Edurne Elizondo
Ez zuten zer jan, ezta zer edan ere. Etxalde batean utzi zituzten txakurrak, bakarrik, hil arte. Hamasei ziren, eta Foruzaingoa ari da zer gertatu zen argitzeko lanean. Asteon ezagutarazi du Ingurumen Ikerketarako Taldeak bost pertsona ikertzen ari dela, animaliok Tuterako etxalde horretan abandonatzeagatik, eta inolako zaintzarik ez emateagatik.
Ez da kasu bakarra. Iazko udan, gazte batek tiroz hil zuen ondoko etxeko katua, Tuteran. Abenduan, auto batean sartuta zeuden bost txakurren arduraduna salatu zuen Iruñeko Udaltzaingoak, tratu txarrengatik. Horiek ere ez zuten zer jan, ezta zer edan ere, eta autotik atera zituztenean, hezur eta azal bertzerik ez ziren. Berriki, zortzi hilabeteko espetxe zigorra ezarri diote gizon bati, Erriberrin, bere ardurapean zen txakurra tiroz hil eta lurperatzeagatik. 2018an, hain zuzen ere, Foruzaingoak eta Guardia Zibilak 169 ikerketa abiatu zituzten gizakiz bertzeko animalien aurkako tratu txarrengatik.
Urte hasieran, gisa horretako erasoak gogorrago zigortzeko asmoz, etxekotzat jotzen dituzten gizakiz bertzeko animalien lege berria onartu zuen Nafarroako Parlamentuak, eta indarrean da, jada, herrialdean. Arau berriak ematen duen babesak, halere, badu mugarik: batetik, gizakiz bertzeko animaliak, oro har, objektutzat hartzen dituelako legeak, oraindik ere; bertzetik, eta, horren ondorioz, legez babestutakoak espezie jakin batzuk direlako; eta, hirugarrenik, ustez babestutako animalien aurkako eraso guztiak ez direlako tratu txartzat jotzen.
Adibide argi bat jarri du mahai gainean Etxauriko Neskak erakundeko Susana Garmendiak: “Karrika edo errepide erdian uztea ez, baina legezkoa da txakurra Etxauriko egoitzara eramatea, adibidez, eta han uztea; han abandonatzea legezkoa da, alegia”, salatu du. Erantsi du “itxaron zerrenda” badela abandonatzeko, eta sartzen diren baino animalia gehiago dituztela Etxauriko zentroan, jada. Gobernuarena da. Etxauriko Neskak boluntario gisa aritzen dira, txakurrentzako familiak bilatzen (https://sites.google.com/site/ adoptadifusion/home/txikas-de-etxauri).
Gehienak, ehiztarien esku
“Alde handia dago, anitzetan, legezkoa denaren eta etikoa denaren artean”, laburbildu du Garmendiak. Etxaurin txakur bat uzteko eskatzen den gauza bakarra dirua da. “Lehen, hamar euro ziren; orain, pixka bat gehiago. Baina, diruaren truke, txakurra abandonatzen ahal duzu”. Ez hori bakarrik: “Gerta daiteke Etxaurin txakur bat uztea, eta bertze bat hartzea, gehiago gustatzen zaizulako”, azaldu du, tristuraz eta amorruz.
Udako garaia da txakur gehien abandonatzen direnetako bat. Iaz, urte osoan, abandonatutako 850 txakur hartu zituzten Nafarroan; karrikan ziren 900 katu inguru jaso zituzten, gainera. Garmendiak zehaztu du, halere, herrialdean abandonatzen diren txakurren erdiak baino gehiago ehiztarien esku zirela. “Horiek dira baldintzarik txarrenetan jasotzen ditugun txakurrak”.
Ehiztariek, hain zuzen, parte hartu dute egun indarrean dagoen animalien lege berria osatzeko prozesuan. Animalistekin eta albaitariekin batera, ehiztariak eta abeltzainak ere aritu dira beren proposamenak egiten. Legea “aurrerapausotzat” jo du Susana Garmendiak, baina oraindik ere hobetzeko anitz badela berretsi du. “Gauza bat da legea indarrean izatea, eta bertze gauza bat da betetzea. Orain arte ere bazen lege bat, baina anitzetan inork ez zuen betearazteko ardurarik hartzen”.
Gakoetako bat animalien salerosketa dela nabarmendu du Etxauriko Neskak taldeko kideak. “Txakur emeak kumeak izateko makinak bertzerik ez dira negozio horretan”, erran du. Etxera gizakiz bertzeko animalia bat eraman nahi dutenei, gainera, “ongi pentsatzeko” eskatu die. “Animalia horren bizitza osorako konpromiso bat da, eta hori onartzeko prest egon behar dugu adoptatu aurretik”.
Gizakien “berekoikeria” jarri du Garmendiak agerian: “Haur bat izatea edo etxez aldatzea ez dira zurekin bizi diren animaliak abandonatzeko arrazoia; aitzakiak baino ez dira”. Etxauriko Neskak taldeko kideak onartu du anitzetan ez dakiela zer pentsatu: “Aurrera goazela sinetsi nahi dut; baina egunerokoak kontrakoa erakusten digu”. Berretsi du legeak eta etikak ez dutela bat egiten anitzetan; eta hori aldatu nahi duela.
Edurne Elizondo
Gero eta gehiago gara”. Horixe erran du klima aldaketaren aurkako Fridays for Future (Ostiralak Etorkizunarentzat) mugimenduko Nafarroako ordezkari Iruña Errok. 22 urte ditu, eta, bertze gazte anitzekin batera, martxan jarri da ingurumenaren alde. Oporretan ere, lanean jarraitzen dute gazteok, protesta eginez hasi nahi baitute ikasturte berria: nazioarteko deialdiarekin bat egin dute, eta greba prestatzen ari dira, irailaren 27rako.
“Klima aldaketaren auzia serio har dezatela eskatu nahi diegu mundu osoko agintariei; bai eta Nafarroakoei ere. Entzun dezatela zientzialariak erraten ari direna, eta har ditzatela neurriak klima aldaketari aurre egiteko”, nabarmendu du Errok.
Hori da Fridays for Future mugimenduaren helburu nagusia. Gazteek aldarrikatu dute etorkizuna irabazi nahi dutela, eta ez dutela galdu nahi daukaten planeta bakarra. Munduan, Suediako Greta Thunberg gazte autista bilakatu da Fridays for Future mugimenduko ikur. Klima aldaketaren aurkako gazteen protestak oihartzuna izaten hasi ziren, hain zuzen, Thunberg bere herriko parlamentuaren aurrean agertzen hasi zenean, 2018ko udan.
Martxotik lanean
“Sekulakoa da Greta Thunbergek egin duena; jende anitz altxarazi du klima aldaketaren aurka”, erran du Errok. Nafarroan ere izan du eraginik. Hemengo taldea martxoan hasi ziren mamitzen. “Martxoaren 15ekoa protesta eguna izan zen; bizpahiru egun lehenago hasi ginen hemen antolatzen, korrika eta presaka, baina lortu genuen jendea mugitzea. Lauzpabost ginen hasieran, eta elkarretaratzean berrehun inguruk egin genuen bat”.
Berrogei pertsona inguruk osatzen dute taldea, gaur egun. Estatuko bertze taldeekin elkarlanean aritzen dira, sare sozialen bidez hamaika hiri eta herritako ekintzaileek egin baitute bat, ingurumenaren alde mugitzeko. “Nafarroan, taldeko kiderik gazteenak 12 urte ditu, eta zaharrenak, berriz, 40 baino gehiago”, zehaztu du Errok.
Gazteek, oraindik ere, informazioa behar dutela argi du Errok. “Horregatik, garrantzitsua da gurearen gisako mugimendu bat sortzea. Klima aldaketa hemen dugu, eta ordua da duen eraginaz ohartzeko, eta gaian sakontzeko”.
Ikastetxe orotan klima aldaketa erdigunean jartzeko eskatu du Errok, hain zuzen. “Beharrezkoa da kontzientzia hartzea, ahalik eta azkarren”. Administrazioak ere lan egin behar duela argi du, bere esku direlako baliabideak. “Hasi gara Iruñeko Udaleko eta Nafarroako Parlamentuko taldeekin bilerak egiten, kontuan har gaitzaten”. Horixe izanen da irailaren 27ko grebaren xedea ere: klima aldaketa mahai gainean jartzea, neurriak hartzeko.
Edurne Elizondo
Asmo berak lotzen ditu Baztanen eta Zangoza aldean zutik jarri diren herritarrak: beren lurrak eta etorkizuna jokoan jar ditzaketen egitasmoen aurka altxatu dira. Zangoza aldean, Geoalcali enpresaren Muga proiektuak eragin du kezka, azken urteotan, eta kezka hori handitu egin da, Espainiako Gobernuko Trantsizio Ekologikorako Ministerioak egitasmo horren ingurumen eraginaren aldeko adierazpena onartu eta gero. Baztanen, berriz, 2008an bazter utzitako proiektuari eutsi dio Magna etxeak, berriz ere Erdiz izeneko eremuan magnesita ustiatzeko meategia egiteko. Erdiz Bizirik plataformako kideak karrikara atera dira, jada, asmo hori salatzeko, eta “ingurumenaren eta tokiko ekonomiaren alde” egiteko asmoz.
Erdiz Bizirik plataformako eledun Jon Elizetxek zalantzarik ez du, eta Magnaren egitasmoak baztandarren egungo gizarte eredua “puskatuko” lukeela nabarmendu du. Lekarozen egin nahi duten Aroztegia proiektua ere eredu horren aurkako “mehatxu bat” dela erantsi du, eta herritarrak mobilizatzera deitu ditu.
Erdiz Bizirik plataformako kideak ez ditu ezustean harrapatu Magnak berriz ere mahai gainean jarri izanak Aldude mendiko inguru horretan meategia egiteko proiektua. “Ez genekien noiz eta nola emanen zuten pausoa, baina eginen zutela espero genuen”. Baztandarren haserrea eragin du, halere, Magna enpresaren jokatzeko moduak. Izan ere, uda aukeratu du proiektuaren memoria aurkezteko, eta, gainera, Iruñean aurkeztu du.
Zehazki, hilaren 5ean aurkeztu zuen Magnak Erdizen meategia egiteko egitasmoaren inguruko bere memoria, Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuko erregistroan. “Enpresak bazuen memoria hori Baztanen aurkezteko aukera, baina, udala bazter utzita, Iruñera jo du; gainera, sanferminak hasi aurreko egunean egin du”, salatu du Elizetxek.
Enpresak memoria hori aurkeztu eta gero, hilabete dago iradokizunak egiteko. Hurrengo urratsa litzateke proiektua aurkeztea. Oraingoz memorian jasotako informazioaren arabera, Elizetxek azaldu du proiektua aurretik aurkeztu zutenaren “hagitz antzekoa” dela. Aldaketa nagusia da sarbidea Artesiagatik izanen lukeela oraingoak.
Magnak 2003. urtean aurkeztu zuen Erdizen magnesita ustiatzeko egin nahi zuen proiektua, eta 2008an erabaki zuen hutsean uztea. Baztango herritarren mobilizazioek eragin zuten enpresak atzera egitea. Erdizko asmoak porrot egin eta gero, Zilbetiko Antzeri pagadian saiatu zen enpresa meategia eraikitzen, baina han ere, herritar anitzen protestekin egin zuen topo. Auzitara jo zuten herritar horiek, eta lortu zuten proiektua bazter uztea. Izan ere, babes bereziko eremua da Aldude mendia; bertzeak bertze, okil gibelnabarraren etxe delako. Erdiz ere Aldude mendian dago, eta, ondorioz, Zilbetiko auziko sententzia Magnaren asmoen aurka egiteko “tresna garrantzitsua” izan daitekeela erran du plataformako kide Jon Elizetxek.
Helduleku horri eusteko prest dira Erdiz Bizirik taldeko kideak. Enpresak ere bereak badituela zalantzarik ez dute, halere. Nagusia, Nafarroako Gobernuaren babesa. “Zilbetiko proiektuaren aurkako sententzia atera zenean, Manu Aierdi enpresako arduradunengana joan zen erratera ahal zutena eginen zutela. Aierdi tartean izanda, gauza onik ez da izanen Baztanentzat”, salatu du Elizetxek. Nafarroako Gobernuko jarduneko lehendakariordeak Aroztegiaren aldeko jarrera ere hartu du, argi eta garbi. “Herritarren erabakitzeko ahalmenak ez du inporta haientzat; prest daude interes pribatuak defendatzeko”, erantsi du.
Udalez gaindiko plana
Gobernuak proiektuari ematen ahal dion babesa ez da Erdiz Bizirik plataformako kideen kezka pizten duen auzi bakarra. Une honetan, mehatxu nagusia da, haien ustez, proiektua udalez gaindiko eragina duen plan gisa tramitatzeko aukera. Kontua da Esteribar eta Baztan arteko muga aldatu dutela berriki. “Enpresak dio proiektuak Baztango zati txiki bati baino ez diola eragiten; gezurra da hori, ordea. Sarbidea Baztanen legoke, Baztango herri lurrei eraginen lieke, eta, Esteribarren egonagatik ere, Baztango ondare lurrak dira proiektuak ukitzen dituen bertze hainbat”.
Magnaren asmoen aurka egiteko konpromisoa berretsi du Erdiz Bizirik plataformak, eta mobilizatzera deitu ditu herritarrak, berandu baino lehen. Zangoza aldean egin nahi duten Muga proiektuaren aurkako plataformako kideak ere borrokan jarraitzeko prest dira.
“Kezkagarritzat” jo du taldeko kide Fermin Riezuk egoera, hain zuzen ere. Geoalcalik ekainean ezagutarazi zuen bere egitasmoak ingurumen eraginaren aldeko adierazpena jaso zuela. Horrek erran nahi du Espainiako Gobernuko Trantsizio Ekologikorako Ministerioak oniritzia eman diola proiektuari, eta aurrera jarraitzen duela. Nafarroari eta Aragoiri (Espainia) eraginen lieke; zehazki, Erreniega menditik Onsellako ibarreraino hedatuko litzateke. Helburua da potasa eta gatza ustiatzea.
“Arrisku geologikoak”
Ingurumen eraginaren adierazpena jaso eta gero, proiektuak ukitzen dituen udaletako obrak egiteko baimena eskuratu beharko luke enpresak, eta meategia ustiatzeko baimena lortzea litzateke azken urratsa.
“Hori ingurumen adierazpena lortzea baino zailagoa izanen da”, erran du Riezuk. Onartu du, halere, prozedura ez dagoela argi. “Egitasmoak Nafarroa eta Aragoi ukitzen dituenez, gerta daiteke erkidego horietako gobernuen baimena behar izatea lehendabizi, eta Espainiako Industria Ministerioarena bigarrenik”, azaldu du Muga proiektuaren aurkako plataformako bozeramaileak.
Riezuk uste du Industria Ministerioko agintarien esku utzi nahi izan duela azken ardura Trantsizio Ekologikorako Ministerioak, egitasmoari oniritzia emanez. Izan ere, aldeko adierazpena onartu arren, erakunde horrek ohartarazi du meategiak “arrisku geologikoak” izan ditzakeela.
“Lur azpiko galeriak egin nahi dituzte; Esako urtegiko presatik hagitz gertu egonen lirateke galeria horietako hainbat; Ebroko Ur Konfederazioak berak ohartarazi du meategiak urtegian izan dezakeen eraginaz, txosten batean”, erran du Riezuk.
Erreniegan aspalditik dakite potasa ustiatzeko meategi batek zer-nolako eragina izan dezakeen inguruan. Erreniegako meategia duela 30 urte itxi zuten, baina jarduera horren ondorioak pairatzen dituzte, oraindik ere, inguruko herrietan. “Zuloak agertu dira, azken garaian, Undion eta Espartzan, bertzeak bertze”, salatu du plataformako bozeramaileak.
Gertatzen ari dena kontuan har dezatela eskatu die Riezuk Geoalcali enpresako arduradunei, bai eta Nafarroako Gobernuko agintariei ere. “Egindako hutsek balio behar dute gaizki egindakoak berriz ez egiteko. Herritarron segurtasuna dago jokoan, eta enpresaren helburu bakarra espekulazioa da”, nabarmendu du Riezuk.
Geoalcali enpresak enplegua baliatu du, batez ere, bere proiektuaren berri zabaltzeko. “Zortziehun lanpostu sortuko dituztela esaten dute behin eta berriz; baina proiektuan ez da zehazten lanpostu horiek zeintzuk diren”, erran du Riezuk. Edozein modutan, herritarren segurtasuna lehentasuntzat jo du, eta herritarrek “etorkizuna galtzeko” dutela gaineratu du. “Proiektuak gure lurraldea kondenatuko luke”, berretsi du.
Edurne Elizondo
Noraezean”. Halaxe dago Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentua, Steilas sindikatuko kide Raul Lopez Ekairen hitzetan. “Badakigu oraingo taldea jardunean ari dela, baina arazoa aspalditik dago mahai gainean, eta ez dute deus egin”,…
Edurne Elizondo
Errektore berria aukeratu zuen Nafarroako Unibertsitate Publikoak (NUP) aurreko ikasturtearen azken txanpan; hurrengoarekin batera, berriz, Medikuntzako gradua jarriko du erakunde horrek martxan, Espainiako Gobernuaren oniritzia jaso eta gero.
Erritmo bizikoak izan dira azken hilabeteok NUPen, eta, udan ere, lanak ez du behera egin. Ekainean jarri zituen martxan udako bere ikastaroak, baina, oraindik ere, bada zer aukeratu: astelehenetik aurrera, eta urrira bitarte, hamaika ikastaro eginen dituzte (www.unavarra.es).
DRONEAK EGITEN, ERABILTZEN
Hamasei urte baino gehiagoko herritarrek parte hartu ahal izanen dute, astelehenetik aurrera, NUPek droneak egiten, erabiltzen eta konpontzen irakasteko antolatu duen ikastaroan. Helburu nagusia da droneen ustezko teknologia konplexua era ulergarri batean azaltzea, eta droneak egiteko eta erabiltzeko aukera ia edonoren esku jartzea.
Aisialdirako tresna gisa jorratuko dituzte. Gailu horien garapenari buruzko zertzeladak landuko dituzte, halere, azken hiru urteotan bereziki droneen inguruko teknologiak anitz egin baitu aurrera. Erabilerak eta motak askotarikoak dira, eta horien berri ematea da NUPen xedea. NUPeko Ingeniaritza Departamentuko irakasle Andres Abrego Arlegik zuzenduko du ikastaroa. Astelehenean hasi, eta abuztuaren 2an amaituko da, NUPen.
Giza eta Gizarte Zientzietako Fakultateko irakasle Ines Gabarik zuzenduko du adimen emozionalari eta estresa kudeatzeko tresnei buruzko NUPeko ikastaroa. Astelehenetik ostegunera eginen dute, Iruñeko Kondestablearen jauregian.
Asmoa da adimen emozionalaren inguruko informazioa eta, batez ere, baliabideak lantzea. Pertsona anitzek zailtasunak dituzte beren emozioak eta estresa kudeatzeko; bertzeak bertze, nola egin irakatsi ez dietelako. Ikastaroaren helburua da oinarrizko edukiak jorratzea, emozioen arloko bizipenak kudeatzen ikasteko.
Galdera nagusi bat erantzuten saiatuko da NUPeko Ingeniaritza Elektriko, Elektroniko eta Komunikazioko Ingeniaritza Departamentuak antolatutako ikastaroa: lor dezakegu gizarte iraunkor bat? Hori egiteko, bi ardatz nagusi jarriko ditu Alberto Berruetak zuzendutako saioak erdigunean: batetik, egungo energia kontsumoa aztertuko dute; eta, bertzetik, kontsumo hori murrizteko ideiak gauzatzeko tailerrak eginen dituzte.
Energia berriztagarrien esparruan sakontzeko asmoz, eguzki energiaren inguruko tailer bat eta hiriko mugikortasun iraunkorrari buruzko bertze bat eginen dute, zehazki. Astelehenetik ostegunera eginen dute ikastaroa, Kondestablearen jauregian.
Ines Gabarik bigarren ikastaro bat zuzenduko du, abuztuaren 5etik 9ra, NUPen: Montessori pedagogiari buruzkoa izanen da bigarren hori. Zehazki, hiru eta sei urte bitarteko hezkuntza landuko du ikastaroan, eta erdigunean jarriko ditu irakurtzeko eta idazteko gaitasunak garatzeko tresnak.
Pedagogia aktiboaren inguruko interesa duen edonorentzat da ikastaroa, baina, bereziki, irakasleak, hezitzaileak, hezkuntzaren arloko ikasleak eta gurasoak hartu nahi ditu.
IZARRAK: TXIKITIK HANDIRA
Musika, geneak eta izarrak uztartuko dituen ikastaroak abuztuko Pertseidak hartuko ditu ardatz gisa, eta, aitzakia hori baliatuz, astronomiaren eta medikuntzaren inguruan ariko dira parte hartzaileak, NUPeko Estatistika, Informatika eta Matematika Departamentuko katedradun Humberto Bustinzeren zuzendaritzapean.
Bereziki, genomika eta onkologia jorratuko dituzte, bai eta arlo horiek astronomiarekin lotzen dituzten datuak tratatzeko teknikak ere. Uxuen eginen dute ikastaroa, abuztuaren 11n eta 12an. Astronavarra elkarteak antolatuta, zeruari so egiteko saio bat eginen dute 12an.
Urria bitarte, bertze hainbat ikastaro eginen ditu Nafarroako Unibertsitate Publikoak. Klima aldaketari buruz ariko da, adibidez, irailean eginen duten bat. Zehazki, Nafarroako egoera eta herrialdean dauden erronkak aztertuko dituzte, irailaren 9tik 11ra.
Irailaren 26tik urriaren 30era, berriz, kultur ondarea jarriko du erdigunean NUPek eginen duen ikastaroak. Obren zaharberritzea jorratuko dute; zehazki, zenbait pieza hondatu dituzten esku hartzeen inguruko gogoeta egiteko asmoz.
Edurne Elizondo
Eguneroko errutinak hartu du Tafalla, berriz ere. Ez herri osoa, ordea. Uztailaren 8ko uholdeek gogorren kolpatutako karriketan eguzkiak hauts bilakatutako lokatza nagusi zen, oraindik ere, aste hasieran. Euri erauntsiak hondatutako lok…
Edurne Elizondo
Hazi emankorra: halakoxea da Bortzirietako emakumeen memoriaren baratzean duela urtebete ereindakoa. Eskualdeko andreen historia jasotzea eta zabaltzea hartu zuten helburu bultzatzaileek, eta horretan aritu dira azken hamabi hilabeteota…
Edurne Elizondo
Baietz. Nafarroako Unibertsitate Publikoko kide Javier Arzaren eta Jose Carronen hitzak entzun, eta baietz, hala dela, erran dute buruarekin hainbat emakumek, behin eta berriz, NUPek Afina elkartearekin fibromialgiari buruz egindako ike…
Ane Eslava
Hobekuntza batzuk izan dira, baina egoera “kezkagarria” da: Nafarroako biztanle guztiek arnastu zuten aire kutsatua 2018an, Ekologistak Martxan taldeak argitaratu berri duen txosten baten arabera. Datuek erakusten dute zenbait substantzia kutsatzailek behera egin zutela iaz, prezipitazioei esker, baina, hala ere, Nafarroan “populazio osoak eta lurraldearen bi herenek” jasan zuten Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gomendatzen duen baino kutsadura maila altuagoa.
Ekologistak Martxan taldearen txostenean bildu dituzte Nafarroako hamabi tokitan kokatuta dauden airearen kalitatea neurtzeko estazioetako datuak. Irizpenean jaso dutenez, klima aldaketak, autoen isurtzeek eta erregai fosilen erabilerak eragin dute egoera, eta Castejongo zentral termikoa, Iruñea eta zenbait industriagune dira kutsadura foku nagusiak.
Eguraldiak eragin handia du kutsaduraren gainean. Iaz, eguraldia ezegonkorra izan zen, eta prezipitazio ugari izan ziren, baina, aldi berean, udan tenperatura oso beroa izan zen. Eguraldiaren ezaugarri horiek zenbait ondorio izan zituzten, Miguel Angel Ceballos txostenaren koordinatzaileak azaldu duen moduan: “Alde batetik, hezetasunak, haizeak eta atmosferaren ezegonkortasunak gutxiagotu egin dute partikula eta gas kutsatzaileen kopurua; ondorioz, kutsadura maila, orokorrean, aurreko urteetakoa baino baxuagoa izan da”. Zehazki, partikula esekien, nitrogeno dioxidoaren eta sufre dioxidoaren kopuruak egin du behera, eta berreskuratu da 2008an hasitako krisialdiaren aurretik zegoen beheranzko joera.
Hala ere, adituak ohartarazi du partikula kutsatzaile horiek behera egin dutela “meteorologiaren koiunturarengatik”, eta ez isurtzeen gutxitzearengatik. Gainera, atmosferaren ezegonkortasunak badu alde negatibo bat: partikulak barreiatu egiten ditu, eta, ondorioz, kutsadura lurraldean zabalduz doa. “Nafarroan, kutsaduraren gune nagusiak Iruñea, Castejongo zentral termikoa eta zenbait industria instalazio dira; baina horiek sortzen duten kutsadura herrialde osoan barreiatzen da”, Ceballosek azaldu duenez.
Bestalde, azken urteetan muturreko tenperaturak areagotzen ari dira: udan gero eta bero handiagoa egiten du, eta horrek handitzen du ozono troposferikoaren maila. Substantzia hori beste zenbait substantzia kutsatzaileren arteko erreakzio baten ondorioz sortzen da. Nafarroari dagokionez, Castejongo zentral termikoak, zenbait industriak eta autoen ihes hodiek isurtzen duten substantziek sortzen dute ozonoa. Txostenean ikus daitekeenez, 2018an Nafarroako Erdialdean eta Erriberan ozono kopuru altuak egon ziren, osasunean eta ingurugiroan kalte egin dezaketenak. “Hala ere, arazo hau aspalditik dator: airearen kalitatearen inguruko txostena egiten dugunetik ikusten ari gara”, aipatu du Ceballosek. 2005etik egin dute txostena, urtero.
“Ozonoa da Nafarroan dagoen kutsadura arazorik handiena”, adituaren hitzetan, baina partikula esekien kopuruaz ere ohartarazi du. Iaz, Nafarroako herritarren %60k arnastu zituzten partikula horiek, batik bat Iruñeko biztanleek. Horien kutsadura maila oraindik legeak onartzen duen mugaren barruan dago, baina osasunarentzat “mehatxua” da, adituak ohartarazi duenez. Bestalde, Zubiriko Magnesitas Navarra lantegiaren ondoan dagoen estazioak sufre dioxido maila altuak erregistratu zituen; OMEk onartzen duen mugaren gainetik.
Osasunarentzat kaltegarria
Kutsadurak kalte larriak eragin ditzake osasunean. Europako Ingurumen Agentziaren arabera, Europan 800.000 pertsona hiltzen dira urtean airearen kutsaduraren ondorioz. Arnas aparatuko eritasunak eta kardiobaskularrak eragiten ditu: asma, biriketako gaixotasun buxatzaile kronikoa, gaixotasun koronarioak eta bihotzekoak, besteak beste. “Kalkuluek erakusten dutenez, batez beste 342 pertsona hiltzen dira urtero Nafarroan kutsaduraren ondorioz sortutako gaixotasunengatik”, zehaztu du Ceballosek. Gizakien osasunari ez ezik, kutsadurak naturari ere eragiten dio; Nafarroaren kasuan, bereziki hegoaldean.
Egoera ikusita, Ekologistak Martxan taldeko kideek “premiazkotzat” jotzen dute Nafarroako Gobernuak airearen kalitatea hobetzeko plan bat martxan jartzea. Ceballosek azaldu duenez, egungo legediak jasotzen duen neurri bat da hori, eta ez dira betetzen ari: “Kutsadura maila altuak daudenean —hemen ozonoarekin gertatzen den moduan—, autonomia erkidegoak behartuta daude airearen kalitatea hobetzeko planak egitera; Nafarroan, behin baino gehiagotan eskatu dugu plana egin dezatela, baina ez dute egiten”. Salatu du, halaber, gobernua “arazoaren jakitun” dela, txostenetarako erabiltzen dituzten datuak administrazio publikoak ematen dituelako. “Eta, hala ere, ez dute deus egiten”. Haren hitzetan, airearen kalitatea hobetzeko modu bakarra da plan bat egitea eta trafikoaren eta industriaren isurtzeak mugatzeko neurri zehatzak hartzea. “Premiazkoa da”.
Edurne Elizondo
Lagun artean aritu dira, eta lagunari buruz. Mahai ingurua egin dute Julieta Itoiz eta Maite Mene musikariek eta Jose Mari Esparza idazleak, Fermin Balentziaren lanari buruz. Memoriaren Autobusak eta Iruñeko Peñen Federazioak aurtengo Txupin Etxepare saria eman diote kantautoreari, eta, aitzakia hori baliatuz, borrokarako musikaz aritu dira Itoiz, Mene eta Esparza, Katakrak liburu dendan. Balentziaren abestiez aritu dira, neurri handi batean; musikak kontzientzia astintzeko duen gaitasunaz ere bai; musikak sistemaren aurkako tresna gisa duen indarraz, finean. Entzuleen artetik egin die so Balentziak lagunei, lagun artean.
Julieta Itoizek eta Maite Menek “eredutzat” jo dute Balentziaren musika, eta, bertze gauza guztien gainetik, nabarmendu dute kantautorea “hagitz eskuzabala” dela, eta “herritarren aldeko jarrera” hartu duela beti. “Beti dago kantatzeko prest”, berretsi du Menek. Esparzak erdigunean jarri nahi izan du Balentziaren musikaren osagai nagusia maitasuna dela: “Ferminek maite du bere herria; maite du bere klasea, eta maite ditu bere hurbilekoak; eta hori guztia islatzen dute bere abestiek”.
Bidegabekerien soinu banda osatzen dute Fermin Balentziaren abestiek. Horren adibide dira langileen borroken edo 1936ko gerraren errepresioaren berri ematen duten kantak. Hainbat belaunaldirentzat benetako ikur bilakatu da, adibidez, Balentziak Maravillas Lambertori buruz idatzitako pieza. Frankistek hil zuten Larragan, aitarekin batera.
Memoria historikoaren parte dira Balentziaren abestiak. Maite Mene musikariak ere helburu horrekin ulertzen du bere lana: “Gertatzen diren injustiziak salatu behar ditugu”. Menek argi du borrokarako gaitasuna dutela abesti anitzek. Julieta Itoizek, berriz, musikariak jarri ditu erdigunean: “Kantak borrokarako tresna bilakatzen dira musikariak borrokalariak direlako”.
Liburua eta diskoa
Balentziaren borrokarako grinaz inolako zalantzarik ez du Jose Mari Esparzak. Mahai ingurua baliatu nahi izan du laguna proiektu berritan murgiltzeko. Txalapartako editore izan da urte luzez Esparza, eta ofizioaren arrastoa nabarmena da harengan, oraindik ere: “Liburu bat idatzi behar duzu”. Balentziaren hitzen atzeko istorioak eta historiak kontatzeko garaia dela argi du Esparzak.
Liburuarekin batera, noski, diskoa grabatzeko eskatu dio Esparzak musikariari. Eta proposamen horrekin bat egin dute, berehala, Maite Menek eta Julieta Itoizek. Are gehiago, disko horretan parte hartzeko prest direla nabarmendu dute. Balentziarekin “abesteko gogoz” direla erran dute bi kantariek.
Balentziak eskertu ditu lagunen hitzak; irribarre artean hartu ditu bota dizkioten loreak. Umiltasunez erantzun du, halere, eta maite duena egin duela argi utzi du. Etxetik datorkio musikarako zaletasuna, azaldu duenez. Koplak entzun, koplak kantatu eta koplak idatzi eta sortu ditu Balentziak. Eta ez du aski, oraindik ere. “Musikaren bidez egin dut borroka, eta musikarekin gozatu dut, izugarri; nire bizitzaren parte da. Kantatzen dut, barruak hori eskatzen didalako”, erran du.
Kontent da Txupin Etxapare sariarekin. Kontent, lagun arteko mahai inguruan. Kontent, batez ere, musika duelako. Musika, borrokatzen jarraitzeko.
