Jaiotzetik ezagutzen dituen kaleetan dabil Milagros Rubio (Tutera, Nafarroa, 1952). Bertakoek bero agurtzen dute, eta berak harro erakusten du Palestinaren alde jantzi duen intsignia: «Ikus dadila argazkian, mesedez». Kale horietan garatu zuen Rubiok bere kontzientzia soziala, modu klandestinoan iristen ziren poesia liburuak irakurriz eta aurreko iraultzekin amets eginez. Kontzientzia soziala alor politikora eraman nahi izan zuen, eta 1979an Tuterako Udalean zinegotzi izendatu zuten. Nahiz eta kargua 2015ean utzi, manifestazioen lehen ilaran ikustea ez da arraroa: «Ez dut aurpegia makillatzen, ezta nire hitzak ere».

Noiz piztu zitzaizun kontzientzia soziala?

Oso goiz. Familia xumekoa nintzen. Eskola publikoan ikasi nuen, eta bederatzi urte nituenean ikuskari bat etorri zen eskolara, eta bi neskatori esan ziguten ikastetxe pribatura joango ginela, beka batekin. Eta ez nuen nahi, nire lagunengandik bereizten nindutelako. Oso eskola elitista zen; dirua zuten familiaz inguratuta geunden. Ikasle batek bere urtebetetze bestara gonbidatu ninduen, bere etxera. Etxera itzuli, eta esan nion amari: «Jauregia den etxe batean egon naiz!». Gure etxeak hezeak eta zaharrak ziren. Horrek nolabait kontzientzia soziala piztu zidan, eta klase sozialak bazirela konturatu nintzen.

Garai hartan hasi zinen beste hezkuntza baten bila?

Bai. Beste hezkuntza mota bat zuten irakasle batzuekin egin nuen topo, eta Albertiko Eskola Antikapitalista izenekoa sortu genuen. Egia esan, irakurtzen genituen testu horiek ez nituen oso ongi ulertzen, baina banekien aberatsek dena zutela, pobreek ez, eta beste mundu bat izaten saiatu behar genuela. Gero, Ingalaterran egon nintzen urtebete.

Nolakoa izan zen zuretzat frankismotik ateratzea?

Ingalaterran egon nintzen urtea erabakigarria izan zen. Itzuli nintzenean, argi nuen frankismoa botaraziko zuen zerbaitetan parte hartu nahi nuela. Inozentzia handiz, baina hori zen helburua.

Eta zein zen hori lortzeko plana?

Fabrika batean hasi nintzen lanean, bulegoan, eta greba egin nuen nire kabuz, Eibarkoei elkartasuna adierazteko. Greba egin nuenez, CCOOkoak eta Mugimendu Komunistakoak nirekin harremanetan jarri ziren. Frankismoa suntsitu nahi nuenez, bietan izena eman nuen.

Eta zer egiten zenuen bertan?

Dena klandestinoa zen, noski. Gogoan dut CCOOko beste kide batekin panfleto batzuk egin genituela. Propaganda komandoak antolatzen genituen, eta pertsona batzuk kale kantoi batean jartzen ziren poliziarik ez zegoela ziurtatzeko. Egun batean, panfletoak botatzeko zorian geundela, Polizia agertu zen.

«Itzuli nintzenean, argi nuen frankismoa botaraziko zuen zerbaitetan parte hartu nahi nuela»

Atxilotu zintuzteten?

Guardia Zibilaren kuartelera eraman gintuzten. Guardia zibil ona izan genuen, eta gaiztoa; klasikoa. Inozo plantak egin genituen, baina horrek esan nahi zuen zelatatuta geundela une hartatik.

Nola bizi izan zenituen frankismoaren azken urteak?

Frankismoa amaitu baino urtebete lehenago, Portugalen Krabelinen Iraultza egin zuten. Orduan ikusi genuen posible zela modu baketsuan diktadura bat amaitzea. Izan ere, kontuan izan behar da garai hartan ezin izan ginela askatasunez prestatu. Europan lehen iraultzak izan zireneko emozioetatik eta ilusioetatik bizi ginen, baita Latinoamerikan izaten ari zirenetatik ere, nahiz eta horiek guztiek azkenean porrot egin duten. Frankismoaren amaieran, ezker alderdietatik haustura demokratikoaren alde egin genuen, eta beste batzuek, berriz, eraldaketaren alde.

1979an, Tuterako Udalean zinegotzi hasi zinen. Nolakoak izan ziren lehen udal hauteskunde haiek?

Espainiako hauteskunde orokorretatik bi urtera, 1979an, udal hauteskundeak izan ziren, eta bertan asko inplikatu ginen. Auzo elkarteko presidentea nintzen, CCOOn ere banengoen, eta, horregatik, udaletxerako hautagaitzaren buru izatea proposatu zidaten. Ezkerreko Udalen Nafarroako Elkartea zen hautagaitza bateratua, eta Tuterako Ezkerreko Batzarra izena hartu zuen gero.

Zure kontzientzia soziala esparru politikora eraman ahal izan zenuen?

Lehenengo legealdian, mundua aldatuko genuela uste genuen. Gogoan dut pentsatu nuela pobreziaren aurka borrokatu ahal izango ginela: pertsona guztien eskubideen alde, arraza, hizkuntza eta sexu identitatea edozein zirela ere.

Eta ez zen horrela izan?

Borroka egin genuen, baina gauza gutxi lortu genituen. Jakina, gauza gutxi lortu genituela esaten dudanean, asko lortu nahi genuelako da, aldaketa nagusia askatasunez hitz egiten hastea izan baitzen: leku publikoetan elkartzea, bildu ahal izatea eta manifestazioak egin ahal izatea. Baina urte batzuetan giroa nahasiagoa izan zen, frankismo asko zegoelako oraindik, eta beldurra ere bai.

«Gogoan dut pentsatu nuela pobreziaren aurka borrokatu ahal izango ginela: pertsona guztien eskubideen alde, arraza, hizkuntza eta sexu identitatea edozein zirela ere»

1979an, poliziek Gladys del Estal hil zuten, Tuteran. Gogoan duzu egun hura?

Bai. Ekaineko lehen igandean, nuklearren aurkako deialdi bat zegoen Tuteran. Eguna oso bero esnatu zen, oso distiratsu, eta musika, antzerkiak eta artisautza postuak zeuden kalean. Garai hartan nire bikotekidea zena eta biok bazkalostean atera ginen etxetik, kafe ontzi batzuk eskuan izanda, jendeari eramateko. Etxetik irtetean, zerbait arraroa sumatu genuen: ez zegoen inor kalean. Zubiaren azpitik igaro behar genuen, eta bide osoa poliziaz beteta ikusi genuen.

Zer gertatu zen gero? 

Bidea pasatzen ari ginela, «denok lurrera!» entzun genuen bozgorailutik. Ez dakit zer gertatu zen kafe ontziarekin. Gomazko pilotak jaurtitzen hasi ziren; esku hartze bortitza izan zen: haurrak zeuden, adinekoak, gazteak, jendea ahal bezala korrika. Beste zinegotzi bat eta ni Poliziako agintariak bilatzen saiatu ginen, inozenteak gu, zinegotzi txartela eskuan, erasoa gelditzeko eskatzeko. Gure txartela erakutsi bezain laster, jotzen hasi zitzaizkigun.

Eta gomazko pilota horien artean, tiro hots bat.

Bai. Sekula ez nuen horrelakorik entzun. Auto bat ikusi genuen ziztu bizian pasatzen, leihatila jaitsita, eta zapi zuri batekin. Atzean udaltzainen motor bat zihoan; gelditu egin nuen, eta harekin joan nintzen larrialdietara. Sartu bezain pronto, Gladys del Estal ikusi nuen: ile luzeko neska bat, odolez blaituta, ohatila batean etzanda, eta inguruan jendea, arnasa berriz har zezan ahaleginetan. Baina ez zuen arnasarik hartzen. Ikasle txartel bat zegoen lurrean; hartu nuen, eta nik baino urtebete gehiago zuela ikusi nuen. Irudi hori ez zait ahaztuko bizi naizen artean.

Zenbateraino markatu zintuen?

Ekintza horren zigorgabetasunak izan zuen eragina nigan, batez ere. Haien bertsioaren arabera, guardia zibilaren armak berak bakarrik egin zuen tiro, eta hilabete gutxiko kartzela zigorra ezarri zioten. Eta, geroago, bere ibilbideagatik saritu zuten. Hor konturatu nintzen demokrazia ez zegoela lortuta: ultraeskuindar asko zegoela Polizian eta erakundeetan oraindik. Trantsizioa 1978an amaitu zela esaten den arren, nik uste dut 1986ra arte iraun zuela, gutxi gorabehera, garai hartan eskuinak mehatxatu egiten gintuelako.

Tuterako udaletxean sartu bezain pronto mehatxuak jaso zenituen?

Bai. Gladys del Estalen hiletara joan nintzenean, eskuin muturraren mehatxupean nengoen. Egon ez nintzen manifestazioen isunak iristen zitzaizkidan; gordeak banitu, bilduma bat egin ahalko nuke! Gogoan dut lehen Korrikaren ondoren nire etxera sartu zirela eta mezu bat idatzi zidatela paretan: «1936an baino gehiago korrika egingo duzue». Halakoekin oso gaizki pasatu nuen psikologikoki; baina, aldi berean, nire kontzientzia sendotuz joan zen.

Urtero Bardeako tiro eremua desagerrarazteko martxan parte hartzen duzu. Gutxi falta da hura desagertzeko?

Ez dakit. Bardeako tiro poligonoa 1951tik dago hemen, eta gerra guztietan trebatzeko eta bonbak probatzeko balio du. Auskalo non erabiltzen dituzten bonba horiek gero. Nire ustez, Tuteran gehiengoa ez den sektore sozial bat ordezkatzen dugun jendea bakarrik mobilizatzen garen bitartean, oso zaila da aldaketa indartsu bat egotea. Gainera, jendea oso ohituta dago tiro poligonora. Batzuetan zailagoa da mugimendu soziala mantentzea zabaltzea baino, jendea nekatu egiten baita.

Nekea sumatzen duzu Tuterako kaleetan?

Bai. Mobilizazioak eta giza kontzientzia gehiago aktibatu behar direla uste dut. Tuterak gehiago mugitu behar du, tiro eremuak arriskuan jartzen baitu jendea. Orain arte, zorionez, ez zaie ezer larririk gertatu zibilei, baina amaitu beharra du. Bardea biosferaren erreserba da.

Hala ere, Nafarroako Erribera mugitu zen hobi komunak desobiratzeari dagokionez.

Bai, lehendabizikoak izan ginen, trantsizio garaian. Jendeak borondatez egiten zituen manifestazio gehienetan egon nintzen. Herriz herri ibiltzen ginen. Jendeak bere senideak aurkitu behar zituen, bazekitelako hemendik lurperatuta zeudela. Zirraragarria izan da.

Memoria historikoa landu behar dela uste duzu?

Bai. Herri askotan ikur frankistak daude nonahi. Memoria lan ikaragarria egin behar da.

«Sekula ez nuen horrelakorik entzun. Auto bat ikusi genuen ziztu bizian pasatzen, leihatila jaitsita, eta zapi zuri batekin»

Bilkuretan emakume izateagatik zalantzan jartzen zintuztela sentitu duzu noizbait?

Bai. Gogoratzen dut batzarren batean jokabide maskulinoagoa izan behar nuela, errespeta nintzaten. Beste osoko bilkura batean, elkartasuna adierazi nien Bilbon abortatu zuten 11 emakumeei, eta eskuin muturreko zinegotziek eskuz idatzitako kartelekin hartu ninduten: «Milagros, haurren hiltzailea». Zaila izan da.

Egoera aldatu da?

Zorionez, asko aldatu da, baina emakumeok asko dugu lortzeko oraindik. Baina ez gaitezen bertan gozo gelditu, eta are gutxiago orain, eskubideak irauli nahi dizkiguten honetan. Eskubideak irabazten ari gara, eta gizon batzuek sentitzen dute beren estatusa mehatxupean dagoela. Eta horrek joko handia ematen dio eskuin muturrari.

Zein da Palestinarekin duzun harremana?

Palestinan egon nintzen 1990eko hamarkadan. Jabaliako errefuxiatu eremuan egon nintzen, eta hura izan da bonbardaketek gehien zigortu dituztenetako bat. Askotan pentsatu izan dut han ezagutzen nuen norbait geratuko ote zen, garai hartan haurrak zirenak barne. Azken urte hauetan haserre bizian bizi izan naiz nazioartearen pasibotasunagatik. Eta, aldi berean, jendearen esnatzea ikusteak ere hunkitzen nau.

1979tik Tuterako Udalean zinegotzi izan ostean, agur esan zenion karguari 2015ean. Damurik baduzu?

Bai. Eskuin muturraren, Poliziaren eta banda parapolizialen atentatuak gaitzesten genituen, baina ez genituen ETAren atentatuak gaitzesten. Frankismoak jarraituko balu bezala iruditzen zitzaigun oraindik, ETAren atentatuek zerbait iraultzailea balute bezala. Eta hori da gehien sentitzen ditudan gauzetako bat udaletxean 36 urte igaro ondoren. Denbora gehiegi behar izan nuen ETAren atentatuak gaitzesteko, eta horregatik barkamena eskatu nahi diet biktimei.

Zerekin bete duzu agenda azken hamar urteotan?

Lehen ezin nuen zerbait egin dut: nire familia zaindu. Gainera, unibertsitatean literatura ikastea erabaki nuen, eta orain master amaierako lanarekin nago. Udaleko urteetatik gauza asko ikasi dut: demokrazia hitzak zer esan nahi duen, alegia. Beste taldeetako jende gehiagori entzuteko prest egon behar da.