Edurne Elizondo
Semea jolasean da, amak telefonoz hitz egiten duen bitartean. Tarteka, haurraren algara gailentzen zaio Eva Jimenez Blancoren kontakizunari. Umeak ere zerbait erran nahiko balu bezala. Indarrez egiten du oihu eta irri; gurasoek ere bai….
Edurne Elizondo
Zenbat oroitzapen!”. Horixe idatzi du Ana Unanue kazetariak, berriki, Twitter sare sozialean. Maddi Barber zinemagilearen 592 metroz goiti izenburuko lana berriz ikusi, eta irudiek astindu egin dute Unanueren memoria. Itoizko urtegiari buruzko film bat da Barberrena, eta azpiegitura hori eraikitzeko obretan zen Unanue, duela hogeita lau urte, Itoitzekiko Elkartasuna taldeko kideek porlana garraiatzeko kableak moztu zituztenean.
Aste Santua zen, 1996ko apirilaren 6a. 07:15 aldera, lan jantzietan Desconstrucciones Itoiz idatzia zeramaten zortzi ekintzaile Itoitzen eraikitzen ari ziren urtegiko hormara hurbildu ziren. Jantzien azpian, urtegiaren aurkako elastikoak zituzten. Helburu zehatz bat zuten: porlana garraiatzeko sistemako kableak moztea. Horman, rotaflexak hartu zuen hitza, eta haren diskurtsoaren amaieran, helburua betetzea lortu zuten solidarioek: kableak moztu, eta sutan erori ziren. Itoizko urtegiko lanak bederatzi hilabetez geldiarazi zituzten, beren ekintzarik ikusgarrienean.
Maddi Barber haurra zen solidarioek Itoizko urtegiko kableak moztu zituztenean, baina rotaflexak piztutako txinpartek ere eragin zioten. “Gogoan ditut manifestazioak, eta itsasgarriak saltzen nituela. Gurasoak Itoitzekiko Elkartasuna taldeko kide ziren, gainera, eta ni neu Lakaben jaio nintzen”, kontatu zuen orriotan, duela bi urte.
Unanue, berriz, lanean harrapatu zuten solidarioen ekintzek. Bereziki duela 24 urte egindakoak. Itoitzekiko Elkartasuna taldeko kideekin batera, hainbat kazetari izan ziren 1996ko apirilaren 6 hartan Itoitzen gertatu zenaren lekuko, eta Unanue izan zen haietako bat, Egunkaria-n ari zela.
Zinpeko guarden haserrearen lekuko izan ziren kazetariak. Solidarioek lurrean botata jaso zuten jipoiarena ere bai. Ekintza amaituta, Guardia Zibilaren zain gelditu ziren Itoitzekiko Elkartasuna taldeko kideak. Ez zuten ihes egiteko asmorik.
Lau urte eta hamar hilabeteko espetxe zigorra jarri zieten zortziei, bahiketagatik, hainbat minutuz obrak zaintzen zegoen zinpeko guarda lotu zutelako. Zortzietatik hiru atxilotu eta espetxeratu zituzten. Lehena izan zen Iñaki Garcia Koch. Ia lau urte egin zituen kartzela barruan, hagitz baldintza gogorretan. 2004ko abenduan atera zen espetxetik, hirugarren gradua lortu eta gero. 2017ko urtarrilaren 4an zendu zen, Agoitzen. Handik hilabetera, omenaldia egin zioten Garcia Kochi, Artzin. Solidario anitzek egin zuten bat kidea agurtzeko.
Ibai Ederra eta Julio Villanueva izan ziren espetxera sartu zituzten bertze bi ekintzaileak. “Ekintzak piztu zuen halako garra. Onartu behar dugu haiek irabazi zutela, urtegia egin baitzuten, baina gure ahalegina eta gure lana hor daude”, erran zuen Villanuevak, 2013an, Itoitz bota eta handik hamar urtera. Herria urpean da, baina solidario anitzek eutsi egin diote ingurumenaren aldeko beren konpromisoari. Txinparta guztiak ez baitira itzali.
Edurne Elizondo
Mari Carmenek ezin izan dio agur erran aitari. Buruko isuri batek jota eraman dute gizona ospitalera, baina, koronabirusaren pandemiak eragindako alarma egoeragatik, familiak ezin izan du ikusi. Bakarrik hil da. Axunen senarrak senideak…
Edurne Elizondo
Ia bizitza osoa ematen dute hegan hegiten hainbat hegazti espeziek. Muturreko kasu bat da sorbeltz arruntena, habia egiteko baino ez baitira lurreratzen. Beren gainerako bizitza ziklo osoa airean garatzen ahal dute: airean jaten dute, e…
Edurne Elizondo
Gustavo eta Ramiro Maezturen arreba baino anitzez ere gehiago izan zen, baina neben itzalpean egon da Maria Maeztu, halere, neurri handi batean. Lizarran, 1991. urtean sortu zuten Gustavo Maeztu museoa, margolariaren lanekin. 1997tik, berriz, Maria Maeztu literatur lehiaketa antolatzen du Lizarrako Emakumeen Batzarrak, udaleko Berdintasun sailaren laguntzarekin. “Merezi duen tokian jarri nahi dugu”, erran du batzarreko kide Maria Jose Agirre Pascualek.
Maria Maeztuk kulturaren, hezkuntzaren eta feminismoaren arloan egindako ekarpena nabarmentzea du helburu lehiaketak, batetik; eta emakumeak idaztera animatzea, bertzetik. 16 urte baino gehiagoko emakumeek parte hartzen ahal dute, gaztelaniaz eta euskaraz. Uztailaren 20ra bitarte dago zabalik lanak aurkezteko epea, eta sariak urriaren 23an banatuko dituzte, Lizarrako kultur etxean. 1.200 euroren saria jasoko dute bi hizkuntzetako irabazleek.
“Luxu bat da Lizarran horrelako lehiaketa bat antolatu ahal izatea; Lizarrako Emakumeen Batzarrak egindako lana ezinbertzekoa da, eta, ezinbertzekoa da, halaber, udalaren babesa”, erran du Lizarrako berdintasun teknikari Tere Saezek. Aurten, hirugarrenez, hitzarmena sinatu dute emakumeen batzarrak eta udalak, lehiaketa antolatzeko. Gainera, literatur astea ospatzeko asmoa badute bi erakundeok elkarlanean, baina datarik ez dute zehaztu, oraindik ere.
“Feminista naiz; lotsatuko ninduke feminista ez izateak”. Horixe erran zuen Maria Maeztuk, 1917. urtean idatzitako artikulu batean. 1881. urtean jaio zen, Gasteizen, eta pedagogo eta humanista handia izan zen. 1915etik 1936ra, Andereñoen Egoitza izenekoa bultzatu eta zuzendu zuen, emakumeen unibertsitateko formakuntza sustatzeko. 1936ko gerrak erbestera eraman zuen, Argentinara, eta han hil zen 1948. urteko urtarrilean. Lizarran dago Maria Maezturen gorpua lurperatuta, halere. Familiak harreman handia izan zuen herriarekin, eta, oraindik ere, han bizi dira hainbat senide.
Euskaraz, oraindik “gutxi”
2015. urtean, hilerrian egin zion omenaldi bero bat Gasteizko Maria Maeztu Forum Feministak pedagogoari. Elkarte horrekin ere badu harremana Lizarrako Emakumeen Batzarrak. 1990eko hamarkadan sortu zuten elkartea, eta ia hasieratik egin du apustu Maria Maezturen figuraren berri emateko lehiaketaren alde.
Batzarreko kide da hasieratik Maria Jose Agirre Pascual, eta ekinaldiak urteotan guztietan izan duen arrakasta nabarmendu du. Izan ere, mundu osoko emakumeek idatzitako lanak jasotzen dituzte Lizarran, urte oro. “Latinoamerikatik anitz bidaltzen dizkigute; eta jaso izan ditugu Australiatik eta Frantziatik ere”, azaldu du.
Ehundik gora lan izaten dira, urte oro, lehian. Agirre Pascualek onartu du, halere, euskarazkoak “gutxi” izaten direla, oraindik ere, eta emakume euskaldunak deitu nahi izan ditu, bereziki, aurtengo lehiaketan parte hartzera. Euskaraz zein gaztelaniaz, idazlanek nahi duten gaia jorratzen ahal dute; argitaratu gabeak behar dute izan, eta, gehienez ere, hamar orrialde luze.
Maria Maeztuk emakumeekin eta emakumeentzat lan egin zuela gogoratu du Lizarrako Emakumeen Batzarreko kideak, eta haiek ere helburu hori dutela erantsi du. “Horregatik da gure literatur lehiaketa emakumeentzat; uste dugu espazio seguru eta eroso bat izan daitekeela bertzela parte hartzeko urratsa eginen ez luketen emakumeentzat”, nabarmendu du.
Batzarra osatzen duen talde nagusian dozena bat emakume direla aipatu du Agirre Pascualek, baina anitzez ere gehiago direla inguruan dituztenak. Maria Maeztu lehiaketaz gain, bertze hamaika ekinaldi antolatzen dituzte batzarreko emakumeek Lizarran. Herriko mugimendu feministari egin dioten ekarpena nabarmendu du, gainera. “Hasieran, nolabaiteko erreferente bilakatu ginen”, erran du Maria Jose Agirre Pascualek.
Argi du haiek erein duten haziak lagundu duela Lizarrako feminismoaren esparruan sortu diren bertze hainbat proiektu loratzen. “Tximeleta taldea sortu zuten emakume gazteek, duela hainbat urte; duela gutxira arte, berriz, Patriahorkado taldea egon da martxan”. Bi elkarteok eten egin dute jada beren jarduera, baina feminismoaren esparruan murgilduta jarraitzen dute Lizarrako emakume gazteek, Agirre Pascualek nabarmendu duenez. “Badago kezka”, erran du. Bai eta lan egiteko gogoa ere.
Edurne Elizondo
Aitzindaria, ausarta, abangoardista”. Roldan Jimeno Aranguren historialariarenak dira hitzak, Jose Maria Jimeno Jurio bere aita zenari buruz erranak. Zehazki, Artaxoako historialari eta etnografoak memoria historikoaren esparruan egindako lana nabarmendu nahi izan zuen Jimeno Arangurenek, otsail amaieran, aitaren ikerketak oinarri hartuta argitaratutako azken lana aurkezteko Nafarroako Jauregian egindako ekinaldian.
Represión en Navarra, 1936-1939. Trabajo de campo y archivo (finales de 1974-principios de 1981) izenburuko obra argitaratu du Pamielak, zehazki, Udalbiderekin eta Euskara Kultur Elkargoarekin batera.
Nafarroako Gobernuak ere parte hartu du, Erakundeekiko eta Herritarrekiko Harremanetako Departamentuaren bitartez, eta konpromisoa hartu du lana osatzen duten bi liburukiak herrialdeko liburutegi publiko guztietan eskuragarri jartzeko.
Departamentu horren barruko Nafarroako Memoriaren Institutuko dokumentazio zentroan, gainera, Jose Maria Jimeno Juriok herriz herri egindako ikerketari buruzko fitxak digitalizatu dituzte, herritarrek eta ikerlariek erabil ditzaten.
Plazara espazioan jendaurrean aurkeztu behar zituzten Jimeno Jurioren azken bi lanok, joan den astean, baina ekinaldia bertan behera utzi zuten, koronabirusari aurre egiteko neurrien eraginez. “Pena da”, onartu du Jimeno Arangurenek. Izanen da, halere, bertze aukerarik, Artaxoako ikerlariaren lanak herritarrentzat erabilgarria delako baitu balio erantsia. Hau da, herritarren esku du lan horrek bere zentzu osoa.
Jimeno Juriok 1974. urtean hasitako lana bada emankorra oraindik ere: “Azken urteotan, 1936an fusilatutakoen gorpuak lurretik ateratzeko lanetan ere erabili izan dituzte aitak jasotako informazioak”, erran du Jimeno Arangurenek.
Orain bereziki preziatuak dira Jimeno Juriok jasotako informazio, datu eta testigantza guztiak, ikerlariak elkarrizketatutako herritar gehienak hilik baitira jada. Haien memoria, beraz, artaxoarraren fitxetan eta testuetan gelditu da, betirako. Herritarren ahotsa jaso zuen ikerlariak, eta artxiboz artxibo ere ibili zen, datu bila.
Fitxa eta testu horiek izan dituzte oinarri Jimeno Jurioren ondotik memoria historikoa jorratu duten ikerlari guztiek, Jimeno Jurio lanean hasi zenean bertze inor ez baitzen errepresioaren auzia lantzen ari Espainiako Estatuan.
Herritarren kontakizuna
Jimeno Jurio 1974. urtean hasi zen ikertzen 1936. urteko altxamendu militarra gertatu eta geroko errepresioa eta garbiketa politikoa. 1981. urtera arte aritu zen, herriz herri, biktimen senideekin eta lagunekin hitz egiten, herritarren kontakizuna jasotzen. Idazmakina erabili zuen jasotako datu horiek guztiak antolatzeko eta sailkatzeko. Gaika sailkatu zituela gogoratu du Jimeno Jurioren semeak, hain zuzen ere, ikerlariaren asmoa zelako egindako lana baliatzea errepresioaren inguruko bi liburu osatzeko.
Nafarroan gertatutakoa jaso nahi zuen liburu horietako batean, eta bigarrenean, berriz, zehazki Sartagudako kasuan jazotakoa. Lan hori egin gabe utzi behar izan zuen, ordea: heriotza mehatxuak jaso zituen.
Orain Pamielak argitaratutako lanak, beraz, bete egin du, nolabait, Jimeno Jurioren desioa. Proiektuko lehendabiziko bi liburukiak dira orain aurkeztu dituztenak, baina editoreak bertze hiru prestatzen ari dira jada.
Lehendabiziko bi liburuotan Jimeno Juriok egindako fitxak jaso dituzte, zehazki. Jimeno Juriok gaika antolatu zituen bere fitxak, baina Jimeno Arangurenek eta Pamielako David Mariezkurrenak prestatutako edizioan nahiago izan dute informazioa herrika antolatu. Lehen liburuan, beraz, Ablitas eta Martzilla arteko herrietako fitxak jaso dituzte; bigarrenean berriz, Melida eta Ziordia artekoak.
Denera 90 herritako 3.566 fitxa osatu zituen Jimeno Juriok. Haietako batzuetan egilearen zalantzak ere gelditzen dira agerian, bi iturrik emandako bi bertsio kontrajarri jasotzen baitituzte, adibidez. Editoreek “bere horretan” utzi nahi izan dituzte, argi uzteko liburuak jaso duela ikerketa egindako garaiko ezagutza eta informazioa. Ikertzeko zailtasunak ugariak ziren, garai hartan, eta hori ere islatzen du oraingo lanak.
Prestatzen ari diren bertze hiru liburuetan Jimeno Juriok egindako elkarrizketak jasoko dituzte proiektuaren arduradunek, hain zuzen ere. Elkarrizketa horiek zuzenean argitaratuko dituzte, ikerlariak bere garaian jaso zituen bezala.
“Material hori guztia memoria historikoa jorratzen jarraitzeko tresna da oraindik ere”, nabarmendu du Ana Ollok, Nafarroako Gobernuko Erakundeekiko eta Herritarrekiko Harremanetako kontseilariak. Roldan Jimeno Arangurenek proiektuan izan duen parte hartzea nabarmendu du. “Bere asmoaren berri eman zigunean, gobernuak argi izan zuen babestu behar zuela; ez genuen inolako zalantzarik izan”. Ollok Jimeno Jurioren familiaren “eskuzabaltasuna” eskertu du, Nafarroako Memoriaren Institutuaren esku uzteagatik ikerlariak egindako lana.
Ikerlariaren lan osoa
Jose Maria Jimeno Jurioren obra zabaltzea da Artaxoako ikerlariaren familiaren helburua, hain zuzen ere. Orain argitaratutako bi liburuak proiektu handiago baten barruan plazaratu dituzte: Jimeno Jurioren lan osoa argitaratzeko proiektuaren barruan, alegia. Azken bi liburukiak kontuan hartuta, Pamielak 56 lan plazaratu ditu jada, argitaletxeko kide David Mariezkurrenak nabarmendu duenez.
Uxue Rey Gorraiz
Emakumeek emakume izateagatik jasaten dituztenak islatzen dituzte Titiak erakusketako 33 piezek. Hogeita hamar emakume artistak hartu dute parte proiektuan. Nork bere pieza bere estilo eta ikuspuntuarekin landu du, baina helburu komunak dituzte denek: batik bat, sexu indarkeria salatzea, emakumearen gorputzaren errespetua eskatzea, eta arlo guztietako berdintasuna. Proiektuaren bultzatzaile Natalia R.k jasan zuen sexu jazarpena du abiapuntu.
Sexu jazarpena pairatu zuen lanean Natalia R.k bi urtez, enpresa multinazional batean, Madrilen. Zuzendarietako bat zen erasotzailea. Gogoan du orduan ez zela gai jasaten ari zenari izena jartzeko, “zurrunbilo” batean sartuta zegoela, eta “fisikoki eztanda” egin zuela azkenean. Urtebete bajan egon, eta ordura arte ez zen kapaz izan inori jasandakoa kontatzeko. Behin dena azalduta, ordea, enpresak erasotzailea babestu zuen. “Erabat zokoratua sentitu nintzen. Isildu egin nahi izan ninduten, eta argi izan zuten boteretsuenaren alde jartzea komeni zitzaiela”.
Lantokietako sexu jazarpenetan matxismoak ez ezik botere harremanek ere agintzen dutela adierazi du, eta biktima “are babesgabeago” egotea dakarrela horrek.
Gertatutakoaren inguruan sortzen den “morboa” ere gogor kritikatu du Natalia R.k, bere esperientzian oinarrituta. “Milaka galdera egiten dizkizu jendeak; erantzunak nahi dituzte etengabean, eta ez dira ohartzen zein mingarria den behin eta berriz gogoratu behar izatea”.
Egoera latz hori atzean uzteko, zeramika tailer batean aurkitu zuen Nataliak ihesbidea. Gainera, terapeutek gomendatuta, Madril utzi, eta Iruñera etorri zen bizitzera. Jada hemen zela, Oscar Guerrero artista eskulangileak lagunduta abiarazi zuen Titiak.
Bere gordinean
Erakusketak ezin izanen zuen beste izenik eduki, Natalia R.ren esanetan. Bere eskuez landutako titiak izan dira guztiaren abiapuntua, eta 33 artelanen mihisea. Titiak aukeratu ditu, azaldu duenez, horiek direlako emakume gehienen gorputza sexualizatzeko elementu nagusia. Titiak erakusten ditu erakusketak, eta titiburuak, “zentsurarik gabe”. Hain zuzen ere, hau irakur daiteke Marta Tapia (Arte con M) artistaren piezan idatzirik: “Ez zentsuratu nire titiak, hezi zure begirada”. Ikusleak bere jarrera aztertzea nahi du erakusketak, gogoeta eta aldaketa eragiteko.
Natalia R.k nahita utzi du bere pieza kolorerik gabe, zuri, hain zuzen ere, purua den zerbait irudikatu nahi izan duelako. “Nire minaren eta erru sentimenduaren isla da, hori baita egoera horietan zeure buruari egiten dizkiozun galdera guztiek eragiten dutena. Denetik pasatzen zaizu burutik, eta zuri hori gertatzeko zer egin ote duzun galde egitera ere iristen zara”. Sexu jazarpena gertatzen denetan errepikatzen den egoerak sortzen du erreakzio hori bere ustez, biktimari leporatzen baitzaio errua, erasotzaileari baino gehiago.
Lan artistikoan genero berdintasunaren alde aktiboki konprometituta dauden beste 29 emakume artistak hartu dute parte proiektuan, Natalia R.ren bidelagun. Nork bere erara margotu du pieza, eta libre izan dira nahi izan duten mezua zabaltzeko. “Bizipen izugarri gordinak” daude pieza batzuen atzean, eta “indarra eta borrokarako grina” irakur daiteke beste batzuen zertzeladetan. Liebana Goñi iruindarrak, esaterako, “ozen marru egiteko deia” egin du bere piezan, bere iritziz, bide honetan “ezinbestekoa” baita bakoitzak bere historia kontatzea. “Emakume guztiok bizi izan dugu jazarpenen bat, izan eskatu ez dugun piropo bat, ukipen bat, edo eraso bortitzago bat”, azaldu du.
Uxue Bereziartua hernaniarrak lorez apaindu ditu bere piezako titiak, emakumeen ahalduntzea irudikatzeko loratzearen bidez. Azaldu du, gainera, artea aldarrikapen publikoetarako tresna oso eraginkorra dela “gaur egungo gizarte azkar honetan”. Terapia bat ere badela dio, “pertsona batek barruan duena askatzeko modu ona baita”.
Errealitate asko biltzen dituzte Titiak-eko artelanek, baina denek dute oinarri feminista, eta guztiek dute emakumearen gorputzaren desexualizazioa helburu. Emaitza “oso estetikoa” dela aitortu du Natalia R.k, baina, aldi berean, mezua “oso zuzena” dela. “Arazoari ikusgarritasuna eman nahi diogu bizipen horiek guztiak kontatuta, baina ez dugu horretara mugatu nahi. Aldaketak eskatu nahi ditugu, benetan aurrerapausoak egin daitezela galdegin”.
Gainerako erakusketa eta jarduera kultural guztien antzera, koronabirusak behin-behinean ateak ixtera behartu du Iruñeko Kondestablea. Halere, Titiak Euskal Herriko gainerako hiriburuetara eramateko asmoa bada, baita landa eremuko herrietara ere, ahal den neurrian. “Matxismoa ere pandemia bat baita”.
Edurne Elizondo
Muskildako baseliza, herritarrena: horixe aldarrikatu zuen Otsagabiko Udalak, 2012. urtean, auzitara jotzea erabaki zuenean, eta horixe bera aldarrikatu du orain berriz ere, auzia epaitegi batera itzuli denean.
Iruñeko Artzapezpikutzak bere izenean erregistratu zituen Muskildako baseliza, ondoko etxea eta inguruko lurrak 1999. urtean. Erabaki horren kontra egin zuen udalak 2012an, eta, epaiketa egin eta gero, arrazoia eman zion Agoizko epaitegiak, 2017. urtean.
Elizak, baina, ebazpenaren aurkako helegitea aurkeztea erabaki zuen azkenean, eta, ondorioz, egunotan Nafarroako Probintzia Auzitegian ari dira auzia aztertzen, berriz ere. Bi aldeetako abokatuek azken ondorioak aurkeztu eta gero, hain zuzen ere, sententziaren zain geldituko da epaiketa, datorren astean.
XII. mendekoa da Muskildako baseliza. Otsagabiko herritarrentzat toki hagitz preziatua da, zalantzarik gabe. Haiena da eraikina, baina Itzaltzutik eta Ezkarozetik ere joaten dira haraino erromerian. Irailaren 8an ospatzen dute Muskildaren eguna. Baselizaren barruan, hain zuzen, semea besoetan duen Ama Birjinaren tailla gotiko bat dago.
Iruñeko Artzapezpikutzak Espainiako Gobernuak Hipoteka Legean egindako aldaketa bat baliatu zuen ondarea bere izenean jartzeko, 1999an. Zehazki, 1946. urteko legea moldatu zuen PPko Jose Maria Aznarren gobernuak, 1998an. 1946. urteko lege horri esker, hamaika toki immatrikulatu zituen Elizak, eta 1998an moldatu eta gero, gurtzarako lekuak ere bere izenean jartzen hasi zen.
Otsagabian, 2007. urtean jakin zuten Elizak beretzat hartu zuela Muskildako baseliza, prentsan agertu zelako horren berri. Zehazki, Ondarearen Defentsarako Plataformak egindako lanari esker hasi ziren herritarrak errealitateaz jabetzen. Artzapezpikutzako arduradunekin hainbat bilera egin zuten herriko agintariek, konponbide bat negoziatzeko asmoz, baina ez zuten lortu. Ondorioz, auzitara jotzea erabaki zuten, baseliza, ondoko etxea eta inguruko lurrak berreskuratzeko.
Otsagabiko Udalak zehazki 2012. urtean jo zuen auzitara, baina 2014. urteko irailera arte ez zuten epaiketa egin, Agoizko auzitegian. Otsagabiko herritarren abokatu Ana Clara Villanuevak Roldan Jimeno historialariak egindako txostena baliatu zuen epaiketa hartan, bertzeak bertze. Egunotan Nafarroako Probintzia Auzitegian egiten ari diren epaiketan ere parte hartu du Jimenok, eta aurretik errandakoa berretsi du historialariak epailearen aurrean: Muskilda herriarena dela, alegia.
Jimenok baselizari buruz egindako txostenak eraikinaren inguruko agiriak ditu oinarri: “Botere laikotik eta Elizatik baselizara egindako bisiten inguruko agirietan, Muskilda herriarena dela zehazten da; XIX. mendean, halaber, Muskilda mendia eta hango baseliza Otsagabiarenak direla jaso zuten”, nabarmendu du Jimenoren lanak, bertzeak bertze.
Muskilda XII. mendekoa da, baina XVII. mendekoak dira baselizan egindako moldaketa nagusiak. Orduan ere, baseliza bereganatu nahi izan zuen Elizak, baina ez zuen lortu: herritarrek erretaulan, ateetan eta abarretan zehaztu zuten lanak Otsagabiak egin zituela. Herriak, alegia.
“Behar dena”
Gerta daiteke oraingo epaiketako sententzia Muskildako baselizari buruzko azkena ez izatea, helegitea aurkezteko aukera izanen baita, Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusian. Otsagabiko alkate Carmen Rekaldek argi utzi du, hain zuzen ere, herritarrak “behar dena egiteko prest” direla Muskilda beraiena dela argi gera dadin.
Kontrakoa da Iruñeko Artzapezpikutzaren tesia. Elizaren abokatuak epaiketan defendatu du baseliza eraiki eta hornitu izanak berez dakarrela “jabetzaren transferentzia”: hau da, jabetza Elizaren esku utzi gabe ez dagoela tokia sagaratzerik.
Bi aldeetako abokatuek beren azken ondorioak aurkeztuko dituzte datorren astean, eta, ondorioz, sententziaren zain geldituko da epaiketa.
Nafarroako Ondarearen Defentsarako Plataformak arreta handiz erreparatu dio Muskildari buruzko prozesu guztiari. Elkarteko kideek argi dute, halere, Elizak bere izenean erregistratutako eraikinen aferak “konponbide orokor bat” behar duela.
Ez dira gutxi Elizak bere izenean jarritako etxeak, hain zuzen ere: 5.000 immatrikulazio baino gehiago egin ditu herrialdean, Nafarroako Ondarearen Defentsarako Plataformak abenduan emandako datuen arabera. Espainiako Estatuan 100.000 izan daitezkeela nabarmendu du elkarte horrek.
Otsailean, oraingo Nafarroako Gobernuko agintariekin lehen bilera egin zuten plataformako ordezkariek, eta Maria Txibite presidenteari eskatu zioten “arazoari eusteko”. Txibitek erantzun zuen gobernuak “interesa” baduela Elizak egindako immatrikulazioen auzia jorratzeko. Plataformak, bertzeak bertze, immatrikulazioen inguruko datuak lortzen jarraitzeko laguntza eskatu dio gobernuari.
Edurne Elizondo
Historia maite dutelako egin dute bat Cesar Oroz marrazkilariak eta Mikel Zuza idazleak. Historia maite dutelako, eta iraganeko pasadizoak egungoekin lotzeko trebezia erakutsi dutelako, gainera, beren lanen bitartez. Umorearen bidez uztartu dituzte aspaldikoak eta oraingoak, zehazki: Orozek irudiak baliatu ditu, eta, Zuzak, berriz, hitzak. Elkarrekin aritu dira Civicaneko liburutegian egindako saioan: Nafarroako historiaz eta haiek sortutako istorioez.
“Azkenean eginen dugu zerbait elkarrekin”, erran du Mikel Zuzak. Bakoitzak bere aldetik heldu dio, orain arte, historiari, baina hainbat aldiz agertu dira elkarrekin jendaurrean, eta Zuzak argi du gero eta gertuago dela bere hitzak Orozen marrazkiekin lotzeko eguna.
Iruñeko saioan, azken bi urteotan Interneten egindako lanari segida eman dio Zuzak. Cronicas irreales del Reyno de Navarra (Ttarttalo, 2008) izenburuko liburuan jaso zituen benetako datu eta gertaerak abiapuntu hartuta idatzitako bere lehendabiziko istorio asmatuak, baina orri horietakoak baino gehiago jarri ditu sarean, jada, izen bereko blogean.
Jarduera horren bidez, nagusiki Nafarroako historiaren inguruko jakin-mina piztu nahi die Zuzak irakurleei. “Herritar gehienek ezer gutxi dakite Nafarroako historiari buruz, ez dietelako horren berri eman, batez ere”. Historiari buruzko liburu zorrotz eta zehatzen egile da Zuza, eta, historialari gisa, hain zuzen, herritarren ezagutzarik ezak “penatzen” duela nabarmendu du. Idazle gisa, berriz, eskertu du historia horren berri bere istorioen bidez emateko duen aukera.
Orozekin egindako saioan Karlos II.aren ibilbidea nabarmendu nahi izan du Zuzak, bertzeak bertze. Kontuen Ganbera sortu zuen, adibidez. Erakunde horretarako egindako lan batean, Orozek ere bere zinten protagonista bilakatu zuen Karlos II.a, hain zuzen ere. “Karlos II.ari Gaiztoa erraten zioten; frantziarrentzat izan zen, baina Nafarroan, oraindik ere, horrela deitzen jarraitzeak ez du inolako zentzurik!”, erran du Zuzak. Frantziako tronua berreskuratzeko egindako gerretarako erabili zuen nafarren dirua. “Lortu zuen, halere, Nafarroa Europako historian agertzea”, erantsi du idazleak.
Katalina eta bertze
Bere ipuinaren bidez, Karlos II.aren borrokarako joera kirolerako zaletasun bilakatu du Zuzak, hain zuzen ere. “Etxean 1974ko Montrealgo Jokoetako poltsa bat genuen; poltsa harekin oroitu, eta bururatu zitzaidan Karlos II.ak antolatu ahal izan zituela lehendabiziko Olinpiar Jokoak, Elon [gaztelaniaz, Monreal]. Intelektual handia izan zen Karlos II.a, gainera, eta hark egin zuen Nafarroako lehendabiziko unibertsitatea sortzeko urratsa, Uxuen”.
Benedikto XIII.a Papa Luna ezizenaz ezagututakoa ere eraman du Mikel Zuzak bere ipuinetako orrietara, bai eta Nafarroako Katalina erregina ere. Iruñeko saioan aurkeztutako azken ipuinak, gainera, animalien erabileraren auzia jorratu du, eta istorio horretan Unanuko Alodia bilakatu du idazleak liburuak egiteko baliatzen zituzten txahalen defendatzaile.
Historia zorroztasunez kontatu nahi duten liburuak idazteko egiten duen dokumentazio lana baliatzen du Zuzak bere istorioak osatzeko ere. Artxiboetan aurkitzen duen edozein pasadizo, agiri batean agertzen den edozein bitxikeria edo hainbat mende duen artelan baten atzean dagoen istorioa bihurtzen ditu ipuin baten abiapuntu. “XIII-XV. mendeen inguruko dokumentazio anitz dago; IX eta X. mendeen inguruan, berriz, ezer gutxi dakigu. Dakigun apur hori oinarri hartuta, ez dakidan hori imajinatu egiten dut nire ipuinen bidez”, azaldu du idazleak.
Cesar Oroz marrazkilariak ere irudimena du lantresna nagusi; historiari egin nahi izan dio so bere hainbat libururen bidez, eta irudia baliatu du iragana eta oraina lotzeko. Orozek, zehazki, mundu zabalean ezagunak diren lau obra hartu ditu bere marrazkiak osatzeko abiapuntu: Codex Calixtinus (Kalistoren kodexa), Shakespeareren Love’s Labour’s Lost, Daniel Defoeren The life and strange surprising adventures of Robinson Crusoe, eta Dante Alighieriren Divina Commedia. Lau horiek arrazoi batengatik hautatu ditu Orozek: laurek dutelako Nafarroarekin loturaren bat.
Erromesen lehen gidatzat jotzen dute Codex Calixtinus, eta Nafarroako bideari buruz egiten duen deskribapena bere marrazkiekin eman du irudigileak. “Nafarrei buruz lapurrak, gaiztoak, mozkorrak eta bertze zirela erran zuen egileak”. Shakespeareren obran kontrakoa da nafarren inguruko ikuspuntua, ordea: “Obra horretan agertzen den esaldi bat jorratu dut nik, batez ere, lan horretan aipatzen baita Nafarroak mundua txundituko zuela”.
Dante Alighieriren obran, bertzalde, infernua, zerua eta linboa ageri dira: “Infernuan, hain justu, nafar bat dago. Ustelkeriagatik bidali dute infernura”, Orozek nabarmendu duenez. “Hainbertze mende pasatu eta gero, orduko kontuekin bueltaka jarraitzen dugu!”. Dafoek Crusoeri buruz idatzitako testuan, azkenik, Nafarroako ohiko elementu bat agertzen da: “Nafarroatik gurutzatu zituen Pirinioak, eta gure eguraldi txarrari egin behar izan zion aurre”. Oroz eroso sentitzen da historia irudi bilakatzen; eguneroko prentsaren mugak gainditzeko aukera ematen dio lan horrek. Akaso, hurrengoan, Zuzarekin elkarlanean eginen du.
Edurne Elizondo
Beran egin zuten, duela astebete, eta Uharten eginen dute, bertze astebete barru: N-121-A errepideko trafikoa etengo dute, Nafarroako Gobernuari eskatzeko neurriak har ditzala; neurriak, zehazki, segurtasuna bermatzeko. Urtea hasi zenetik, lau pertsona hil dira Iruñea eta Irun lotzen dituen bide horretan; 2010etik 2019ra, 31 dira zendutakoak: epe berean Nafarroako errepideetan hildako guztien %9, alegia.
N-121-A errepideak ukitzen dituen herrietako agintariek argi dute arazo nagusia zein den: kamioiak, ibilgailu astunen kopuruak etengabe egin baitu gora 1997. urtean Belateko eta Almandozko tunelak zabaldu zituztenetik. Horregatik nahi dute hautetsiek kamioiek A-15 autobia erabil dezaten. Gaur egun, 11.000 ibilgailu inguru igarotzen dira egunean N-121-A errepidetik; horien laurdenak dira kamioiak. Nafarroako Gobernuak mahai gainean jarri ditu hainbat proposamen, baina, oraingoz, herritarrak ez dira kontent.
Joan den ostiralean Beran egindako protestak ederki islatu zuen zenbaterainokoa den N-121-A errepidearen erabiltzaileen haserrea eta amorrua: 1.500 pertsonak baino gehiagok egin zuten bat, 19:30ean, alkateek deitutako bide mozketan. Ordubetez hartu zuten errepidea, eta manifestazioa egin zuten Segurtasuna, gure lehentasuna lelopean. Baztan-Bidasoko eta inguruko bertze hainbat herritako jendea bildu zen. Denera, 29 udalerrik babestu zuten joan den asteko protesta, eta, gainera, Uhartekoan parte hartzera deitu dute.
Beran, denek zuten buruan bidea itxi zuten toki berean duela egun gutxi gertatutako istripua: 53 urteko Lesakako gizon bat zendu zen han, otsailaren 25ean, kamioi baten kontra jota. Urtarrilaren 11n gertatutako istripuak ere Bortziriak kolpatu zituen: Igantziko 19 urteko gazte bat eta Arantzan etxea zuen 21 urteko Donostiako bertze bat zendu ziren Olaguen, errepide berean. Eta Arantzakoa zen, halaber, otsailaren 6an N-121-A errepidean Irunen jazotako istripuaren ondorioz zendutako gizonezkoa.
2+1eko errepidea
“Segurtasunak kezkatzen nau; egunero egiten dut joan-etorria, eta ez da samurra; kamioi anitz dago, eta beldurra ematen du”. Teresa Rojo lesakarrarenak dira hitzak. Iruñean egiten du lan, eta, ondorioz, egunean bitan egiten du errepidean gora eta behera. “Zenbatu izan ditut nirekin gurutzatu diren kamioiak, eta 150 baino gehiago ere izan dira”. Kamioi horietako anitzek nazioarteko zama garraiatzen dute, eta horiek dira, nagusiki, udalek errepidetik atera nahi dituztenak.
Nafarroako Gobernuak, baina, ez du aukera hori ontzat eman oraingoz, eta N-121-A errepidea 2+1 bideko errepide bilakatzea lehenetsi du. Zehazki, bost zatiko proiektu bat egin du, eta lehendabizikoa uda baino lehen esleitu nahi du, Nafarroako Gobernuko Herri Lanen eta Azpiegituren zuzendari nagusi Pedro Andres Lopezek iragarri duenez. Lopezen hitzetan, gobernuaren proiektuak zehaztu du bidean zortzi biribilgune egitea, eta horrek ekarriko du kamioilariek, berez, A-15aren aldeko hautua egitea.
Nafarroako Parlamentuak otsailaren 27an onartu zituen 2020rako aurrekontu nagusiak: milioi bat eurokoa da N-121-A errepidea 2+1eko bide bilakatzeko zehaztutako diru saila. Espainiako Sustapen Ministerioak, gainera, hamar milioi euroko diru laguntza onartu zuen obra hori egiteko, abenduan. Denera, 80 milioi euro da aurrekontua.
2+1eko konponbidearen alde egin du Nafarroako Gobernuak, baina Bortzirietako, Baztango, Malerrekako, Ultzamako, Uharteko eta protestekin bat egin duten gainerako herrietako alkateek ez dute uste neurri hori nahikoa denik. Berretsi dute “segurtasunaren alde ezinbertzekoa” dela salgaien nazioarteko garraioa N-121-A errepidetik ateratzea. “Badakigu neurri magikorik ez dela existitzen eta ziur aski bat baino gehiago jarri beharko direla martxan dugun gaitza hutsean uzteko, baina behin eta berriz erranen dugu premiazkoa dela nazioarteko zama garraioa desbideratzea”, nabarmendu dute.
Berako bidea oztopatzean lelotzat hartutako esaldia hartu dute helburu nagusi: segurtasuna jo dute lehentasun, alegia. Horregatik, argi utzi dute ez dutela onartuko “interes ekonomikoak” jartzea inguruko bizilagunen segurtasunaren gainetik. Nafarroako Gobernuko presidente Maria Txibitek auzi horri buruz zer iritzi duen ere jakin nahi dute, eta bilera bat eskatu diote asteon, N-121-A errepideari buruz hitz egin ahal izateko.
ANET da Nafarroako garraio enpresen erakundea, eta elkarteko idazkari nagusi Ignacio Orradrek ez du ontzat jo kamioiak N-121-A errepidetik atera behar izatea. “Hori da kamioientzako bide naturala, eta horren alde egin nahi dugu”. Gero eta gehiago dira N-121-A errepidea erabiltzen dutenak, eta horrek, trafikoa zaildu ez ezik, izan du bertze ondoriorik: hamaika gasolindegi ireki dituzte errepide horren bazterretan. Herritarrek eta alkateek argi dute: segurtasuna nahi dute. Hori dute lehentasun.
