Edurne Elizondo
Hilabete egin du Jorge Lemus irakasleak (Santa Ana, El Salvador, 1961) Iruñean, El Salvadorko Don Bosco Unibertsitateak eta Nafarroako Unibertsitate Publikoak duten hitzarmenaren eskutik. Hizkuntzalaria 1980ko hamarkadan hasi zen nahuat edo pipil izeneko hizkuntza aztertzen, sorterrian. Konkistaren ondotik hango indigenek gordetako bakarra da, eta galtzeko zorian da.
Nola hasi zenuen pipil hizkuntzari buruzko zure lana?
1980ko hamarkadaren erdialdean hasi nuen; nire hasierako interesa erabat akademikoa izan zen, pipil hizkuntzari buruz egin bainuen gradu amaierako tesia; hizkuntzaren oinarrizko gramatika osatu nuen. Orduan, 200 inguru pertsonak hitz egiten zuten. Graduondokoa amaitu eta gero areagotu egin zen nire interes zientifikoa, eta hobeki ezagutu nahi izan zuen hizkuntzaren egitura, bertze hainbat hizkuntzarekin alderatu ahal izateko. Ordurako, 1990eko hamarkadan, 100 pertsona baino ez ziren nahuat hizkuntza hitz egiteko gai; orain, 75 izanen dira ongi hitz egiten dutenak. Erdizka aritzen direnak gehituz gero, 150 inguru.
Indigenek hitz egiten duten bakarra da?
Gure herria konkistatu aurretik zortzi hizkuntza propio genituen, baina pipil hizkuntzak baino ez dio eutsi. Hori zen zeudenen artean nagusi, eta horregatik lortu zuen aurrera egitea. XX. mendean, halere, etnozidioa gertatu zen. Indigenak altxatu ziren 1932. urtean, orduko diktadorearen aurka, eta milaka hil zituzten. Ezkutuan baino ezin zuten hizkuntza hitz egin, eta, hala eta guztiz ere, eutsi egin zioten.
Egoera kezkagarria da, beraz?
Bai. Datuek agerian uzten dute hizkuntza galtzen ari dela. Hitz egiten dutenak pertsona zaharrak dira. Hizkuntza haiekin hiltzen ari zela konturatu nintzen komunitatera egiten nuen bidaia bakoitzean, eta zerbait egin behar zela erabaki nuen.
Hasierako interes akademikoa, beraz, hizkuntzari eusteko gogo bilakatu da?
Bai. Hizkuntza, finean, kultura da, nortasuna, munduan kokatzeko eta mundua ikusteko modu bat. 2003an, beraz, hizkuntza biziberritzeko proiektua jarri nuen martxan.
Zer urrats egin zenuen?
Hasiera hartan asmoa zen hizkuntzari buruzko dokumentazioa sortzea, testu liburuak ekoiztea, ikasi ahal izateko, eta, aldi berean, irakastea. Hiru eskola sortu genituen; gaur egun, 38 ditugu; nahuat hizkuntza irakasten dute atzerriko hizkuntzak irakasten diren moduan. Astean bi orduz edo aritzen dira haurrak. Erakutsi nahi dugu, batez ere, hizkuntza existitzen dela, hizkuntza bizia dela, herritarrek duen balioa eman diezaioten. Gure ondarea da, finean. Urrats hori, halere, ez da nahikoa, eta 2010ean, bertze bat egin genuen, eta Cuna Nahuat sortu genuen.
Zer da Cuna Nahuat?
Haur eskola baten gisakoa da, eta badu antza hemengo ikastolekin, murgiltze eredu bat baita gurea ere. Asmo handiagoko proiektu bat da, xedea baita pipil hizkuntza hitz eginen duten belaunaldi berriak sortzea. Xedea da hiztun zaharrek irakastea hizkuntza hiru eta bost urte bitarteko haurrei. Bilobei irakasten dieten aitona-amonak balira bezala, hain zuzen.
Eta gurasoak?
Gurasoak, nolabait erranda, belaunaldi galdua dira, ez baitute hizkuntza ikasi. Gure haur eskolaren bidez, halere, guraso horiek hizkuntzaren bultzatzaile bilakatzen dira, beren seme-alabak eramaten dituztelako, hizkuntza ikas dezaten. Hasi dugu, gainera, guraso horiekin lan egiteko programa bat, haurrek ikasten duten bitartean, haiek ere oinarrizko ezagutzak jaso ditzaten hizkuntzari buruz.
Nola funtzionatzen du haur eskolak?
Gure haur eskola Santo Domingo de Guzman herrian dago. El Salvadorren gertatu da indigenak baztertu dituztela; gehienak alfabetatu gabeak dira, hagitz pobreak. Hori zen haurrei hizkuntza irakatsi behar zietenen soslaia, eta, beraz, lehen urratsa irakasleak trebatzea izan zen. Indigena horiek irakasle bilakatzea. Unibertsitatean egin genuen lan hori. Emakume indigenak prestatu genituen hezitzaile lana egin ahal izateko. Emakume horietako gehienen lan esparrua eltzegintza izan da beti, baina gure programarekin, irakasle bihurtu dira. Erronka handia izan da: hasieran, hitz egiteko ere lanak zituzten; ez zeuden ohituta. Baina prozesuan ahaldundu egin dira. Hori ere hagitz interesgarria izan da.
2010ean hasi zineten; nola garatzen ari da esperientzia?
Esperientzia hagitz ona izaten ari da. Eskolan bi gela ditugu adin tarte bakoitzeko, eta gela bakoitzak hogei haur ditu. Haiekin ari dira lau irakasle; irakasleok aholkulari pedagogiko bat dute lagun, eta eskolak, gainera, zuzendaria badu. Bertzelako murgiltze ereduen gisara funtzionatzen du; edozein haur eskolatan egiten direnak egiten dituzte han ere, Hezkuntza Ministerioak garatutako curriculumaren arabera, baina erabiltzen den hizkuntza, haurrak gelan sartzen direnetik ateratzen diren arte, pipil hizkuntza da. Haurrek ikasteko gaitasun handia dute, eta, laster, lehen hitzak errateko gai dira. 250 haur pasa dira jada gure eskolatik.
Komunitateko kideen harrera ona izan da?
Ez da erraza izan, eta, hasieran, indigenetako hainbat ere haur eskolaren kontra ziren. Ez zuten pipil hizkuntza erabiltzea nahi; ez zuten erabilgarritzat jotzen; ingelesa irakasteko beharra nabarmentzen zuten. Hemen antzeko argudioak erabiltzen direla uste dut. Noski, guk ez diogu inori erranen ingelesa ikas ez dezan; baina guk pipil irakatsi nahi dugu, gure hizkuntza. Horrek ez du bazter uzten aurrerago pipil hizkuntza eta ingelesa uztartuko dituen programa garatzeko aukera. Baina nahuat hizkuntza irakastea premiazkoa da ez galtzeko. Eta ingelesa jada badago curriculum ofizialean. Interesgarriena da hasieran aurka ziren indigena horiek beren seme-alabak gure eskolara eraman dituztela, azkenean. Halere, badira bertze hainbat arazo.
Zer-nolako arazoak?
Nagusietako bat da hezkuntza sistema publikoak ez duela pipil hizkuntza irakasten; beraz, haur eskolan hizkuntza ikasi duten haurrek ezin dute erabili gero eskolan. Gainera, hitz egiten dutenean, txantxak eta irainak jasotzen dituzte. Haurrek, beren kabuz, hizkuntza ez erabiltzea erabakitzen dute. Egoera horri aurre egiteko programa bat jarri dugu martxan, haurrekin eskolatik at lanean jarraitzeko. Baina 30 baino ez datoz. Pipil hitz eginen duten haurrak galtzen ari gara.
Gobernuak ez du laguntzen?
Ez dute sistema publikoan hizkuntza sartzen. Tarteka eman digute diru laguntza, baina babesa ez da finkoa. Beti gaude diru bila. Hizkuntza, ordea, denon ondarea da. Badugu lana egiteko. Eusteko.