Ane Eslava
Loaren Nazioarteko Eguna da gaur, eta loaren espezialistek dibulgazioa egiteko eta gizartea kontzientziatzeko baliatu nahi dute. Horietako bat da Elena Urrestarazu, Nafarroako Unibertsitatea klinikako neurologo eta neurofisiologoa (Soraluze, Gipuzkoa, 1972). Urrestarazuk azaldu du egungo bizi erritmo azkarra dela-eta loari garrantzi “gutxiegi” ematen zaiola: “Sobera dugun denbora eskaintzen diogu”. Ondorioz, gero eta jende gehiagok ditu loarekin lotutako arazoak. Horregatik, loa zaintzeko neurriak hartzearen garrantzia nabarmendu du.
Zergatik da garrantzitsua ongi lo egitea?
Epe laburrean, gaizki lo egiten badugu edo loarekin loturiko arazoren bat badugu, nekatuago egongo gara, eta, ondorioz, suminkor egongo gara, kostatu egingo zaigu kontzentratzea, oroimen okerragoa izango dugu… Epe ertain eta luzean, berriz, ikusten ari gara gaizki lo egiteak gaixotasun larri batzuen arriskua handitzen duela: hipertentsio arteriala, miokardio infartua, iktusa, immunologia arazoak eta baita minbizia ere.
Zer da ongi lo egitea?
Helduek, oro har, zazpi eta zortzi ordu artean lo egin behar dute. Halere, hori aldatu egiten da pertsona batetik bestera, eta bakoitzak ikusi behar du zenbat ordu behar dituen. Zortzi ordu lo eginda hurrengo egunean nekatuta bazaude, horrek esan nahi du ez duzula ongi edo nahikoa lo egin. Aldiz, sei ordurekin ongi sentitzen bazara, ez baduzu insomniorik, ordu horiekin nahikoa duzu. Orduez gain, faseak daude: lo sakonaren faseak indarberritzen du gehien, gauaren lehenbiziko orduetan ematen denak. Azaleko loak ez du horrenbeste indarberritzen. Eta hori asko aldatzen da adinarekin: pertsona adinduek gutxiago lo egin behar izaten dute, eta haien loa ez da sakona.
Garrantzitsua da loa zaintzea?
Bai; garrantzitsuena ez baita ordu kopurua, loaren kalitatea baizik. Ez badugu loa zaintzen, ordu asko eman ditzakegu lotan, baina kalitaterik gabeko loa izango da, eta ez gara deskantsatuko.
Zer egin behar dugu?
Ohera joan aurreko orduetan lasai egon behar dugu: gauza lasaiak egiten, gailu elektronikorik erabili gabe, eta argi gehiegirik gabe. Gauza horiek oso garrantzitsuak dira sakon lo egiteko. Bestela, buruaren hiperaktibitateak ez dio utziko burmuinari desaktibatzen, loa sakona izan dadin. Lokartuko zara, baina zure buruak oso aktibo jarraituko du, eta erraza izango da berriz esnatzea.
Zeintzuk dira loarekin lotutako gaixotasun nagusiak?
Gaur egun dugun arazo nagusia da loaren higiene falta izenaz ezagutzen dena: denbora gutxi eskaintzen diogu loari, eta ez dugu betetzen inolako araurik lo egiteko; oso ohikoa da hori. Hori egiten duten pertsonak nekatuta egoten dira; badirudi loaren arazoren bat dutela, baina ez: haien arazoa da ez dutela loa zaintzen. Bestela, ohikoena insomnioa da: oso ordu gutxi eta gaizki lo egitea, eta hurrengo egunean gaizki egotea. Gaur egun, jende askok du insomnioa. Horren ondotik doaz loaldiko apnea eta atsedenik gabeko zangoen sindromea; horiek ere nahiko ohikoak dira. Eta horien atzetik doa gauean jokaera arraroak izatea; adibidez, haurren kasuan, ohikoak dira somnanbulismoa eta gaueko izua.
Badira egunerokoa asko baldintzatzen duten beste gaixotasun larriago batzuk, ezta?
Bai. Narkolepsia, adibidez, oso ezohikoa da, baina asko baldintzatzen du egunerokoa. Gaixotasun hori duten pertsonak edozein tokitan lokartzen dira: siesta laburrak egiten dituzte, haientzat oso indarberritzaileak direnak. Edozein tokitan gera daitezke lo: autoa gidatzen, azterketa bat egiten… Eta gauez ere gaizki egiten dute lo.
Loaren gaixotasunek zaildu egiten dute gaixoen bizimodua?
Bai; gaixotasunaren larritasunaren araberakoa da, baina, orokorrean, gaixoaren bizitza erritmoa asko jaisten da: haren burmuinaren jarduera murriztu egiten da, eta askoz gehiago kostatzen zaio zerbaitetan arreta jartzea. Horregatik, eguneroko edozein jarduera egiteak ahalegin handia eskatzen dio. Gogorra da gaixoarentzat.
Zer faktorek eragiten dituzte loarekin lotutako gaixotasunak?
Horri erantzutea zaila da. Lo egiteko, burmuinaren zati batzuk desaktibatu behar dira, eta beste batzuk aktibatu, eta oreka hori zuzena ez denean hasten dira arazoak. Insomnioaren kasuan, batzuetan hormonen aldaketengatik izaten da; beste batzuetan, antsietate edo depresioarengatik… Eta, askotan, arrazoi jakin batengatik hasten zara gaizki lo egiten —adibidez, haur jaioberri bat duzunean, gauez lo gutxi egiten duelako—, eta, gero, arrazoi hori desagertu denean ere, zuk gaizki lo egiten jarraitzen duzu; arazoa kroniko bihurtzen da. Loaren apnea, berriz, ohiturekin lotua dago: gehiegizko pisuarekin eta obesitatearekin. Fisionomiarengatik ere sortzen da batzuetan; mingaina edo amigdalak handiegiak izateagatik, adibidez.
Zer tratamendu erabiltzen dira gaixotasun horientzat?
Loaren tratamenduetarako asko jotzen da piluletara, baina, arazoa kronikoa denean, pilulak ez dira aukerarik onena; hobe da psikologoengana joatea eta loaren higienerako neurriak hartzea.
Zer neurri dira horiek?
Batetik, ez egotea denbora gehiegi ohean esna; hogei minutuan ez bazara lokartu, hobe da jaikitzea, burutik kentzeko ohean esna denbora gehiegi egotearen sentsazioa. Bestetik, positiboa izan daiteke espezialista batengana joatea eta harekin ikastea nola egin behar den lo, horrek lasaitzen gaituelako; terapia kognitiboa da hori. Azkenik, erlaxazio teknikek ere laguntzen dute. Baina gakoa da hainbat teknika batera erabiltzea.
Egungo bizi erritmoarengatik ugaritu dira loaren arazoak?
Bai; gaur egun, behar dugun baino lo gutxiago egiten dugu, eta gero eta jende gehiagok ditu loarekin lotutako arazoak. Izan ere, bizi erritmo azkarregia daramagu, eta, gaua iristean, ezin dugu erritmoa jaitsi.
Duena baino garrantzi gutxiago ematen zaio loari, beraz?
Bai. Egun osoko plangintza egiten dugu, egin beharrekoak egiten ditugu, eta sobera dugun denbora eskaintzen diogu loari; baina hobeto planifikatu beharko genuke loa. Lehen, oinarrizko zerbait zen lo egitea; orain, luxu bat da.
Halere, orain gehiago jotzen da medikuarengana?
Bai. Lehen, norbaitek lo egiteko arazo bat baldin bazuen, ez zen medikuarengana joaten, eta orain, bai. Gero eta gehiago diagnostikatzen dira loaren gaixotasunak, eta horiei tratamenduak emateko aukera gehiago daude orain. Kontzientziatuago gaude.
Loaren eguna ospatuko da gaur. Zein da egun horren helburua?
Loaren Nazioarteko Eguna dibulgazioa egiteko erabiltzen dugu, gizartea kontzientziatzeko eta loaren arazoren bat dutenek ikasi ahal izateko.
Edurne Elizondo
Urtegi bati lotutako herria da Esa, eta hango alkate Roberto Martinez Luiando (Iruñea, 1984). Urtegia handitzeko lanek baldintzatu dute eskualdeko egunerokoa. 103 etxebizitza desjabetu zituzten, 2013ko lur jausiagatik.
Noiz eta zergatik eskatu zenuten kalte-ordaina?
2013. urtean lur jausia izan zen Esako eskuineko hegalean, eta urbanizazioak hustu behar izan zituzten, segurtasunagatik. Horren ondorioz, proiektua aldatu behar izan zuten; aurretik ere hirutan egokitu zuten plana. Aldaketa horren bidez, konponbidea eman nahi izan zioten urbanizazioetan sortutako arazoari, lur mugimenduak 103 etxebizitzari eragin ziolako. Udalak, gainera, herri lurrak bazituen mugimendu horrek ukitutako eremuan.
Hori gertatu baino lehen, Esak jaso izan du ordainik urtegiko lanek eragindako kalteengatik?
Bai. Lanek eragindako kalteak ordaintzeko sail bat badu Ebroko Ur Konfederazioak. Zortzi milioi eurokoa da, eta, orain arte, sei inguru ordaindu dizkiote udalari. Gu sartu ginenean, ordainketa horiek bertan behera gelditu ziren. Konfederazioak erran zuen diru anitz gastatu zuela jada ordura arte. Uler dezakegu, neurri batean. Baina hegaleko lur mugimendua gertatu, eta lurrak eta etxebizitzak galdu eta gero, uste genuen ordaina jasotzeko eskubidea bagenuela, eta konfederazioari zegokiola ordainketa horiek egiteko plan berri bat prestatzea edo aurretik zegoenari segida ematea.
Nola eragin dio etxebizitza horiek galtzeak herriari?
Anitz da 103 etxebizitza galtzea. Egia da gehienak bigarren etxebizitza zirela jabeentzat, baina urbanizazio horiek jende anitz erakartzen zuten Aste Santuan eta udan, batez ere, eta sumatzen da galdu izanaren eragina. Horko jendeak herrian kontsumitzen zuen, eta beherakada hori sumatu da. Horregatik uste genuen ordaina jasotzeko plana martxan jarri behar zela, berriz ere.
Ebroko Ur Konfederazioari egin zenioten eskaera?
Bai. Eta isiltasuna izan zen jasotako erantzuna. Ondorioz, Espainiako Auzitegi Nazionalera jo genuen helegitea aurkeztera. Erakunde horrek kolpe batez konpondu nahi izan zuen auzia: auziaren mamiari ez diote eutsi, eta erran dute guk proiektua aldatzeko prozesuan aurkeztu behar izan genituela gure alegazioak. Gure abokatuek kontrakoa diote, ordea. Proiektua egokitu dutenean alegazioak aurkezteko epea zehaztu dute, baina lur jausiak eragindako aldaketaren kasuan ez dute horrelakorik egin.
Espainiako Auzitegi Nazionaleko epaileen ebazpenari helegitea jarriko diozue?
Bai. Egin dugu jada. Abokatuek erran digute ez dela erraza izanen, baina saiatu behar dugula uste dugu. Espainiako Auzitegi Gorenean dago orain auzia, beraz.
Esako urtegia handitzeko lanek zertan aldatu dute herriko egunerokoa?
Eragin diote. Urtegian bi kanpaleku baziren, eta urtegia handitzeko lanen ondorioz itxi egin dituzte. Kanpalekuak ez zeuden berez gure herrian, baina Esa zen gertuen zuten herria, eta bizia ematen ziguten. Urbanizazioak galdu ditugu, eta ertzeko bertze 30-40 etxebizitza ere bai. Kendu eta kendu, eta ematen ez badizute, azkenean desagertuko gara. Egoerak, gainera, ez dio onik egiten herriaren ospeari, alderantziz.
Orain arte urtegiari lotutako herria izan zarete.
Bai. Baina urtegia handitzeko lanek kalte egin digute. Galdutako etxeak ez dira arazo bakarra. Errepideena ere badago. Desjabetutako etxebizitzak botako dituzte orain, eta errepidea moztuko dute. Autobia baino ez dugu izanen, eta herritik ez dugu sarbiderik.
Etxeak desjabetu zituzten lur jausia izan zelako. Kezka duzue segurtasunarekin?
Konfederazioak neurriak hartu ditu, eta ni lasaitzen naute neurri horiek. Hegala mugimendua neurtzeko gailuz beteta dago. Kontrolpean dute magala. Gutxira arte, datuak bidaltzen zizkiguten. Bazen mugimendu txiki bat.
Hegala ez da gelditu, beraz?
Ez. Baina gutxi mugitzen da. Hasieran hilabetero bidaltzen zizkiguten datuak; orain, sei hilabetean behin edo urtean behin.
Konfederaziotik kanpoko hainbat adituk erran dute Esa ez dela segurua. Zer deritzozu?
Ez dakit, ez da nire esparrua. Teknikariek erraten dutena hartu behar dugu kontuan.
Ez duzu kezka?
Kezka badut. Zangozan egiten dut lan. Baina lasai joaten naiz.
Gobernuak ere eskatu ditu txosten gehiago.
Nik uste dut gauzak argi ez baleude ez luketela aurrera eginen lanekin. Mugimendua gertatu zenean bai kezkatu nintzen. Baina inbertsio handia egin dute. Egia da Rene Petitek erran zuela handitzea arriskutsua zela. Baina teknologiak aurrera egin du. Horretan izan behar dugu konfiantza.
Ane Eslava
Mendebaldeko Saharan, Marokok okupatutako lurraldeetan gero eta larriagoa da egoera, baina horren inguruko informazio gutxi heltzen da Euskal Herrira. ANAS Saharako Lagunen Nafarroako Elkarteko idazkaria da Maria Perez de Larraia (Zangoza, 1984), eta urtarrilean Aaiunera joan zen bi kiderekin batera, hango errealitatea lehen eskutik ezagutzera. Marokoko Poliziak atxiki eta kanporatu egin zituen, eta tratu txarrak egin zizkien. Orain, Nafarroako Parlamentura jo dute, bizitakoa kontatzera eta eskatzera beren esku dagoena egin dezatela egoera konpontzeko.
Zein da egungo egoera Mendebaldeko Saharan?
Mendebaldeko Saharako egoera oso kritikoa da. Militarki setiatuak daude, ez dute eskubiderik ezertarako ere. Ezin dute manifestaziorik egin, ezin dira elkartu, ez dute sarbiderik hezkuntzara, ez osasunera… Eta gero eta kanporatze gehiago daude. Giza eskubideak etengabe urratzen dira.
Zuek zer helbururekin joan zineten Aaiunera?
Eskualdea eta hango egoera ezagutzera joan ginen, hemen dagoen informazio blokeoa apurtzeko. Preso politikoen familiekin elkartu ginen, baita preso ohiekin ere. Izan ere, han, aktibismoa egiten duten pertsona guztiak atxilotu eta torturatu izan dituzte noizbait, edo espetxean izan dira.
Zuentzat arriskutsua zen topaketa horiek egitea?
Bai, oso arriskutsua zen. Segurtasun neurri asko hartu behar izan genituen. Etxe batean geunden, bakarrik, eta aktibistek egunero begiratzen zuten zer giro zegoen hirian eta auzoan. Egoera egokia zela ikusten bazuten, gu etxetik ateratzen gintuzten, sahararrez jantzita, eta elkarrizketatu behar genuen pertsonaren etxera eramaten gintuzten. Bestela, aktibista guregana etortzen zen, etxera. Baina aukera bat zein bestea oso arriskutsuak ziren.
Behar zenuten informazioa lortu zenuten?
Bai. Pentsatuak genituen elkarrizketa guztiak egin genituen, baita aurreikusten ez genuen bat ere: aktibismoa feminismotik egiten duen emakume batekin egon ginen, eta oso interesgarria izan zen. Beraz, nahi genuen informazio guztia ekarri dugu.
Topaketa horien ostean atxiki zintuzteten?
Bai. Elkarrizketak amaituta lasaiago geunden, eta, kafetegi bateko terrazan geunden batean bi aktibistarekin, polizia sekretuak eta istiluen kontrako poliziaren furgonetak hasi ziren agertzen toki guztietatik. Une batean, guregana etorri ziren, pasaporteak eskatu zizkiguten, eta esan ziguten haiekin joateko. Ez ziguten esan nahi nora gindoazen. Taxi batean sartu gintuzten, eta telefonoak haiei ematera behartu gintuzten.
Nora eraman zintuzteten?
Aaiun hiriaren sarrera postura eraman gintuzten, taxitik jaitsi gintuzten, eta errepidean jarri gintuzten, lurrean eserita. Iratxori [Bakedano] ukabilkada bat eman zioten, eta Alberto [Jolis] eta biok joan ginen hura defendatzera. Orduan, Albertori beste ukabilkada bat eman zioten, eta ni astindu ninduten. Eta etengabe oihukatzen ziguten ez geundela Saharan, Marokon geundela. Ikusi genuen gure sare sozialak, WhatsAppa eta posta erabiltzen ari zirela. Gero, arakatu egin gintuzten, gailu elektroniko gehiago aurkitu nahian.
Nola sentitzen zineten?
Beldurtuta geunden. Lekutan geunden, errepide erdian, eta iluntzen ari zen; gure aurrean ikusten genuen gauza bakarra basamortuko lautada zen. Haiek mehatxatzen gintuzten, behatzarekin lepoa mozteko keinua eginez behin eta berriz, eta argazkiak egiten zizkiguten haien telefonoekin. Gu ikaratu nahian ari ziren. Guk ez genekiena zen ordurako hemen gertatzen ari zenaren berri zutela; gure itxaropen bakarra zen [Espainiako] kontsulatuak gu laguntzea, baina ezin izan genuen deirik egin.
Zer gertatu zen azkenean?
Bizpahiru ordu izan gintuzten errepidean, eta ondoren pasaporteak eta telefonoak itzuli zizkiguten. Ikusi genuen telefonoetan genuen guztia ezabatu zutela, baina, zorionez, ordurako horietatik kanpo genuen lortutako informazioa. Lortu genuenean telefonoak martxan jartzea, deitu genuen kontsulatura. Gertatutakoa kontatu genien, baina esan ziguten ezin zigutela lagundu. Orduan, taxi bat hartu genuen Agadirrera, eta bidean 15 kontroletan gelditu gintuzten, eta guztietan eskatu zizkiguten pasaporteak; beldur handia pasatu genuen, gu jarraitzen ari zirela uste genuelako. Handik Marrakexera joan ginen, eta kontsulatura jo genuen, babesa eskatzeko, baina esan ziguten ezin zutela ezer egin guregatik.
Orduan, alde egin zenuten?
Bai. Salduta geundela ikusi genuenez, aireportura joan ginen, eta txartelak aldatu genituen, ahalik eta lehen alde egiteko handik. Herrialdetik atera eta gero, lasaiago geratu ginen, eta orduan kontatu genuen benetan zer gertatu zitzaigun. Atxiki gintuztenetik handik alde egin arte, agonia bat izan zen.
Orain, instituzioetara jo duzue gertatutakoa salatzera.
Nafarroako Gobernuan eta parlamentuan izan gara. Gobernuan gertatutakoa kontatu genuen, eta babesa eman ziguten. Eskatu genien babesa jakinaraztekoko, baina ez dute ezer egin. Eta parlamentura eraman genuen Saharan bildutako informazioa, kanporaketa kontatu genuen eta presio politikoa egin genuen.
Zein izan da parlamentuaren erantzuna?
Esan ziguten adierazpen instituzional bat egingo zutela Saharako Errepublika Demokratikoa aintzatetsiz. Gu oso pozik gaude horrekin; hori betetzen badute, zerbaitetarako balioko du bizi genuen esperientzia txar horrek.
Espainiako Estatuaren erantzukizuna salatu duzue.
Bai. Gaur egun, nazioarteko zuzenbideak dio Mendebaldeko Sahara Espainiaren kolonia bat dela, eta Espainiak etengabe urratzen ditu eremuari lotutako legeak. Horregatik, Espainiak lurraldea deskolonizatu behar du, NBEk erreferendum bat egin dezan han, eta sahararrek erabaki ahal izan dezaten zer nahi duten. Eta Nafarroako Gobernuak eta Parlamentuak presio egin diezaiokete Madrilgo gobernuari.
Ane Eslava
Roberto Astorgano argazkilaria (Badaran, Espainia, 1982) pertsonen nortasuna argazki bidez islatzen saiatzen da. Azken urteetan mundu zabalean ibili da, hainbat auzi dokumentatzen: errefuxiatuen krisia, pobrezia… 2017ko martxoan, asko aberastu zuen esperientzia bat bizi izan zuen Mexikon: bi aste igaro zituen Erdialdeko Amerikatik Ameriketako Estatu Batuetara trenez doazen migratzaileei laguntza ematen dien emakume talde batekin, La Patrona herrian. Han egindako irudiekin dokumental bat eta argazki erakusketa bat egin ditu. Iragan astean, Iruñeko Zabaldi elkartean erakutsi zuten dokumentala, eta erakusketa ikusgai jarri zuten. Hilaren 28ra arte egongo da zabalik.
Zure helburua, jatorriz, Mexikotik Estatu Batuetara doazen migratzaileen egoera jasotzea zen.
Bai, nire ideia zen dokumentatzea Mexikoko iparraldeko mugatik Estatu Batuetara pasatzen diren migratzaileen egoera. Baina, gaia ikertzen ari nintzela, La Bestia izeneko trena deskubritu nuen. Merkantzia tren handi bat da, ikaragarria; hortik datorkio izena. Erdialdeko Amerikako migratzaileek Mexiko guztia gurutzatu behar dutenez AEBetara iristeko, tren hori hartzen dute Guatemala eta Mexikoren arteko mugan. Hori da haien modu bakarretakoa herrialdea gurutzatzeko. Gehienak Honduraskoak dira, baina badira El Salvadorkoak eta Guatemalakoak ere.
Nola daude migratzaile horiek?
Oso gaizki. Oso baliabide gutxi dituzte, eta daukaten diru guztia gainean daramate, bidaiarako. Baina, askotan, trena hartu bezain laster, talde armatuekin egiten dute topo. Talde horietako kideek dirua eskatzen diete, eta migratzaileek uko egiten badiote dirua emateari, eraso egiten diete, bahitzen dituzte edo bortxatzen dituzte. Poliziak ere lapurtzen die, edo, bestela, kanporatu egiten ditu. Halakorik gertatzen ez zaienean ere, bidaian arrisku handia izaten dute: bagoietan zintzilik doaz, eta askotan erori eta hil egiten dira, trenak harrapatuta.
Haiei buruz ikertzen ari zinela ezagutu zenituen Patronak deitzen dituzten emakumeak. Nortzuk dira?
Trenaren inguruko bideo batean, emakume zahar bat ageri zen, janaria botatzen trenean zihoazen migratzaileei. Irudi horrek atentzioa eman zidan. Ikertzen hasi nintzen, eta jakin nuen Patrona bat zela. Beren herritik datorkie izena: hain zuzen, La Bestia trenak, bidean, Veracruz estatuan dagoen La Patrona izeneko herri txikia zeharkatzen du. Herriaren erditik igarotzen denez, abiadura murrizten du. Bada, herri horretako emakume batzuek laguntza ematen diete trenean doazen migratzaileei: janaria eta botikak ematen dizkiete, atseden hartzeko toki bat eskaintzen diete…
Zein da Patronen egoera?
Mexikoko eskualde oso txiro bateko herri txiki batean bizi dira. Haien senarrek Cordobako —gertuen dagoen hiriko— lantegietan lan egiten dute ordu luzez, gutxieneko soldata bat lortzeko. Hortaz, emakumeek hartzen dute gainontzeko guztiaren ardura: etxea, seme-alaben zaintza, baratzea… Eta, horretaz gainera, migratzaileei laguntzen diete.
Noiz hasi ziren hori egiten?
Orain dela 24 urte. Hasieran, migratzaile gutxiago pasatzen ziren, eta, behin, horietako batzuek janari pixka bat eskatu omen zioten handik zebilen emakume bati; hark eman egin zien, baina ez zekien nortzuk ziren. Garai hartan, ez zekiten ez nondik zetorren ez nora zihoan jende hori; haientzat Erdialdeko Amerikako errealitatea oso urrun zegoen. Denborarekin, gero eta migratzaile gehiago pasatzen hasi ziren, eta herriko emakumeei beren bizitza istorioak kontatzen zizkieten. Haiek erabaki zuten antolatzea eta migratzaileentzat janaria prestatzen hastea; espresuki migratzaileentzat. Beren janaritik ematen zieten, zeukaten gutxi horretatik, beren ortutik. Orain, laguntza pixka bat dute: taldekoak ez baina herrikoak diren beste emakumeek janaria ematen diete, eta dohaintzak ere jasotzen dituzte. Laguntza horri esker, aterpe bat eraiki dute beraietako baten etxean. Han kozinatzen dute, eta atseden hartzeko aukera dute migratzaileek.
Zer moduz haiekin?
Oso ongi. Primeran tratatzen ninduten, seme bat bezala. Migratzaileek ere hori esaten zuten, izugarri ongi zaintzen dituztela. Migratzaile gehienak gazteak dira, eta emakumeek seme-alabak balira bezala zaintzen dituzte.
Zergatik erabaki zenuen hori dokumentatzea?
Ikusgaitasuna eman nahi niolako migrazioaren auziari, baina baita migratzaileei laguntzen dieten pertsonei ere. Jarraitu beharreko eredu direla uste dut. Batzuetan, gutxien duten pertsona horiek dira solidarioenak. Gure gizarte indibidualista honetan, elkartasuna aparteko zerbait da, eta ez luke hala izan behar. Hau erakutsiz, itxaropen pixka bat zabaldu nahi dut mundu zikin honetan.
Zure arloa argazkigintza da, baina ikus-entzunezkora ere jo duzu. Zergatik?
Baliagarria iruditzen zaidalako erakusteko haiek zer pentsatzen duten: zergatik erabaki duten hori egitea baliabide gutxi dituzten emakume batzuek, eta nola bizi izan duten hori. Haien ahotsa entzun nahi nuen.
Zer esan zizuten?
Esan zidaten hasieran oso gogorra izan zela haientzat. Izan ere, inguruko jendeak kritikatu egiten zituen, gaizki ikusten zutelako egiten zutena; bestetik, beldur handia zuten ez ote zituzten atxilotuko legez kanpoko migratzaileei laguntzeagatik. Baina, hala ere, aurrera egitea erabaki zuten, trenean zihoazen pertsona horien istorioak entzutean laguntzea ateratzen zitzaielako. Batek kontatu zidan migratzaile batek semea ekarri ziola gogora, eta lagundu beharra sentitu zuela.
Argazkietan zer transmititu nahi izan duzu?
Askotariko argazkiak egin ditut, baina batez ere erretratuak; eta, horietan, ahaldunduta islatu nahi izan ditut emakumeak; beren indarrarekin eta ausardiarekin.
Hasi zirenean, Patronek ez zuten nahi inork haiek grabatzea, ezta?
Monterreyko neska-mutil batzuk joan zirenean haien lana lehen aldiz grabatzera, ez zuten irudietan agertu nahi, uste zutelako atxilotu egingo zituztela. Baina Monterreykoek azkenean egin zuten dokumentala. Sari bat irabazi zuten, eta Patronei eman zieten dirua. Horri esker, sukaldea muntatu ahal izan zuten. Beraz, denborarekin, ikusi dute beren lana zabaltzea positiboa dela, dohaintzak eta borondatezko laguntza ekartzen dizkielako.
Zuri zer eman dizu proiektuak?
Irakaspen izugarria izan da niretzat. Han, aterpe horretan, oso istorio gogorrak daude, baina baita maitasun handia ere. Niri, han bizi dudanaren ostean, inoiz ahaztuko ez dudan zerbait geratu zait barruan.
Edurne Elizondo
Hitz egiten duenean ere marrazkiak egiten dituela ematen du. Ilustrazioa maite du Aitziber Alonsok (Donostia, 1971), eta izen hori zutela jakin aurretik ere egiten zituen. Iruñeko Udalak antolatutako ikastaroa zuzendu du, Harkaitz Cano idazlearekin.
Hirugarrenez egin duzue. Zer moduz joan da?
Oso ondo. Hainbat pertsona bikotea osatuta etorri dira, baina beste batzuk ez; guk jarri ditugu elkarrekin idazleak eta ilustratzaileak, eta, egia esan, oso ondo funtzionatu dute. Ez dakit zer gertatu den, baina sortu den elkarlana zoragarria izan da.
Zuk Harkaitz Canorekin osatu duzu bikotea. Ongi?
Bai, bikote ona osatzen dugula esango nuke nik. Aspalditik ezagutzen dugu elkar, Marrazioa ekinaldiko koordinatzailea naizelako, eta Harkaitz aspaldi hasi zen parte hartzen. Ondo ulertzen dugu elkar.
Ezinbertzekoa da hori elkarrekin lan egiteko?
Bai, noski. Gertatzen da zenbaitetan, halere, harremana ona ez, baina emaitza oso ona izatea.
Haserrealdiak inspirazio iturri izan daitezke?
Kontua da idazlea eta ilustratzailea profesional onak badira, emaitza ona izan daitekeela, haien arteko harremana onena ez bada ere.
Oreka bilatzeko beharra dago?
Orain arte, ilustratzailea egon da, nolabait esanda, idazlearen menpe. Testua jaso, eta testu hori oinarri hartuta egiten zenuen zure lana. Iruñean egin dugunaren gisako tailerretan, hain zuzen ere, guztiz kontrakoa sustatu nahi dugu. Proiektuak sortu nahi ditugu batera, idazlea eta ilustratzailea elkarlanean arituz. Proiektuak bien ume izan behar du. Hala egiten denean, bi sormen prozesuak uztartu egiten dira. Irudigileak testuaren bidez esango den horretan parte hartzen du, eta, alderantziz, idazleak marrazkiek esango duten horretan parte hartzen du.
Ez da zaila irudia eta hitza uztartzeko prozesu hori?
Horregatik egiten ditugu elkarrekin lan egiteko tailerrak. Elkar ezagutzeko eta elkar ulertzeko. Ilustratzaileak ulertu behar du zein den idazlearen prozesua, ezagutu behar ditu haren pentsatzeko eta egiteko moduak, eta, alderantziz, idazleak ilustratzailearenak. Ez da zaila. Lanean hasten zarenean, erraz ulertzen dugu elkar.
Irudia testuaren menpe egon izan dela erran duzu. Gutxietsi egin da zuen lana?
Bai, hori gertatu da. Ez toki guztietan. Baina hemen bai. Akaso tradizio falta da arazoa. Baina kontua da horrek ekarri duela irudia ulertzea testuaren apaingarri gisa. Gauzak aldatzen hasi dira, eta ohartu gara irudia ere komunikatzeko modu bat dela. Hitzak komunikatzen du, eta irudiek, musikak edo keinuek ere bai. Liburu batean, irudiak komunikatu behar du; kontua ez da irudiak testuak esaten duena errepikatzea, bien artean istorio bat osatzea baizik. Elkarren osagarri izan behar dute. Nolabaiteko elkarrizketa osatu behar da hitzen eta irudien artean.
Hitzik gabeko irudiekin ere osatzen ahal dira istorioak, ezta?
Bai, badira album mutuak; horiek, halere, gidoi bat dute atzean. Komunikatzea da kontua.
Tradizio falta jo duzu arazo; irudiei so egiten ikasi behar dugu?
Ikasi beharko genuke, baina orain arte ez digute irakatsi. Gatozen tokitik gatoz. Ni 1970eko hamarkadan sortu nintzen. Ikastolak orduan hasi ziren hazten; helduek ahal zuten guztia egiten zuten aurrera egiteko; poliki-poliki joan dira bestelako arlotan sartzen, eta irudiak eta albumak ari dira beren tokia lortzen. Orain arte, bestelako premiak baziren. Hitza zen nagusi, eta, irudia, berriz, lagungarri.
Orain irudiaren nolabaiteko loraldia badela uste duzu?
Ari zaio duen balioa aitortzen. Uste dut irudigile berri asko ari direla sortzen. Jendea trebatzen ari da. Lehen, ikasketarik ez zen; orain, Bartzelonan badaude, aukera handiagoa dago, eta ilustratzaile gehiago daude. Irudigile horien ahotsa, gainera, gero eta gehiago entzuten da. Hori da gertatzen ari dena. Ez dugu ahaztu behar, halere, Euskal Herrian Olariagaren edo Asun Balzolaren gisako ilustratzaile klasikoak baditugula, aspalditik lanean ari direnak. Oinarri hori hor dago.
Emakumeen artean bereziki ari da gertatzen oraingo loraldia?
Bai, emakume asko ari gara ilustrazioaren esparruan lanean.
Zu nola hasi zinen ilustrazioaren arlo horretan?
Arte Ederrak ikasi nituen. Beti maite izan dut marraztea, eta konturatu nintzen gauzak kontatzen nituela marrazki horien bidez, hori ilustrazio bat zela jakin gabe. Musikako kaseteei, adibidez, azala egiten nien. Modu natural batean, bide bat egiten hasi nintzen. Ikasketak bukatuta, argi nuen ilustrazioak egin nahi nituela. Orduan ez zen artetzat hartzen, eta, agian horregatik, burugogorra naizelako, nik artea badela aldarrikatu nahi izan nuen.
Zergatik lotzen dira ilustrazioak haurrentzako literaturarekin?
Hala gertatzen da. Ematen du helduoi kosta egiten zaigula marrazkiak irakurtzea. Ez dagoela zaletasuna. Agian, aukera handirik ere ez dagoelako gertatzen da. Hori ere aldatu behar dugu, poliki-poliki. Egungo arazoetako bat da dena azkarregi gertatzen dela.
Zer erran nahi duzu?
Gauza asko dagoela, eta gutxi irauten dutela. Desagertu egiten dira. Ez dugu dena ezagutzeko edo aukeratzeko modurik. Dena azkar doa. Dena ari da aldatzen.
Kezkatzen zaitu horrek?
Nik eskuz marrazten jarraitzen dut, maite dudalako, baina ordenagailua ere erabiltzen dut. Ezagutu behar ditugu egungo moldeak. Baina uste dut funtsa bera dela. Arteak, finean, hunkitu egin behar zaitu, emozioak eragin. Sentiarazten dizun obrak bere funtzioa betetzen du.
Edurne Elizondo
Elkartea ez ezik, komunitatea ere osatu dute Zorokiain erosi dutenek. Bederatzi familia ari dira herria auzolanean berritzen, han bizitzeko asmoz. Haietako bat da Iosu Biskarret (Iruñea, 1980) .
Herri bat erosi duzue. Nolakoa da gisa horretako erabaki bat hartzeko prozesua?
Nire kasuan, alderantzizkoa izan da. Batzuek herri bat erostea erabaki zuten, eta haiekin bat egin nuen nik.
Herria zein izanen zen erabakia zuten jada?
Bai. Bikote batena izan zen ideia. Zorokiain ezagutu, eta egokia zela pentsatu zuten. Nik bat egin nuenean, herria erosteko aurrekontratua sinatuta zegoen jada. Taldea osatzen ari ziren.
Zerk erakarri zintuen proiektura?
Ni duela bost urte sartu nintzen taldean. Gisa horretako proiektuak gustuko nituen, eta aritua nintzen baten batean ere. Lagun batzuekin izan nintzen herri okupatu batean. Ez nintzen han bizi, baina asteburu oro joaten nintzen auzolanean etxeak konpontzera. Herri bat lehengoratzeko gogo hori, beraz, barruan nuen. Ezagun baten bidez izan nuen Zorokiaingo proiektuaren berri, eta bat egitea erabaki nuen.
Errekazar izeneko elkartea osatu duzue proiektua garatzeko. Zer asmo duzue?
Herria erosi eta gero, udalak, Untzitibarreko Udalak, erran zigun herria urbanizatu behar genuela. Ez genuen horrelakorik espero. Herria hutsik zegoen. Uste genuen proiektu bat egitea nahikoa zela etxeak berreraikitzen hasi ahal izateko. Baina ezetz esan ziguten, hornikuntzarako azpiegiturak zaharkituta zeudelako, eta berriz egin behar zirelako. Ezusteko handia izan zen guretzat.
Horregatik erabaki zenuten elkartea osatzea?
Bai. Bat egitea erabaki genuen, urbanizazio proiektua egiteko beharko genituen profesionalak kontratatu ahal izateko: ingeniaria, arkitektoa eta beste.
Oztopo handia izan da zuentzat?
Bai. Bi urtez aritu gara auzi hori konpontzen. Guk ez genekien urbanizazio proiektu bat nola egin. Hirigintza kontuetan aditua zen abokatu bat ere kontratatu genuen, laguntzeko.
Elkartea handituz joan da?
Bai. Hasieran lau familia ginen, eta asmoa zen gutxienez zortzi izatea. Urbanizazio proiektua egin bitartean, beraz, taldea osatuz joan gara. Horrekin batera, duela urtebete inguru beste ezusteko bat izan genuen.
Oztopo gehiago?
Oraingoan, ezustekoa ona izan da, udalak esan zigulako urbanizazioa bere gain hartuko zuela. Abenduan aipatu ziguten, gainera, gobernuaren diru laguntza jasotzeko aukera ere izanen genuela. Eta azkenean hala izanen da. Toki Azpiegituren Planaren bidez jasoko du laguntza udalak, urbanizazioa egiteko.
Etxeak berritzea izanen da hurrengo urratsa?
Bai. Elkartean, azkenean, bederatzi familiak egin dugu bat, eta gure asmoa da bederatzi etxe berritzea. Gainera, denon artean, herriko eliza erosi diogu Artzapezpikutzari, elkartearen egoitza egiteko. Eliza konpontzen hasi gara jada. Iaz, adibidez, teilatua aldatu genuen, eta orain barruan ari gara lanean.
Auzolanean ari zarete?
Bai. Igandero egiten dugu bat. Teilatua egitea lan handia izan zen, eta, horretarako, adibidez, hainbat egunez egin genuen bat, jarraian. Baina denon artean ari gara. Iturri berri bat ere egin dugu herrian, eta bide zaharrak atondu ditugu, azken bost urteotan.
Noiz uste duzue izanen duzuela aukera herrira bizitzera joateko?
Abenduan esleitu dituzte urbanizazioa egiteko lanak. Urtebeteko epea dago obra egiteko. Berez, obra txikia da, hiru hilabete ingurukoa. Baina ez dakigu noiz hasiko diren; ea udaberrian. Urbanizazioa egin eta gero, izanen dugu aukera etxeak moldatzen hasteko.
Berritu egin behar dituzue, edo hutsetik hasi eraikitzen?
Etxe batzuek hutsetik hastea behar dute; beste batzuek, berriz, berritzea. Nik, adibidez, galtegi bat moldatu behar dut, etxebizitza bilakatzeko. Barrutik hustu dut, eta lau horma utzi ditut zutik. Beste bi etxe hutsetik eginen dituzte, behera bota eta gero. Aukera baliatuko dute etxeak hegoalderuntz begira egiteko.
Ingurumenarekin kezka duzue?
Bai. Herri iraunkorra sortu nahi dugu. Herrian argindarra bada, baina gure asmoa zen eguzki plakak jartzea etxebizitzetan, hornitzeko. Nik hori eginen dut. Hasieran, etxebizitzetan komun lehorrak jartzea ere bazen asmoa. Baina hori bazter utzi behar izan dugu.
Zergatik?
Kontua da indarrean dagoen arautegiak behartzen gaituela ohiko urbanizazio lan bat egitera; herria urez eta argindarrez hornitzeko ohiko obra egin behar dugu, bai eta araztegi bat jarri ere. Administrazioak garapen iraunkorraren aldeko mezua du, baina ez dago prest gauzak beste modu batera egiteko. Ohiko sistemak jartzera behartzen gaitu. Lortu dugu, halere, kale argietan eguzki plakak jartzea.
Uste baino zailagoa izaten ari da nahi zenuten herri eredua martxan jartzea?
Bai. Askoz ere zailagoa. Uste genuen erosi eta dena martxan jarriko genuela. Baina dena zaildu eta mantsotu da. Landa eremua husten ari da, eta horrek, ustez, kezka sortzen du, baina zaila da herriotara itzultzeko bidea.
Komunitatea osatzea duzue helburu?
Bai. Hori oso garrantzitsua da guretzat. Horregatik ari gara auzolanean. Eliza izanen da denen arteko komunitatea osatzeko tokia.
Edurne Elizondo
Elkartea ez ezik, komunitatea ere osatu dute Zorokiain erosi dutenek. Bederatzi familia ari dira herria auzolanean berritzen, han bizitzeko asmoz. Haietako bat da Iosu Biskarret (Iruñea, 1980) .
Herri bat erosi duzue. Nolakoa da gisa horretako erabaki bat hartzeko prozesua?
Nire kasuan, alderantzizkoa izan da. Batzuek herri bat erostea erabaki zuten, eta haiekin bat egin nuen nik.
Herria zein izanen zen erabakia zuten jada?
Bai. Bikote batena izan zen ideia. Zorokiain ezagutu, eta egokia zela pentsatu zuten. Nik bat egin nuenean, herria erosteko aurrekontratua sinatuta zegoen jada. Taldea osatzen ari ziren.
Zerk erakarri zintuen proiektura?
Ni duela bost urte sartu nintzen taldean. Gisa horretako proiektuak gustuko nituen, eta aritua nintzen baten batean ere. Lagun batzuekin izan nintzen herri okupatu batean. Ez nintzen han bizi, baina asteburu oro joaten nintzen auzolanean etxeak konpontzera. Herri bat lehengoratzeko gogo hori, beraz, barruan nuen. Ezagun baten bidez izan nuen Zorokiaingo proiektuaren berri, eta bat egitea erabaki nuen.
Errekazar izeneko elkartea osatu duzue proiektua garatzeko. Zer asmo duzue?
Herria erosi eta gero, udalak, Untzitibarreko Udalak, erran zigun herria urbanizatu behar genuela. Ez genuen horrelakorik espero. Herria hutsik zegoen. Uste genuen proiektu bat egitea nahikoa zela etxeak berreraikitzen hasi ahal izateko. Baina ezetz esan ziguten, hornikuntzarako azpiegiturak zaharkituta zeudelako, eta berriz egin behar zirelako. Ezusteko handia izan zen guretzat.
Horregatik erabaki zenuten elkartea osatzea?
Bai. Bat egitea erabaki genuen, urbanizazio proiektua egiteko beharko genituen profesionalak kontratatu ahal izateko: ingeniaria, arkitektoa eta beste.
Oztopo handia izan da zuentzat?
Bai. Bi urtez aritu gara auzi hori konpontzen. Guk ez genekien urbanizazio proiektu bat nola egin. Hirigintza kontuetan aditua zen abokatu bat ere kontratatu genuen, laguntzeko.
Elkartea handituz joan da?
Bai. Hasieran lau familia ginen, eta asmoa zen gutxienez zortzi izatea. Urbanizazio proiektua egin bitartean, beraz, taldea osatuz joan gara. Horrekin batera, duela urtebete inguru beste ezusteko bat izan genuen.
Oztopo gehiago?
Oraingoan, ezustekoa ona izan da, udalak esan zigulako urbanizazioa bere gain hartuko zuela. Abenduan aipatu ziguten, gainera, gobernuaren diru laguntza jasotzeko aukera ere izanen genuela. Eta azkenean hala izanen da. Toki Azpiegituren Planaren bidez jasoko du laguntza udalak, urbanizazioa egiteko.
Etxeak berritzea izanen da hurrengo urratsa?
Bai. Elkartean, azkenean, bederatzi familiak egin dugu bat, eta gure asmoa da bederatzi etxe berritzea. Gainera, denon artean, herriko eliza erosi diogu Artzapezpikutzari, elkartearen egoitza egiteko. Eliza konpontzen hasi gara jada. Iaz, adibidez, teilatua aldatu genuen, eta orain barruan ari gara lanean.
Auzolanean ari zarete?
Bai. Igandero egiten dugu bat. Teilatua egitea lan handia izan zen, eta, horretarako, adibidez, hainbat egunez egin genuen bat, jarraian. Baina denon artean ari gara. Iturri berri bat ere egin dugu herrian, eta bide zaharrak atondu ditugu, azken bost urteotan.
Noiz uste duzue izanen duzuela aukera herrira bizitzera joateko?
Abenduan esleitu dituzte urbanizazioa egiteko lanak. Urtebeteko epea dago obra egiteko. Berez, obra txikia da, hiru hilabete ingurukoa. Baina ez dakigu noiz hasiko diren; ea udaberrian. Urbanizazioa egin eta gero, izanen dugu aukera etxeak moldatzen hasteko.
Berritu egin behar dituzue, edo hutsetik hasi eraikitzen?
Etxe batzuek hutsetik hastea behar dute; beste batzuek, berriz, berritzea. Nik, adibidez, galtegi bat moldatu behar dut, etxebizitza bilakatzeko. Barrutik hustu dut, eta lau horma utzi ditut zutik. Beste bi etxe hutsetik eginen dituzte, behera bota eta gero. Aukera baliatuko dute etxeak hegoalderuntz begira egiteko.
Ingurumenarekin kezka duzue?
Bai. Herri iraunkorra sortu nahi dugu. Herrian argindarra bada, baina gure asmoa zen eguzki plakak jartzea etxebizitzetan, hornitzeko. Nik hori eginen dut. Hasieran, etxebizitzetan komun lehorrak jartzea ere bazen asmoa. Baina hori bazter utzi behar izan dugu.
Zergatik?
Kontua da indarrean dagoen arautegiak behartzen gaituela ohiko urbanizazio lan bat egitera; herria urez eta argindarrez hornitzeko ohiko obra egin behar dugu, bai eta araztegi bat jarri ere. Administrazioak garapen iraunkorraren aldeko mezua du, baina ez dago prest gauzak beste modu batera egiteko. Ohiko sistemak jartzera behartzen gaitu. Lortu dugu, halere, kale argietan eguzki plakak jartzea.
Uste baino zailagoa izaten ari da nahi zenuten herri eredua martxan jartzea?
Bai. Askoz ere zailagoa. Uste genuen erosi eta dena martxan jarriko genuela. Baina dena zaildu eta mantsotu da. Landa eremua husten ari da, eta horrek, ustez, kezka sortzen du, baina zaila da herriotara itzultzeko bidea.
Komunitatea osatzea duzue helburu?
Bai. Hori oso garrantzitsua da guretzat. Horregatik ari gara auzolanean. Eliza izanen da denen arteko komunitatea osatzeko tokia.
Edurne Elizondo
Atseden hartzeko denborarik ez du Txema Lakunzak (Iruñea, 1965). Nafarroako Ganbera Operako kudeatzailea da, baina ez hori bakarrik: agertokia prestatzen aritu eta gero erantzun ditu ondoko galderak. Oholtza gainera igo da, egun berean, El flautista de Hamelin lanarekin.
Hamabosgarren urteurrena ospatu zenuten iaz. Zer asmo duzue 2019. urterako?
Proiektuz betetako urtea izanen da 2019a. Gure bidearen hasieran, urtean ikuskizun bakarra egiten genuen; orain, berriz, hainbat gauzatzen ditugu epe berean. Egin dugun jauzia ikaragarria izan da.
Hasieratik zaude zu taldean?
Bai. 2003tik. Kudeatzaile lanetan, halere, geroago hasi nintzen, 2009 inguruan.
Ez duzu, halere, kudeatzaile lan soila egiten, ezta?
Arlo guztietan murgiltzen naiz, egia erran. Kamioia kargatu, agertokia prestatu, kantatu, bildu… denetarik egiten dut. Eta denok gaude egoera berean.
Benetako auzolana da zuena, nolabait?
Halakoa dela erran daiteke, bai, eta hori dela, hain zuzen ere, hamabost urteko bidea egin izateko sekretua. Taldean, finean, familia bat gara. Denon artean banatzen ditugu lanak eta ardurak, eta gure arteko batasuna handia da. Horrek, noski, errazten du lana. Talde egonkor bat lortu dugu, eta gure arteko orekak mesede handia egiten digu.
Nola sortu zen proiektua?
2003an sortu zen Nafarroako Ganbera Opera, baina taldearen hazia lehenagokoa da; lehenago erein genuen. El flautista de Hamelin lana prestatu genuen hainbat lagunen artean, 2000. urtean. Orduan taldea ez zen existitzen, baina esperientziak zenbaitengan eragin handia izan zuen, eta ekarri zuen martxan jartzea, eta taldea osatzea. Eman nahi izan genion segida egindako lan horri, eta proiektu berritan sartu. Eta urratsez urrats ailegatu gara gaur egungo egoerara.
Hezkuntzaren arloak pisu nabarmena du zuen jardueran, eta opera eskola jarri duzue martxan. Zergatik egin duzue apustu hori?
Guretzat, ezinbertzeko garrantzia du hezkuntzaren arloak. Gurearen gisako proiektu bat jartzen duzunean martxan, argi duzu asmoa dela luze irautea; epe luzerako proiektu bat jarri nahi duzu martxan. Eta hori lortzeko ezinbertzekoa da gure lekukoa hartuko duen jendea egotea gure atzetik; hau da, haurrak eta gazteak hezi behar ditugu gurearen gisako proiektu batekin bat egin dezaten. Berritzeko, formakuntza ezinbertzekoa da. Formakuntza artistikoa eta teknikoa sustatu nahi ditugu.
Nahi zenuten emaitza ari zarete lortzen?
Bai, haur eta gazteekin egiten ari garen lanarekin hagitz kontent gaude, talentu handiko jendea badelako taldean. Aukerak baliatu dituzte, eta etekin handia atera diete. Ikasteko prest dira.
Hezkuntza sisteman falta da musika sakonago jorratzea?
Gabezia handiak daude. Anitzez ere gehiago jorratu eta bultzatu beharko genuke. Egun, musikari buruzko hezkuntza hutsaren hurrengoa da sisteman, eta hori aldatzeko ordua da. Nik argi dut hezkuntzan derrigorrezko eta funtsezko ikasgaia izan beharko lukeela musikak. Konpainiako kideok hori hagitz argi dugu. Finean, musika da denok lotzeko balio duen hizkuntza; denok elkar uler dezakegu musikaren bidez. Alde bateko eta bertzeko pertsonak elkartzen badituzu hamar kortxearen inguruan, elkar ulertuko dute, zalantzarik gabe. Mintzaira unibertsala da.
Ganbera opera taldea da zuena. Are zailagoa da gisa horretako musikak bere tokia aurkitzea?
Nafarroako Ganbera Opera dugu izena, eta hiru ezaugarri horiek mugatzen dute gure jarduera. Baina kontua da, egun, hirurak gainditu ditugula. Opera ez diren ikuskizunak prestatzen ditugu; ganberakoak baino ikuskizun handiagoak ere egiten ditugu; eta ez dugu bakarrik Nafarroan lan egiten. Hamaika hiritan izan gara.
Ez duzue izena aldatzeko aukera aztertu?
Ezagun egin gaituen marka da. Hamabost urteko bidea egin dugu jada, eta, hasiera hartan, berez, horixe ginen. Egungo egoerak erakutsi du bide luzea egin dugula eta pauso anitz eman ditugula. Bidean adin guztietako entzuleen oniritzia jaso dugu.
Hori ere bada zuen ezaugarri, denentzako ikuskizunak prestatzea, alegia.
Guk beti hartu dugu helburu haurrek eta haur ez direnek disfrutatzeko ikuskizunak prestatzea. Anitzetan, seme-alabak laguntzera joaten dira gurasoak antzokira; lortu behar dugu haurrentzako prestatutako lanarekin gozatzea haiek ere. Eta lortzen ari garela uste dut. Haurrentzako lanak egiten hasi ginen, baina orain denentzako ikuskizunak prestatzen ditugu. Hori da gure indarguneetako bat. Bertze bat da, zalantzarik gabe, hamaika elkarterekin egin dugula lan, eta horrek ere lagundu duela gure publikoa zabaltzen. Musika estilo ezberdinak ere uztartu ditugu, opera eta rocka, adibidez. Alfredo Piedrafitarekin eta Nafarroako Orkestra Sinfonikoarekin aritu gara, adibidez, ikuskizun berean.
Ez duzue mugarik?
Libre sentitu nahi dugu nahi duguna egiteko.
Ez dituzue etiketak maite?
Etiketa nagusi bat dugu: gure lanak eragiten digun pasioaren etiketa. Hori da garrantzitsuena. Profesionalak ere bagara, eta hori nabarmendu behar dugu.
2020rako Caritasekin ari zarete lan bat prestatzen. Arlo sozialak ere badu garrantzia zuentzat?
Bai. Gure gizartean ikusezin diren pertsonak ikusgarri bilakatu nahi ditugu, kulturaren bidez. Proiektu interesgarria da. Oraindik bide luzea dugu egiteko. 2020ko maiatzean estreinatuko dugu, segur aski, Iruñeko katedralean. Kulturak inklusiboa izan behar duela argi dugu.
Edurne Elizondo
Oholtzara lehendabizikoz igoko dira gaur, Barañaingo auditoriumean, Mejorana eta Perro Verde elkarteetako hainbat kide. Sufrimendu psikosozialeko esperientziak izan dituzten pertsonak dira, eta haien testigantzak oinarri hartuta osatu dute Que nadie camine por mi mente con los pies sucios lanaren gidoia. Sormen prozesuan ikasitakoaz aritu da Garbi Losada zuzendaria (Algorta, Bizkaia, 1959).
Nola sortu da proiektua?
Giza eskubideen gaia jorratzeko prestatzen dugun hirugarren obra da hau. Lehen urtean, langabetuekin eta migratzaileekin egin genuen lan, eta, iaz, berriz, zaharrekin. Orain, dibertsitate mentala duten pertsonekin ari gara, Acronica Producciones taldeko kideekin batera.
Zergatik hautatu duzue dibertsitate mentala dutenen kolektiboa?
Uste dugulako gai hori tabutzat hartzen dela oraindik ere. Ez dugu ahaztu behar, ordea, datuek diotela lau pertsonatik batek izanen duela adimen osasuneko arazoren bat. Baina ez dugu horri buruz hitz egin nahi ere. Estigma sozial handia dago, eta autoestigma ere bai. Acronica taldeko kideek ere gaia jorratu nahi zutela jakin genuenean, aukera ona zela pentsatu genuen.
Nolakoa izan da sorkuntza prozesua?
Diagnostikoa duten pertsonekin eta aktore profesionalekin egin dugu lan. Prozesua hagitz aberasgarria izan da. Egia erran behar badut, uste dut hitz hori motz gelditzen dela zer sentitu dudan azaltzeko. Biziki hunkigarria izan da dena. Gidoia dibertsitate mentala duten pertsonen testigantzak oinarri hartuta osatu dugu. Hagitz eskuzabalak izan dira, eta lanerako gaitasun handia izan dute.
Ongi moldatzen dira oholtza gainean?
Bai. Hasieran uste genuen baino asmo handiagoko lana osatu dugu azkenean, arrazoi horregatik, hain zuzen ere: ikusi dugulako oholtza gainean lan egiteko gaitasun handia duela taldeak. Talentu handikoak dira, eta erabat murgildu dira prozesu osoan. Zenbait unetan, profesionalak ez direla ere ahaztu egin zait, hagitz ongi egiten dutelako lan, eta eskatzen diedan guztia egiteko prest direlako. Eszenarik zailenak ere ederki prestatu dituzte, beti daudelako lan egiteko prest. Ziur naiz hagitz lan interesgarria izanen dela emaitza.
Ongi uztartu duzue, beraz, amateurren eta profesionalen arteko lana?
Bai. Mila Espiga aktoreak aspaldi hasi zuen bere bidea, eta egunotan erran dit hau izan dela gehien gogobete duten proiektuetako bat. Profesional eta pertsona gisa izandako esperientzia zoragarria izan delako.
Estigmaren auzia aipatu duzu; gero eta biziagoa da, halere, dibertsitate mentalaren arloko aktibismoa. Sumatu duzue mugimendu horren eragina?
Mejorana eta Perro Verde elkarteetako kideak ditugu taldean. Lan handia egin dute dibertsitate mentalaren aldeko mugimendu horretan, eta hori sumatzen da. Hasieran, adibidez, erabat hunkitu ninduen beren istorioak kontatzeko eta sentitzen zutena azaltzeko erakusten zuten eskuzabaltasunak. Anitz eman digute. Dena. Hori guztia natural kontatzeko lana egina dute, eta hori agerikoa da. Eskertzekoa da. Nik uste dut pertsona indartsuagoak direla beren istorioen berri eman eta gero. Ahaldundu direla. Bide horren zati bat elkarrekin egin dugu, obrari esker. Negar egin dugu elkarrekin, hunkitu gara, barre egin dugu, denetarik. Hagitz prozesu bizia izan da elkarrekin egindako lana.
Elkar ezagutzea da estigmak bazter uzteko gakoa?
Bai. Eta hori da, hain zuzen ere, lanaren bidez zabaldu nahi dugun mezua. Elkar ezagutzeko beharra. Gure helburua izan da, gainera, dibertsitate mentala duten pertsonek hartzea hitza. Haien esku utzi dugu eman nahi izan duten mezua aukeratzea. Hori da gakoa. Arlo teknikoa, ikuskizunarekin lotutakoak, guk zuzendu ditugu; baina mezua, gidoia, erran nahi duguna, haiek erabaki dute. Haien eskutik egin dugu guk aurrera.
Erronka izan da bi alde horiek, arlo artistikoa eta arlo soziala edo politikoa batzea?
Bai. Bi arlo horiek ongi uztartzea izan da gure erronka nagusia. Gidoia osatzeko prozesua, adibidez, neketsua izan da; neurri handi batean, bizia izan delako, eta denen artean osatu dugulako, entseguetan. Musika, bideo irudiak eta bertze ere erabili ditugu, eta horrek guztiak ongi funtzionatzen duela uste dut. Poesiak badu bere tokia, umoreak ere bai. Oro har, nik uste dut lan honek lortuko duela ikuslea hunkitzea.
Azken uneko urduritasuna bazter utzita, dena prest?
Bai. Urduritasuna berezkoa du antzerkiak. Ni urduri nago, eta aktoreak ere bai. Baina, batez ere, ilusio handia dugu gure lana erakusteko. Kontuan izan behar dugu anitzentzat oholtza gainera igoko diren lehen aldia izanen dela hau. Anitzek ohitura handia dute jendaurrean hitz egiteko, ekintzaile sutsuak direlako.
Barañainen estreinatu eta gero, zer bide eginen duzue?
Igandean Atarrabian aurkeztuko dugu lana, eta otsailaren 1ean eta 3an, berriz, Antsoainen eta Arangurenen. Oraingoz aurkezpen horiek lotu ditugu, baina izanen dira gehiago. Estreinaldiarekin, nolabait, amaiera emanen diogu orain arteko prozesuari.
Hasiera bat ere izanen da, ezta?
Bai, zalantzarik gabe, oholtza gaineko aldi guztiak ezberdinak baitira. Gauzak beti dira ezberdinak, eta hori da, hain zuzen ere, antzerkiak duen onena eta txarrena, aldi berean. Espazioak ezberdinak dira, eta tokian tokiko egoerara egokitu behar dugu dena. Iruñerriko antzoki guztietan egin ditugu entseguak, eta horrek abantaila txiki bat ematen digu.
Zuretzat zer izan da obra hau prestatzeko lana?
Giza eskubideen arloa jorratzeko beharra sortu zitzaidan Koldo nebaren heriotzagatik. Nik banuen nire barruan bete egin behar nuen huts bat. Eta giza eskubideen arloko lan horri ekin nion. Amak beti erran izan dit buruarekin lotutako kontuek edozein unetan egiten dutela eztanda. Eta hala dela uste dut. Alzheimerrari buruzko lan bat egin nuen. Gai honen inguruko interesa banuen, baina gauza anitz ez nituen ezagutzen. Lan hau egin dudan bitartean konturatu naiz oraindik ere indarrean direla desagertutzat jotzen nituen hainbat egoera.
Dibertsitate mentala duten pertsonak ospitaleetan ohera lotzeko sistemez ari zara?
Bai. Ikaragarria da. Giza eskubideak daude jokoan. Sufrimendu handia dago, eta uste dut jendeak ez duela horren berri. Nik ere orain ikusi dut gauzak nolakoak diren. Lan handia bada egiteko.
Edurne Elizondo
Bide propioa egin du Ioseba Fernandez (Iturmendi, 1989) abiadura patinatzaileak kirol horren esparruan. Entrenatzailerik gabe aritu da urte luzez, eta bere buruaren aurkako lehia lehenetsiz egin du aurrera. Udan Munduko Txapelketa irabazi zuen, laugarrenez. Europakoan bederatzi aldiz nagusitu da.
Laugarrenez irabazi duzu Munduko Txapelketa 2018an, eta munduko marka onduz, gainera. Zer asmo duzu 2019rako?
Aurtengoa sasoi berezia izanen da niretzat. 2017an, kirola uzteko aukera aztertzen hasi nintzen. Urte horretan Munduko Txapelketa irabazi nuen. Lau probatan lortu nuen domina. Pentsatu nuen une egokia izan zitekeela uzteko.
Baina ez zenuen utzi. Zergatik?
Federazioak erran zidan 2019an Bartzelonan eginen zutela Munduko Txapelketa. Aukera hori ezin nuela galdu pentsatu nuen. Ondorioz, bi urterako plana egin nuen, datorren uztailean eginen den txapelketa hori prestatzeko.
Emaitzei so eginez gero, argi dago bide onean zarela. 2018an, laugarrenez, munduko txapeldun. Espero zenuen?
Ezustekoa izan da 2018koa. Ez nuen espero. Argi dago Munduko Txapelketa batean aritzen zarenean beti ahalegintzen zarela zure onena ematen; baina 2018koa irabaztea ez zen nire helburua, nik 2019koan nuelako burua. 2019rako prestatzeko parte hartu nuen, eta ezusteko ederra izan zen irabaztea eta marka ontzea.
2017an kirola uzteko asmoa bazter utzi zenuen. 2019ko txapelketa egin eta gero, zer?
2017an kirola uzteko aukera hagitz hurbil izan nuen. Azkenean, federazioak txapelketaren aitzakiarekin iritzia aldarazi zidan; ez zen zaila izan, iritzia aldatzeko prest izan nintzen ni ere. Orain, nire muga 2019. urtea da. Uste nuen Munduko Txapelketakoak izanen zirela nire azken lasterketak; orain Nafarroako federazioak erran dit Europako txapelketa antolatuko dutela, aurten ere, Iruñean. Abuztuan izanen da. Uste dut nire ibilbidea luzatu nahi dutela! Baina ez dut deus erabaki oraindik. Oraingoz, Bartzelona dut buruan. Gero gerokoak.
Nolakoa izan da orain arteko bidea?
Poliki-poliki egin dut beti aurrera. Oraingo emaitzak lortzeko bidea ez da erraza izan, eta lan handia egin behar izan dut. Ez naiz izan hasieratik nabarmendu diren haur horietako bat. Alderantziz, hainbat kirol saiatu, eta patinajea hautatu nuen niretzat zaila zelako, kosta egiten zitzaidalako.
Zure buruaren aurka egin behar duzu lehia ere?
Niretzat erronka bat izan zen. Patinatzea erabaki nuen nire burua probatzeko aukera ematen zidalako. Zaila zen, eta erronka handi bat niretzat. Eta horrek erakarri ninduen, batez ere. Entrenamenduetan anitz gozatzen nuen, baina egoera bertzelakoa zen txapelketetan. Gaizki pasatzen nuen bertzeekin lehiatzen.
Ez zenuen gustuko?
Txapelketetara joan behar izaten nuenean, ez nuen gozatzen. Bertze lehiakideak ikusten nituenean, beldurtzen nintzen. Gogoko nuen neure buruarekin lehian aritzea, baina ez bertzeekin.
Nola gainditu zenuen beldur hori?
Urtebetez egon nintzen txapelketetan aritu gabe. Baina patinatzea maite nuen, eta gurasoei erran nien, azkenean, berriz ere saiatu nahi nuela. Lehia entrenamendu gisa ikusten hasi nintzen, eta horrek lagundu zidan; on egin zidan pentsatzeak txapelketak izaten ahal zirela nire buruaren aurkako lehiak ere. Bertzeak ahaztu, eta egunetik egunera hobera egiten saiatu nintzen.
Kirolean buruak duen garrantzia erakusten du zure kasuak?
Hagitz garrantzitsua da. Nire burua erdigunean jarri nuenean hasi nintzen lehiaz gozatzen, txapelketetan lortzen nuen postuari erreparatu gabe.
20 urterekin irabazi zenuen Europako Txapelketa lehen aldiz, eta Munduko Txapelketan laugarren gelditu zinen, munduko marka ondu eta gero. Orduko zure oroitzapenak ez dira hagitz onak, halere. Zergatik?
Konturatu nintzelako ez nintzela gai egoera hori guztia onartzeko; nire burua ez zegoen irabazteko prestatua, eta egoera horri aurre egitea zaila egin zitzaidan. Nire urte hartako helburua Europako Txapelketa zen, eta Munduko Txapelketara inolako asmorik gabe joan nintzen. Nire gorputza irabazteko gai zen, baina nire burua ez zegoen prest. Orduan hasi nintzen kirol psikologoekin lan egiten, eta on egin didate.
Kirolaz gozatzea da zure helburu nagusia?
Bai, zalantzarik gabe. 29 urte ditut, eta ilusioari eta mailari eutsi diot gozatzen jarraitzen dudalako patinak jantzi orduko. Nire buruarekin lehiatzen naiz, eta gainerako guztiak bazter uzten ditut. Irabazten hasi nintzenean, urte batean lehenengo eta hurrengoan bigarren edo hirugarren edo laugarren gelditzen nintzen. Ohartu nintzen lehiakideei egiten niela so lehen postura ailegatu baino lehen, baina irabaztea lortu nuenean, ez nuen nori so egin. Orduan ikasi nuen nire buruarekin egin behar nuela lehia, eta bertzeak ahaztu. Bost urtez anitz sufritu nuen. Gakoa nire bidea egitea zela ohartu nintzen arte.
Zure bidea egin duzula zalantzarik ez da, entrenatzailerik gabe lortu baituzu lortutakoa. Zergatik egin duzu hautu hori?
Hasieran talde batean aritzen nintzen, banuen entrenatzaile bat. Baina entrenatzaile horrek une batean pentsatu zuen nik ezin nuela hobera egin, eta une horretan nire bidea egitea erabaki nuen. Nik argi nuelako hobera egiten jarraitzen ahal nuela. Hainbat urtez nire kabuz egin nuen lan. Orain, Nafarroako Kirol Arloko Ikasketen, Ikerketen eta Medikuntzaren Zentroko profesionalen laguntza eta babesa badut. Talde bat gara.
Bartzelona da helburu bakarra?
Hori da helburu nagusia. Eta gero gerokoak. Ez dut bertze deus pentsatu nahi, oraingoz.
