako gerrikoak erabiltzen dira zure garapena islatzeko; liburuan, kolore ezberdinetako pagodak erabili ditut gaixotasunaren inguruko prozesu guztia islatzeko, prozesu horretan izan dudan garapena islatzeko.
Taekwondoa egiteari utzi behar izan diozu. Gogorra izan da?
Bai, anitz maite dudalako. Halere, orain nagoen bezala nago kirolaren esparruan urratsak egiten ahalegindu naizelako. 2011n eta 2012an Donejakue bidea egin nuen oinez, eta, anitz sufritu banuen ere, lagundu zidan biriken gaitasuna handitzen. Taekwondoarekin ere saiatu nintzen, baina utzi egin behar izan nuen. Garai batean gihar anitz galdu nuen, eta edozein ariketa fisikok sekulako axubetak eragiten zizkidan. Baina kirolak lagundu zidan eusten. Ahal dudanean, maite dut paseoak ematea.
Urtean zure minbizi motako diagnostiko bakarra omen dago Nafarroan, eta zu baino pertsona zaharragoetan. Zuk izan zenuen urtean, ordea, bi izan zineten, biak emakume gazteak. Zergatik ezagutu nahi izan zenuen bertze emakume hori?
Ospitalean bat egin genuen. Bitan egon ginen elkarrekin. Haurdun zegoen, eta hasieran uko egin zion tratamenduari. Ukitu egin ninduen horrek. Ez dut haren bertze berririk izan.
Eta orain?
Orain bizitzaz gozatzen jarraitu nahi dut. Bai eta idazten ere.
Ane Eslava
Eguberrietan urteko gainontzeko sasoietan baino gehiago kontsumitzeko ohitura dago: haurrek jostailu asko jasotzen dituzte, eta lehenago zituztenak bota egiten dituzte. Erostea, erabiltzea eta botatzea oinarri duen kontsumo eredu horrek kezk…
Ane Eslava
Eguberrietan urteko gainontzeko sasoietan baino gehiago kontsumitzeko ohitura dago: haurrek jostailu asko jasotzen dituzte, eta lehenago zituztenak bota egiten dituzte. Erostea, erabiltzea eta botatzea oinarri duen kontsumo eredu horrek kezk…
Edurne Elizondo
Finlandiari egin dio so Aitzol Lasak (Barañain, 1978), bere azken liburua osatzeko. Han hezkuntzaren inguruan dagoen gizarte-kontsentsua nabarmendu du.
Zergatik aukeratu duzu Finlandia ispilu gisa?
Prentsan agertu delako Finlandia, gutxienez, bitan, azken urteotan. 2006. urtean, Nafarroako datuak oso txarrak izan ziren irakurketaren esparruan PISA azterketan. Berrikiago EAEn gertatu da, berriz ere, 2015ean. Matematikan eta irakurketan emaitzak txarrak izan ziren. Aztertzen duzunean PISAren atzean zer dagoen, ohartzen zara indize horien atzean ez dagoela modurik jakiteko ikasleek, zehazki, zertan egiten duten huts, eta zer hobetu behar duten. Finlandiako emaitza onak aztertu nahi horretan ohartzen zara indizeak baino hobe dela aztertzea hezkuntzari eragiten dioten kanpo faktoreak zeintzuk diren. Kasu honetan, gizartearen zenbait ezaugarri, hezkuntzaren historiari buruzkoak… PISA alternatibo bat egiten da liburuan.
Benetako PISAri buruz, tresna izan beharrean, helburu bilakatu da?
Nafarroan bada adibide bat. 2006ko emaitza txarrei buelta emateko, irakurketa programa bat jarri zuten martxan. Baina hori ahaztu egin da. Joan zaitez ikastetxe batera, eta galdetu azken oposizioak gainditu dituen irakasle bati 2006ko irakurketa planari buruz. Inork ez daki deus, memorian galdu da. Eta beldur naiz orain lau haizeetara zabaldu duten EAEko irakurketa planarekin gauza bera gertatuko den. Horrekin alderatuta, Finlandiak egiten duena da PISA erabili.
Nola?
Erabiltzen dute PISA hezkuntza ikuskaritzaren ordezko gisa. Proposa ezazu hemen hezkuntzaren kontrol administratibo hori bertan behera uztea. Horrek sekulako iskanbila sortuko luke. Hemen pentsaezina da eskola ikuskaritza kentzeko aukera. Bada, Finlandian kendu zuten.
Eta ongi funtzionatzen du?
Hor daude datuak. PISA erabiltzen dutelako ikuskaritza horren ordezko gisa. Erabiltzen dituzte datuak hobekuntza planetarako.
Udalen parte hartzea da Finlandiako sistemaren ezaugarrietako bat. Eskolak unibertso bakartu gisa ez hartzeko lana errazten du horrek?
Duela gutxi, Inma Erreari galdetu zioten ea nola zaletu zen irakurketarekin eta nola bilakatu zen idazle. Erreak esan zuen ikastetxeko liburutegiko liburu guztiak irakurri zituela. Ez omen ziren asko. Deigarria iruditu zitzaidan Erreak esandakoa; Finlandian, segur aski, liburutegirik ez da izanen ikastetxeetan, ikasleak joanen direlako udal liburutegira, eta hango funtsa erabiliko dute beren irakaskuntza proposamenetarako. Hor dago aldea, hain zuzen. Gizarte zerbitzu guztiek bat egiten dutela. Hemen, berriz, ematen du ikastetxe barruan gertatzen denak lau pareta horien artean gelditu behar duela. Helsinkin, adibidez, Heureka izeneko zientzia museoa dago, eta ikasleek hango laborategiak erabiltzen dituzte. Administrazio berak ordaintzen du dena, eta, horren ondorioz, dauden baliabideak denentzat dira.
Finlandian irakasleen formakuntzak duen garrantzia nabarmendu duzu liburuan.
Hemen ohikoa da unibertsitatean lanbide bat ikastea, eta, gero, ez baduzu lanik topatzen edo ez baduzu gustukoa, bigarren aukera gisa edukitzea irakaskuntza. Hori hartzen dugu normaltzat. Han, berriz, pentsaezina da; behar dituzu berariazko bost ikasturte egin unibertsitatean izateko bai lehen hezkuntzako, bai bigarren hezkuntzako irakasle ere. Ez diote edonori uzten ardura hori hartzen. Guk hemen medikuntzarekiko dugun gizarte kontsentsua, han irakasleekiko ere badute. Ez diote edonori uzten beren haurrekin gelan sartzen.
Horrek zer ekartzen du?
Han ikusten da ratioak oso ongi antolatzen dituztela. Haur hezkuntzan, adibidez, heldu bat dago bost haurreko. Hamabosteko gela batean hiru heldu egonen lirateke. Horrek ez du esan nahi hirurak irakasleak izanen direnik. Bat izanen da irakasle titularra, beste bat izan daiteke irakasle laguntzailea, eta beste bat izan daiteke udal langile bat. Irakurketa lantzeko, adibidez, liburutegiko langile bat sar daiteke; edo osasunarekin lotutako zerbait jorratzeko, osasun etxeko bat. Irakasleen formakuntza, gainera, osoa da.
Zer erran nahi duzu?
Adibide bat aipatuko dut. Orain, ebaluazioa egiten ari dira irakasleak. Klaustro guztietan esanen dizute badela irakasleren bat giro txarra sortzen duena. Hori oso ohikoa izaten da. Irakasle bat izan daiteke ona ikasgelan, eta ona bere diziplinan, baina gaizki moldatu kudeaketan edo gurasoekin harremanak lantzerakoan. Hori guztia, Finlandian, sartzen da irakaslearen oinarrizko prestakuntza horren barruan. Eta hemen birziklatuta sartzen ditugunez irakasleak ikastetxeetara, elementu horiek galdu egiten dira.
Hezkuntzaren arloan gizarte-kontsentsu hori lortzeko zer behar da?
Finlandiako hezkuntzaren historiari erreparatuta, kontsentsu hori eraikita dago nazio eraikuntzaren gainean. Akaso hori da guri falta zaiguna kontsentsu hori izateko. Hezkuntzaren bitartez bilakatu zuten hizkuntza gutxitu bat nazio hizkuntza, estatu hizkuntza. Baliabide ekonomiko eskaseko herria denez, gainera, irakaskuntzaren bidez saiatzen dira etorkizuneko belaunaldiak ahalik eta hobekiena prestatzen herrialdeak aurrera egin dezan.
Hezkuntza bera produktu bilakatu dute, nolabait erranda. Jazarpenaren aurkako Kiva programa saltzen dute, adibidez. Zer deritzozu?
Hezkuntza merkantilizatuta dagoela esaten dugunean hori esan nahi dugu, hezkuntza produktuak sortzen direla, frankiziak. Gu gaude beste aldean. Besteen frankiziak kontsumitzen ditugu.
Finlandian, ikasleak daude erdigunean. Hemen, bertzelako rol bat betetzen dute?
Hemen, rol pasiboa dute ikasleek. Hartzaile dira. Ematen zaien kontsigna da isilik egon daitezela. Finlandian tutorea da ikaslearen laguntzailea. Tutorearen ardura da bilatzea haurrak zer-nolako interesak eta indarguneak dituen, eta horiek sustatzea; eta hautaketan laguntzea. Ardura handia da. Ikasleak hautatu egin behar du, eta hautatutako horrekin kontsekuente izan.
Alda daiteke hemengo egunerokoa?
Nik hainbat ondorio jarri dut mahai gainean. Batetik, tentuz jokatu behar dugula frankiziekin. Bilatu behar da eskolaren baitan dauden elkarte eta kolektibo guztien arteko elkarlana. Egon dadila eskola auzoan eta herrian barneratua. Erdigunean ikaslea jarri behar dugu; autonomia eman behar diogu, bai eta hartzen dituen erabakien gaineko ardura ere. Hizkuntza ereduen inguruan ere gogoeta egin behar dugu, eta egungo kaosa gainditu.
Ane Eslava
Haien espazio bakarra etxea zen, eta haien eginbeharra, seme-alabak izatea; hori da frankismoak emakumeei helarazi nahi izan zien ideia nagusia. Baina zer tresna erabili zituen diskurtso hori zabaltzeko? Galdera horri erantzuten saiatu da Gemma Pierola historialaria (Barañain, 1974), Mujer e ideología en la dictadura franquista. Navarra 1939-1960 liburuan (Emakumea eta ideologia diktadura frankistan. Nafarroa 1939-1960). Ondorioztatu du Nafarroan espero zuten baino arrakasta txikiagoa izan zutela diskurtsoa zabaltzerakoan.
Zergatik ikertu duzu frankismoko emakumeen diskurtsoa?
Jakin nahi nuen nondik zetozen frankismoko emakumeen eguneroko jarrerak. Horretarako, aztertu nuen zer erakundek mobilizatzen zituzten emakumeak, eta ikusi nuen hauek zirela: [Espainiako Falangearen] Emakumeen Saila, Ekintza Katolikoko zentroak eta, Nafarroan, Margaritak, emakume karlistak. Aztertu nuen zer diskurtso zuen estatuak erakunde horien ahotan, eta zer tresnaren bitartez helarazi zizkieten ideia horiek emakume guztiei.
Artxiboetara eta prentsara jo duzu. Zailtasunik izan duzu?
Bai, oso zaila izan da erakunde horien inguruko dokumentazioa aurkitzea, batez ere Emakumeen Sailarena. Nafarroan, ez dago ezer, ezta Madrilen ere, eta han Espainiako probintzia guztietako dokumentazioa dago. Horrek arreta ematen du; izan ere, Nafarroan ez zen fronterik egon, errepresioa ikaragarria izan zen, Emakumeen Sailak ez zuen toki handirik izan… Eta, hala ere, ez dago dokumentaziorik. Ez du inolako zentzurik.
Elkarrizketak egin dituzu. Norekin hitz egin duzu?
Hiru emakume talde elkarrizketatu nituen, adinaren arabera, ikuspegi zabala izateko: altxamenduaren garaian 8-10 urte zituztenak, gerraostean jaiotakoak, eta 1960-1970eko urteetan protagonista izandakoak. Ez nituen elkarrizketatu nahi kargu garrantzitsuak zituzten emakumeak; ikusi nahi nuen nola barneratu zuen diskurtsoa emakumeen gehiengoak.
Zein diskurtso zabaltzen zuten aipatu dituzun erakundeek?
Erregimenak emakumeei helarazten zien diskurtsoa ez zen berria, baina errepublika garaian eten txiki bat izan zuen. Frankismoak, jada hor zegoena aprobetxatuz, funtzio sozial eta politiko bat ezarri zion emakumeari: espiritu nazionalean heziko ziren haurren produktorea izatea. Bada, ideia hori txertatzea zen Emakumeen Sailaren zeregin nagusia, errepublikan perbertitu ziren emakumeak berriz hezteko. Ekintza Katolikoak bat egiten zuen diskurtso horren zati batekin, baina kristautasunaren balioekin berriz hezi nahi zituen emakumeak. Margaritek ere diskurtsoarekin bat egiten zuten, baina karlismoaren ideia politikoak erantsi zizkioten.
Talde horiek nola helarazi zieten diskurtsoa beste emakumeei?
Emakumeen Sailean, mota guztietako jarduerak egiten zituzten emakumeentzat: landa eremuari lotutakoak, heziketa intelektualekoak, kulturalak… Horietan guztietan zabaltzen zuten diskurtsoa. Gainera, emakume guztiek gizarte zerbitzua egin behar zuten, eta, han, espiritu nazionalaren formakuntza ikastaro bat jasotzen zuten, baita emazte eta ama ona izatekoa ere. Han zeudenean, emakumeek hori guztia entzun behar zuten.
Erlijioak garrantzia izan zuen?
Bai, morala eta erlijioa erabili zituzten diskurtsoa sendotzeko. Eta, herritarren bizitza kontrolatzeko orduan, Eliza ezinbestekoa izan zen estatuarentzat.
Zer garrantzi izan zuen publizitateak diskurtsoa zabaltzeko?
Publizitateak izugarrizko garrantzia du populazioa kontrolatzeko orduan. Garai hartako aldizkarietan antzeko irudiak agertzen dira behin eta berriz: emakumea etxeko lanak egiten. Produktua oso hizki txikian iragartzen da, helburu nagusia beste bat baita. Adibide asko daude; kasurako, garbigailuen iragarki batek honakoa dio: “Ez du jai hartzen igandean, eta ez da mutil lagunarekin ateratzen ostegunean. Zure zerbitzari perfektua izango da”. Emakumea objektu bat baino ez da, eta halako asko daude. Horrenbeste denbora izan zutenez publizitate mota hori zabaltzeko, gizartea pixkanaka diskurtsoa barneratuz joan zen. Izan ere, halako diskurtsoek arrakasta izaten dute urte luzez irauten dutenean.
Hezkuntza ere erabili zuten.
Bai, hezkuntza kontrolatzea ezinbestekoa da edozein botererentzat: arma bat da. Frankismoak egin zituen lehenbiziko gauzetako bat izan zen irakasleria garbitzea. Nafarroan, mende hasieran, mugimendu handia zegoen: Iruñeko maistren eskolan borborka zeuden ideia berriak. Baina diktadurak hori guztia desagerrarazi zuen, herritarrak kontrolatzeko.
Sexualitatearen kontrola baliatu zuten emakumeak kontrolatzeko?
Espainia berrian, emakumearen espazio bakarra arlo pribatua zen; haren eginbeharra zen haurrak izatea, eta hor, sexu gozamenak ez zuen tokirik. Elizarentzat bekatuzkoa zen, eta estatua ez zen zuzenean horretara sartzen diskurtsoarekin, baina bai araudiarekin. Hala ere, emakumeek bideak aurkitzen zituzten beren ugalketa kontrolatzeko. Adibidez, ezkutuan bazen ere, antisorgailuak erabiltzen zituzten. Eta askok abortatu zuten: Iruñean, harrigarria da zenbat aborturen berri heltzen zen epaitegietara.
Prostituzioaren gaia ere jorratu duzu. Zer aurkitu duzu?
Iruñean prostituzio asko zegoen, eta, emakume batzuentzat, bizirik irauteko modu bat izan zen. Ez dakit zenbat izan ziren, ez baitute hitz egin nahi gai horri buruz. Baina batzuek iradokitzen dute errepresaliatuen edo eraildakoen emazteak zirela, eta, ezer ez zutenez, prostituziora jotzen zutela.
Emakumeek frankismoaren diskurtsoa barneratu zuten?
Askok bai, barneratu zuten etxean egon behar zutela, haurrak zaintzen, senarra lanetik heltzen zenerako etxea zaintzen…Baina, aldi berean, beren desirak eta kezkak zituzten: aisialdia izan nahi zuten, dantzatu… Eta, eguneroko bizitza debekuz beteta zegoen arren, jakin izan zuten horiei buelta ematen; denek esaten dute hori. Adibidez, modu jakin batean dantzatu behar zen, baina, bat-batean, dantza areto pribatu asko sortu zituzten. Edo mendi taldeen txangoak: ibilaldiak baino askoz gehiago ziren. Eta moda kristauari aurre egiteko tranpak zituzten…
Esango zenuke aztertu dituzun erakundeek beren helburua lortu zutela Nafarroan?
Estatuak eta Elizak emakumeei transmititu zieten diskurtsoa hemen berdina izan zen; beraz, horretan Nafarroa ez zen salbuespena izan. Baina, esan diguten arren Falangeak toki handia izan zuela Nafarroan, nik frogatu dut ezetz. Beraz, Emakumeen Sailak hemen ez zuen lortu espero zuen emaitza. Hemen zerbaitek pisua izan bazuen, karlismoak izan zuen.
Ane Eslava
OPCC Pirinioetako Klima Aldaketarako Behatokiaren txosten batek erakutsi du azken hamarkadetan Pirinioetan beste inon baino azkarrago igo dela tenperatura. Ondorioak nabarmenak dira: glaziarrak desagertzeko bidean dira, eta landareak eta animaliak habitat berriak bilatzen ari dira. Txostena osatu duten ehun zientifikoen artean daude Sheila Izkieta (Iruñea, 1983) eta David Elustondo (Iruñea, 1974) Nafarroako Unibertsitateko ikerlariak. Replim taldearekin parte hartu dute ikerketan, eta zohikaztegiak eta lakuak izan dituzte aztergai.
Zeintzuk dira ikerketaren daturik garrantzitsuenak?
DAVID ELUSTONDO: 50 urtean batez besteko tenperatura 1,2 gradu igo da Pirinioetan, munduko batezbestekoa baino %30 gehiago, eta oraindik ez dakigu zergatik igo den gehiago hemen beste tokietan baino. Prezipitazioek behera egin dute: hamarkada bakoitzeko %2,5 gutxiago. Ikusi da etorkizunean tenperaturak gora egingo duela: kasurik okerrenean, 7 gradu igo daiteke; onenean, 4 gradu. Prezipitazioek, dirudienez, behera egingo dute.
SHEILA IZKIETA: Hala ere, ikerketak erakutsi du klima aldaketa ez dela fenomeno lineala; garai batzuetan, kasik ez da aldaketarik egongo, eta, bat-batean, aldaketa handi bat egongo da.
Aldaketa hauek normaltasunetik kanpo daude?
S.I.: Bai. Klimaren historian zikloak egon dira, eta garai batzuetan tenperaturek gora egiten dute, eta beste batzuetan, behera. Baina azken urteetako aldaketa inoizko azkarrena izan da. Horrek ondorio asko ekartzen ditu, batez ere mendialdeetan, oso baldintza zehatzak dituztelako. Pirinioetan, bi graduren aldaketak eragin handia du, eta oso zaila da horretara moldatzea.
Zer ardura dugu gizakiok?
S.I.: Frogatua dago azken hamarkadetako tenperatura igoera ezingo litzatekeela gertatu modu naturalean; beraz, argi dago gizakiok dugula honen errua; CO2 gasen isuriengatik, batez ere. Atmosferak, isurietara egokitzeko, tenperatura igo behar du.
Ondorioetako bat da Pirinioetako elurraren desagertzea.
S.I.: Bai, 1980tik glaziarren erdiak desagertu dira, eta 50 urtean erdira gutxituko da elurraren lodiera.
D.E.: Glaziarrak edo lakuak oso ekosistema kalteberak dira, eta zaila izango da tenperatura aldaketa handiekin ez desagertzea.
Zer ondorio izan dezake naturan glaziarren desagertzeak?
S.I.: Ekosistema desorekatuko du. Fauna eta landare espezie batzuk elurretara ohituta daude, eta, gutxitzen bada, mugituko dira: saiatuko dira haientzako egokiak diren baldintzak bilatzen, toki altuagoetan. Horrekin lotuta, sinkroniaren aldaketa dago: espezieak ateratzen dira jaten duten espeziea ateratzen denean; adibidez, intsektua landarearekin batera ateratzen da. Baina ateratzen denean landarea oraindik ez badago hor, ezingo du polinizazioa egin, eta desagertuko da.
D.E.: Gainera, Pirinioak bezalako lurralde espezifikoetako espezie endemikoek moldatzeko ahalmen txikia dute, oso baldintza zehatzak dituztelako, eta aldaketak direla-eta kalteberak dira. Hori gertatzen ari zaie, adibidez, eper zuriari edo anfibioei. Gainera, espezie inbaditzaileak ere agertzen ari dira. Eta uraren arazoa ere hor dago: mendialdeko ibaiak elurtarrak dira; beraz, glaziarren galerarekin eta eurien gutxitzearekin, geroz eta ur gutxiago izango dute, eta kalitate txarrekoa.
Muturreko fenomenoak areagotuko dira. Zeintzuk?
D.E.: Batez besteko balioak asko gainditzen dituzten fenomenoak dira: elur jausiak, uholdeak, suteak… Txostenak argi erakusten du espero dela horiek ugaritzea.
Zergatik ugarituko dira horiek?
S.I.: Dena lotuta dago. Adibidez, uholdeen kasuan: prezipitazioen joera beheranzkoa da, baina, espero denez, euri guztia une zehatz batzuetan eroriko da, ez da konstantea izango, eta horrek uholdeak eragingo ditu. Bestalde, elur jausiak elurrarekin eta beroarekin lotuta daude: elurte bat badago, eta bat-batean azpitik datorren beroak elurra urtu egiten badu, elur jausia gertatuko da. Suteei dagokienez, euriteen gutxitzearekin, lehorte gehiago egongo dira, eta horiek suteak eragingo dituzte.
Zer kalte eragingo die horrek guztiak Pirinioetako biztanleei?
S.I.: Hasteko, despopulazioa. Dagoeneko arazo hori duen eskualde batean, baldintzek okerrera egiten badute —laborantzak ez funtzionatzea, faunak sufritzea eta abar—, azkenean, despopulazioa areagotuko da. Gainera, hain zuzen, despopulazioaren eraginez, Pirinioetako eremua zaurgarriagoa da muturreko fenomenoen aurrean: kasurako, lehen laborantza lurrak zeuden toki asko hutsik daude, eta horiei higadurak kalte handiagoa egingo die.
D.E.: Pirinioek, gainera, kalte sozioekonomikoak izan ditzakete. Han turismoa oso garrantzitsua da, eta elurrik gabe, eskiari lotutako turismoa galduko dute, adibidez. Eta glaziar, laku eta antzeko toki erakargarriak galduz gero ere jende gutxiago joango da. Eskualde horretan energia hidroelektrikoa asko erabiltzen da, baina ibaien emarien menpe dago. Ibaiek ur gutxi badute, ezingo dute energia mota hori sortu; beraz, ziurrenik erregaietara jo beharko dute, eta arazoa areagotu.
Arazo honek ba al du atzera-bueltarik?
S.I.: Oraintxe bertan, berotegi efektua gelditzeko gure eskuan dagoen guztia egingo bagenu ere, mende erdira arte ez genuke lortuko arazoa gelditzea. Horregatik, kalteak saihesteko neurriak hartu behar dira, baina orain badakigu hau gertatzen ari dela, eta saiatu behar dugu egokitzapen neurriak hartzen. Horrek eskatzen du gertatu diren aldaketak eta aurreikusten direnak ikertzea, eta kalteak izan dituzten tokietan neurri zehatzak ezartzea.
Zuek zohikaztegiak eta lakuak aztertu dituzue. Zergatik?
D.E.: Zohikaztegiak eta lakuak oso ekosistema kalteberak dira, eta oso interesgarria da horiek aztertzea, beste toki batzuetan gerta daitekeen horren seinaleak ematen dizkigutelako. Gainera, Pirinioak beste toki batzuk baino lehenago pairatzen ari dira klima aldaketaren eraginak, eta horrek erakusten digu zer gerta daitekeen antzeko baldintzak dituzten lekuetan; eredu gisa funtzionatzen dute, eta hori oso inportantea da.
Zergatik da garrantzitsua herritarrek ikerketan parte hartzea?
S.I.: Pirinioak ikertzeko, beharrezkoa da eskualde horretan behatokiak izatea. Guk, horretarako, herritarren laguntza behar dugu, zeren, adibidez, neguan ez baita erraza izaten mendiko toki batzuetara iristea. Hori errazteko, eskatzen diegu alpinistei, gu aztertzen ari garen eremuetan daudenean, esan diezagutela nola dagoen tokia, aplikazio baten bitartez: lakua izoztuta dagoen edo ez, adibidez. Hala, jendeak erregistro bat sortzen lagun diezaguke. Normalean, mendizaleak asko engaiatzen dira; kontzientzia handia dute.
Ane Eslava
Amiantoa zuntz mikroskopikoetan desegiten den mineral bat da: oso toxikoa da, eta, arnastuz gero, minbizia eta halako eritasunak sor ditzake. XX. mendean, amiantoa AEBetatik ekarri, eta lantegietan inolako babesik gabe erabiltzen zuten. Amiantoak kalte egindakoen artean dago Maria Asun Fernandez (Iruñea, 1960), Ananar Nafarroako Amiantoaren Biktimen Elkarteko presidentea. Orain, kalte-ordain bat jasoko du amiantoa saltzen zuten AEBetako enpresek sortutako funtsetako batetik. Halako bigarren kasua da Nafarroan: iaz, Ananar elkarteko beste kide batek jaso zuen.
Zer kalte eragiten du osasunean amiantoa arnasteak?
Amiantoa ileak baino askoz ere txikiagoak diren zuntzetan deskonposatzen da. Zuntz horietako bakar bat arnastuz gero, biriketan itsatsita geratzen zaizu, eta 30 bat urteren ostean, gaixotasun bat agertzen zaizu; gehienetan, minbizia. Egun ez da amiantoarekin lan egiten, baina toki guztietan dago: eskoletan, lantegietan, etxeetan… Eta, deskonposatuz gero, edonork arnas dezake. Guk eskatzen dugu amianto guztia ken dezatela; baina, oraingoz, ez dute ezer egin.
Zuri, zein kalte eragin dizu?
Senarrak Nafarroako enpresa batean lan egin zuen, Superserren, eta 2016an pleurako mesotelioma diagnostikatu zioten: amiantoarekin lotutako minbizia. Hamalau urtez aritu zen enpresaren kalitate kontrolean, eta ez zuen amiantoa ukitzen. Baina kate batean zegoen, eta hor amiantoa zatitzen, kardatzen eta orrazten zuten; giroan zegoen. Iazko azaroan hil zen, AEBetako kalte-ordaina jasotzeko izapideak egiten ari ginela.
Bere garaian, babesik gabe maneiatzen zuten amiantoa?
Bai, inolako babesik gabe. Dirudienez, lantegietara eramaten zituzten kutxek arriskuaz ohartarazteko zigiluak zituzten; baina, kutxak sartzean, zigilu horiek kentzen zituzten. Eta jendeak jan, erre, eta denetarik egiten zuen amiantozko plaken gainean.
Mediku kontrolik egiten zuten?
Gure kasuaz hitz egingo dizut: enpresen eta langileen zerrenda batzuk daude, eta horietan daudenei mediku kontrolak egin behar dizkiete. Bada, Superser zerrenda horretan dago, baina senarra ez zegoen zerrendan. Ez zuen inolako kontrolik izan, minbizia diagnostikatu zioten arte. Areago, azaroaren 19an hil zen, eta urtarrilean jaso zuen mediku azterketa egiteko lehenbiziko gutuna. Oso gogorra da.
AEBetako kalte-ordaina jaso duzu. Garrantzitsua da zuretzat?
Kalte-ordainak oso garrantzitsuak dira: ez digute galdutako pertsona itzuliko, baina aitorpena emango digute. Ez da diruarengatik; nik dirua elkarteari emango diot; aintzatespenarengatik da.
Nolakoa izan da kalte-ordaina lortzeko prozesua?
Houstongo [AEB] abokatu bulego baten bidez eskatzen da. Betekizunak dira amiantoarekin 1983 baino lehen lan egin izana, pleurako mesotelioma izatea, eta zure enpresak AEBetan amiantoa erosi izana. Gure kasuan, iazko uztailean, Houstongo abokatuak gurekin harremanetan jarri ziren, eta esan ziguten eska genezakeela kalte-ordaina, eta ez genuela dirurik aurreratu behar: irabaziz gero, haiek kalte-ordainaren %25-40 kobratuko zuten. Xehetasun guztiak aztertu genituen, eta aukera ona iruditu zitzaigun; ez genuen ezer galtzekorik. Baina prozesua luzatu da: bi urte kostatu zaigu.
Zergatik sortu zituzten konpentsazio funts horiek amiantoarekin lotutako enpresek?
AEBek amiantoa aurkitu zuten, eta mundu osoan saltzen hasi ziren. 1989an debekatu zuten, baina askoz lehenago bazekiten arriskutsua zela: Osasunaren Mundu Erakundeak 1940an ohartarazi zuen amiantoak arnas aparatuko arazoak sortzen zituela, eta heriotza eragiten zuela. Beraz, amiantoarekin lotutako enpresa estatubatuarrek bazekiten arriskutsua zela, eta funts horiekin beren burua babesten zuten.
Nafarroatik kanpo, kalte-ordain gehiago eman dituzte?
Espainia mailan ez diote inor gehiagori eman, eta gainontzeko herrialdeetan, ez dakit. Uste dugu gure elkarteak aurrekaria ezarri duela, eta eskaera egitera animatu nahi ditugu baldintzak betetzen dituztenak.
Kutsatutako jendearen zerrendarik ba al dago?
Hutsune izugarria dago: portzentaje batzuk baino ez daude. Gu hasi gara hildako pertsonen errolda zehatz bat egiten, pertsonen eta enpresen datuekin, baina lan handia dugu.
Tratamendurik dago amiantoak sortutako gaixotasunentzat?
Ez dago ezer: minbizi horiek sendaezinak dira. Gaixoei kimioterapia ematen diete, minbizia motelago hazteko, baina horrek ez ditu sendatzen.
Eta ikertzen ari dira?
Gizarte Segurantzak ez du ezer ere ikertzen. Zerbait egiten ari den bakarra Nafarroako Unibertsitatea klinika da: bizi kalitatea hobetzeko zerbait lortu du, eta entsegu bat egin behar du amiantoaren minbiziarentzako tratamendu zehatz bat lortzeko. Gure elkartetik ere ikerketa bultzatzen dugu, CIMArekin [Medikuntza Aplikatuko Ikerketa Zentroa]. Bestalde, Frantzian, ikerketa garrantzitsu bat abian da: txerto bat aurkitu dute, ez duena minbizia sendatzen, baina gelditu egiten duena, eta orain probatuko dute ea funtzionatzen duen. Urrats txiki bat da, baina, aldi berean, oso handia.
Amiantoak eragindako minbizia gaixotasun profesional gisa hartzen dute?
Minbizi mota asko daude, baina Gizarte Segurantzak lau hartzen ditu gaixotasun profesionaltzat: laringekoa, biriketakoa, urdailekoa eta pleurakoa. Ez dituzte guztiak onartzen, ez dutelako onartu nahi haiek izandako errua. Izan ere, Espainiako Gobernuarena izan zen errua, materiala sartzen utzi zuelako; enpresena, sartu zutelako; eta Gizarte Segurantzarena, ez zuelako ezer egin gobernuak segurtasun neurriak jartzeko agindu zuenean.
Horiek ez dute onartu izandako errua?
Epaiketak daude, baina oso zaila da. Izan ere, epaiketan zerbait eskaintzen dizute, eta ez baduzu onartzen, urte askotan ibili behar duzu epaiketa batetik bestera. Horregatik, jendea, normalki, eskaintzen diotenarekin konformatzen da. Izan ere, urte bateko bizi itxaropena baduzu, ez duzu atsekaberik nahi… Eta horrekin jolasten dira.
Zuri zertan lagundu dizu Ananar elkarteak?
Elkarteko kide guztiok familia bat gara, arazo bera pairatu dugulako. Gaixoarentzat oso lagungarria da egoera berean daudenekin hitz egitea. Eta atzean gaudenoi asko laguntzen digu elkarri begiratzeak, besarkatzeak, elkarrekin negar egiteak… Azalpenik eman behar ez izateak. Nik liburu txiki bat idatzi dut, uste dudalako oso garrantzitsua dela sufrimendua elkarri azaltzea: norberarena, bikotearena, familiarena… Nik kontatzea erabaki dut. Kostatu zait, baina niretzat lasaitu bat izan da.
