Fonsecak urteak eman ditu garunean kalte hartutako umeen eskubideen alde. Begirada atzera zuzenduta, pozik da lortutakoez ohartuta. Aurrera so egiten duelarik, baina, aise ikusten ditu murruak: «Lan mordoa dago».
Uxue Rey Gorraiz
Burmuinean kalte hartutako haurren gurasoek osatzen duten Hiru Hamabi elkarteak berriro jo ditu administrazioaren ateak, baliabide eske, premiak behartuta. Nafarroako Parlamentuan izan ziren joan den astean, neurologia osatze eta fisioterapia saioak indartzea galdegiteko. Kideen esanetan, enegarren ahalegina dute, betikotua dirudien problemari kontra egiten saiatzeko. Yolanda Fonseca (Iruñea, 1972) da elkarteko burua.
Aspaldi ekin zenioten borrokari.
Gogoan dut hasiera: nahiko arraroa izan zen. Soilik senarra eta biok elkartu ginen, burmuinean kalte hartutako haur bat dugulako. Ohartu ginen kasik ez zegoela ezer semearentzat eta egoera antzekoan diren gainerako haurrentzat. Horregatik sortu genuen elkartea, eta zortzi urte joan dira ordutik. Batzuetan, iruditzen zait urte hauetan guztietan ez dugula ia ezer egin, baina ez da egia: gauza pila egin dugu. Egia esan, oso pozik nago lortu ditugunekin, nahiz eta argi dudan oraindik ere lan mordoa dagoela egiteko.
Zertan jarri duzue indar handiena urte hauetan?
Hasieran, helburua zen egoera berean zeuden familiak elkarren artean lotzea eta baliabideak aurkitzea horientzat. Gero, ohartu ginen zerbitzu bat ematea baino gehiago administrazioei eta politikariei presioa egitea zegokigula guri, gauzak eskatzea. Horregatik, hainbat aldiz joan gara Nafarroako Parlamentura, joan gara Eusko Legebiltzarrera, baita Madrilera ere.
Hain justu, berriki egin duzue presioa azkenekoz, Nafarroako Parlamentuan. Zein da eskea?
Burmuinean kalte hartutako haurrak artatzeko zerbitzua 2018an jarri zuten martxan, behingoz, lan handia egin eta gero. Abiatu zenean, artean ez zegoen erabiltzaile askorik. Gaur egun, ordea, Nafarroan 160 ume daude programa barruan. Iaz, adibidez, hemezortzi haur hasi ziren zerbitzu hori erabiltzen. Hasieratik, eta baita orain ere, soilik neuropsikologo bat eta terapeuta bat ari dira zerbitzuan lanean; biak, lanaldi erdiz. Horrekin ez da aski; hori da familiek diotena, eta hori da egia, beraz. Neurologia errehabilitazioan eta fisioterapian, bietan behar dira saio gehiago.
Zer neurri nahi duzue hartzea?
Kontrol zehatz bat egitea eskatzen diegu, benetan begira dezatela ea gaur egungo baliabideak nahikoa diren, oro har. Azter dezaten ez ote den beharrezkoa, esaterako, pertsona gehiago kontratatzea. Izatez, programa oso ongi dago. Garai batean, lortu genuen nahi genuena: diziplina anitzeko zerbitzu bat. Baina ezin gara horrekin konformatu.
Zertan dira garunean kalte hartutako haurrak babesgabeen?
Egoerarik larrienak pasatutakoan sumatzen da babes falta, eta hor nabaritzen da gehien helduen eta haurren arteko aldea. Heldua bazara, 16 urtetik gorakoa, Ubarminera joan, eta laster egiten dizute, adibidez, balorazio neuropsikologikoa, baita ondoko errehabilitazio ariketak diseinatu ere.
Eta zer gertatzen da haurrekin?
Ulertezina zaigu, baina 16 urtean dago langa. Umeek jasotzen dute errehabilitazioa ospitalean, eta gero eskolan segitzen dute terapia okupazionalarekin, helduek ez bezala. Hori bera lortzea ere asko kostatu zitzaigun; lehen hori ere ez genuen. Dena dela, eskolan egin beharrak asko baldintzatzen du egoera. Zentroak itxita daudenean, ez dago lanketa egiterik. Adibidez, udan. Konfinamenduan ere hori gertatu zen.
Zer eragiten du hutsune horrek?
Kasuaren araberakoa da. Guk geuk, adibidez, etxekook, lortu genuen moldatzea. Beste batzuen kasuak are larriagoak dira. Badago jendea errehabilitazioa behar-beharrezko duena arnasa hartze hutserako, edo minik ez izateko.
Hezkuntzari dagokionez, zer neurritan zarete babestuak?
Baliabideak oso gutxi dira. Oro har, eskoletako egoera oso lausoa da. Bada gauza bat familiek behin eta berriz errepikatu ohi dutena, kezkatuta: haurrei ematen zaien laguntza irakasleen borondate onaren menpekoa da. Hori ezin da horrela gertatu. Elkartekook hainbatetan egin dugu ahalegina administrazioak gabezia horiek ikus ditzan. Gainera, ezin da ahaztu egoerak askotarikoak direla. Badaude hezkuntza sistema arruntean aparteko arazorik gabe aurrera egin dezaketenak. Berriz, beste batzuentzat ezinbestekoa da egokitzapenak egitea.
Zein da bideko oztopo latzena?
Neurri batean, lehenbiziko momentuak izan daitezke zailenak. Alegia, gertatutakoa asimilatzea, eta barneratzea oztopo ugari izanen dela hortik aurrera. Behin hori eginda, gainera, ohartzen zara leku guztietan egin beharko duzula borrokan gauzak lortzeko: eskolan, osasun sisteman, kirol jardueretan… gogorra da. Edonola ere, inguruko gauzetan bakarrik ez, gure baitan ere egin behar izaten dira aldaketak halakoetan.
Zer motako aldaketak?
Ulertu behar dugu zer dakarren desgaitasun bat izateak. Ohartu behar dugu ume horiek denetarik egiten ahal dutela, baina aintzat hartuta laguntza beharko dutela.
Inoiz aitortu duzu arlo pribatura jo behar izan zenutela semearen balorazioa neuropsikologikorako. Maiz gertatzen da hori?
Bai, gehiegitan. Dudarik ez dugu: gustatuko litzaiguke behar dugun arreta guztia osasun sistema publikoan jaso ahal izatea, baina, momentuz, oso argi dugu ezinezkoa dela hori lortzea. Egia esan, inoiz posible izango ote den ere ez dakit; hainbeste diru ez dago.
Elkarteak badu tresnarik arlo pribatuan egin beharreko gastu horiei aurre egiten laguntzeko?
Badugu plan bat. Elkartea txikia da, ez dugu diru askorik, baina denbora da hausnartu genuela hori nola bideratu behar genuen jendeari laguntzeko. Objetivo 20 pavos programa sortu genuen. Elkarteak hitzarmena egiten du klinikekin, eta horrela bermatzen da familiak soilik hogei euro ordaindu beharko dituela saioko. Bestela, edonork ezinen luke.
Berriki, onespena jaso du Haurrentzako Iktus Kodeak. Zer lortu da onarpen horrekin?
Lehendik, bazen kode bat, baina helduentzakoa zen. Ez zen pediatrikoa. Kode hauek izugarri inportanteak dira diagnostiko goiztiarrak egiteko. Horri esker, osasun langileak protokolo zehaztu bat du eskura, baldin eta susmoa badu haurrak iktus bat izan berri duela. Honek asko laguntzen du pausoak askoz azkarrago ematen; adibidez, ziztu batean egiten diote erresonantzia magnetikoa. Hori ezinbestekoa da: garunak kalte hartzen duenean, denborak berebiziko garrantzia baitu. Diagnostikoa gero eta lehenago egin, orduan eta aukera gehiago dago ondorioak leunak izan daitezen.
Hobekuntza handia da, beraz.
Jakin dugu martxan dagoela, baina gainean izango gara, behar bezala funtzionatzen duen edo ez baieztatzeko. ZIU pediatrikoetako mediku batekin biltzekoa naiz horretarako, hain zuzen ere. Adi egongo gara, behar adina alditan, gauzak bete daitezen.