Edurne Elizondo
Baietz. Nafarroako Unibertsitate Publikoko kide Javier Arzaren eta Jose Carronen hitzak entzun, eta baietz, hala dela, erran dute buruarekin hainbat emakumek, behin eta berriz, NUPek Afina elkartearekin fibromialgiari buruz egindako ike…
Ane Eslava
Hobekuntza batzuk izan dira, baina egoera “kezkagarria” da: Nafarroako biztanle guztiek arnastu zuten aire kutsatua 2018an, Ekologistak Martxan taldeak argitaratu berri duen txosten baten arabera. Datuek erakusten dute zenbait substantzia kutsatzailek behera egin zutela iaz, prezipitazioei esker, baina, hala ere, Nafarroan “populazio osoak eta lurraldearen bi herenek” jasan zuten Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gomendatzen duen baino kutsadura maila altuagoa.
Ekologistak Martxan taldearen txostenean bildu dituzte Nafarroako hamabi tokitan kokatuta dauden airearen kalitatea neurtzeko estazioetako datuak. Irizpenean jaso dutenez, klima aldaketak, autoen isurtzeek eta erregai fosilen erabilerak eragin dute egoera, eta Castejongo zentral termikoa, Iruñea eta zenbait industriagune dira kutsadura foku nagusiak.
Eguraldiak eragin handia du kutsaduraren gainean. Iaz, eguraldia ezegonkorra izan zen, eta prezipitazio ugari izan ziren, baina, aldi berean, udan tenperatura oso beroa izan zen. Eguraldiaren ezaugarri horiek zenbait ondorio izan zituzten, Miguel Angel Ceballos txostenaren koordinatzaileak azaldu duen moduan: “Alde batetik, hezetasunak, haizeak eta atmosferaren ezegonkortasunak gutxiagotu egin dute partikula eta gas kutsatzaileen kopurua; ondorioz, kutsadura maila, orokorrean, aurreko urteetakoa baino baxuagoa izan da”. Zehazki, partikula esekien, nitrogeno dioxidoaren eta sufre dioxidoaren kopuruak egin du behera, eta berreskuratu da 2008an hasitako krisialdiaren aurretik zegoen beheranzko joera.
Hala ere, adituak ohartarazi du partikula kutsatzaile horiek behera egin dutela “meteorologiaren koiunturarengatik”, eta ez isurtzeen gutxitzearengatik. Gainera, atmosferaren ezegonkortasunak badu alde negatibo bat: partikulak barreiatu egiten ditu, eta, ondorioz, kutsadura lurraldean zabalduz doa. “Nafarroan, kutsaduraren gune nagusiak Iruñea, Castejongo zentral termikoa eta zenbait industria instalazio dira; baina horiek sortzen duten kutsadura herrialde osoan barreiatzen da”, Ceballosek azaldu duenez.
Bestalde, azken urteetan muturreko tenperaturak areagotzen ari dira: udan gero eta bero handiagoa egiten du, eta horrek handitzen du ozono troposferikoaren maila. Substantzia hori beste zenbait substantzia kutsatzaileren arteko erreakzio baten ondorioz sortzen da. Nafarroari dagokionez, Castejongo zentral termikoak, zenbait industriak eta autoen ihes hodiek isurtzen duten substantziek sortzen dute ozonoa. Txostenean ikus daitekeenez, 2018an Nafarroako Erdialdean eta Erriberan ozono kopuru altuak egon ziren, osasunean eta ingurugiroan kalte egin dezaketenak. “Hala ere, arazo hau aspalditik dator: airearen kalitatearen inguruko txostena egiten dugunetik ikusten ari gara”, aipatu du Ceballosek. 2005etik egin dute txostena, urtero.
“Ozonoa da Nafarroan dagoen kutsadura arazorik handiena”, adituaren hitzetan, baina partikula esekien kopuruaz ere ohartarazi du. Iaz, Nafarroako herritarren %60k arnastu zituzten partikula horiek, batik bat Iruñeko biztanleek. Horien kutsadura maila oraindik legeak onartzen duen mugaren barruan dago, baina osasunarentzat “mehatxua” da, adituak ohartarazi duenez. Bestalde, Zubiriko Magnesitas Navarra lantegiaren ondoan dagoen estazioak sufre dioxido maila altuak erregistratu zituen; OMEk onartzen duen mugaren gainetik.
Osasunarentzat kaltegarria
Kutsadurak kalte larriak eragin ditzake osasunean. Europako Ingurumen Agentziaren arabera, Europan 800.000 pertsona hiltzen dira urtean airearen kutsaduraren ondorioz. Arnas aparatuko eritasunak eta kardiobaskularrak eragiten ditu: asma, biriketako gaixotasun buxatzaile kronikoa, gaixotasun koronarioak eta bihotzekoak, besteak beste. “Kalkuluek erakusten dutenez, batez beste 342 pertsona hiltzen dira urtero Nafarroan kutsaduraren ondorioz sortutako gaixotasunengatik”, zehaztu du Ceballosek. Gizakien osasunari ez ezik, kutsadurak naturari ere eragiten dio; Nafarroaren kasuan, bereziki hegoaldean.
Egoera ikusita, Ekologistak Martxan taldeko kideek “premiazkotzat” jotzen dute Nafarroako Gobernuak airearen kalitatea hobetzeko plan bat martxan jartzea. Ceballosek azaldu duenez, egungo legediak jasotzen duen neurri bat da hori, eta ez dira betetzen ari: “Kutsadura maila altuak daudenean —hemen ozonoarekin gertatzen den moduan—, autonomia erkidegoak behartuta daude airearen kalitatea hobetzeko planak egitera; Nafarroan, behin baino gehiagotan eskatu dugu plana egin dezatela, baina ez dute egiten”. Salatu du, halaber, gobernua “arazoaren jakitun” dela, txostenetarako erabiltzen dituzten datuak administrazio publikoak ematen dituelako. “Eta, hala ere, ez dute deus egiten”. Haren hitzetan, airearen kalitatea hobetzeko modu bakarra da plan bat egitea eta trafikoaren eta industriaren isurtzeak mugatzeko neurri zehatzak hartzea. “Premiazkoa da”.
Edurne Elizondo
Lagun artean aritu dira, eta lagunari buruz. Mahai ingurua egin dute Julieta Itoiz eta Maite Mene musikariek eta Jose Mari Esparza idazleak, Fermin Balentziaren lanari buruz. Memoriaren Autobusak eta Iruñeko Peñen Federazioak aurtengo Txupin Etxepare saria eman diote kantautoreari, eta, aitzakia hori baliatuz, borrokarako musikaz aritu dira Itoiz, Mene eta Esparza, Katakrak liburu dendan. Balentziaren abestiez aritu dira, neurri handi batean; musikak kontzientzia astintzeko duen gaitasunaz ere bai; musikak sistemaren aurkako tresna gisa duen indarraz, finean. Entzuleen artetik egin die so Balentziak lagunei, lagun artean.
Julieta Itoizek eta Maite Menek “eredutzat” jo dute Balentziaren musika, eta, bertze gauza guztien gainetik, nabarmendu dute kantautorea “hagitz eskuzabala” dela, eta “herritarren aldeko jarrera” hartu duela beti. “Beti dago kantatzeko prest”, berretsi du Menek. Esparzak erdigunean jarri nahi izan du Balentziaren musikaren osagai nagusia maitasuna dela: “Ferminek maite du bere herria; maite du bere klasea, eta maite ditu bere hurbilekoak; eta hori guztia islatzen dute bere abestiek”.
Bidegabekerien soinu banda osatzen dute Fermin Balentziaren abestiek. Horren adibide dira langileen borroken edo 1936ko gerraren errepresioaren berri ematen duten kantak. Hainbat belaunaldirentzat benetako ikur bilakatu da, adibidez, Balentziak Maravillas Lambertori buruz idatzitako pieza. Frankistek hil zuten Larragan, aitarekin batera.
Memoria historikoaren parte dira Balentziaren abestiak. Maite Mene musikariak ere helburu horrekin ulertzen du bere lana: “Gertatzen diren injustiziak salatu behar ditugu”. Menek argi du borrokarako gaitasuna dutela abesti anitzek. Julieta Itoizek, berriz, musikariak jarri ditu erdigunean: “Kantak borrokarako tresna bilakatzen dira musikariak borrokalariak direlako”.
Liburua eta diskoa
Balentziaren borrokarako grinaz inolako zalantzarik ez du Jose Mari Esparzak. Mahai ingurua baliatu nahi izan du laguna proiektu berritan murgiltzeko. Txalapartako editore izan da urte luzez Esparza, eta ofizioaren arrastoa nabarmena da harengan, oraindik ere: “Liburu bat idatzi behar duzu”. Balentziaren hitzen atzeko istorioak eta historiak kontatzeko garaia dela argi du Esparzak.
Liburuarekin batera, noski, diskoa grabatzeko eskatu dio Esparzak musikariari. Eta proposamen horrekin bat egin dute, berehala, Maite Menek eta Julieta Itoizek. Are gehiago, disko horretan parte hartzeko prest direla nabarmendu dute. Balentziarekin “abesteko gogoz” direla erran dute bi kantariek.
Balentziak eskertu ditu lagunen hitzak; irribarre artean hartu ditu bota dizkioten loreak. Umiltasunez erantzun du, halere, eta maite duena egin duela argi utzi du. Etxetik datorkio musikarako zaletasuna, azaldu duenez. Koplak entzun, koplak kantatu eta koplak idatzi eta sortu ditu Balentziak. Eta ez du aski, oraindik ere. “Musikaren bidez egin dut borroka, eta musikarekin gozatu dut, izugarri; nire bizitzaren parte da. Kantatzen dut, barruak hori eskatzen didalako”, erran du.
Kontent da Txupin Etxapare sariarekin. Kontent, lagun arteko mahai inguruan. Kontent, batez ere, musika duelako. Musika, borrokatzen jarraitzeko.
Edurne Elizondo
Irribarreari eutsi dio elkarrizketa osoan; hasi eta bukatu arte. “Egun on” batekin agurtu du kazetaria, euskaraz, eta amazigeraz galdetu dio ea zer moduz dagoen: “Salam mat anit?“. Marokotik ailegatu zen Mohamed Unasser Nafarroara, duela zortzi hilabete. Txalupaz egin zuen bidaia, bertze 35 pertsonarekin batera. 16 urte zituen Marokon ontziratu zenean; orain, 17 ditu. Sorterrian utzi du familia.
2018. urtean, heldurik gabeko 62 adingabe atzerritar hartu zituen Nafarroak, herrialdeko gobernuak eta Espainiakoak sinatutako akordioaren bidetik. Haietako bat da Unasser. Itsasoan hamabost ordu eman zituen, txalupa Andaluziara (Espainia) ailegatu zen arte. La Linea de la Concepcion hirian, adingabeentzako zentro batera eraman zuen Guardia Zibilak. Hiru egun eman zituen egoitza horretan, eta handik etorri zen Nafarroara. Barañainen bizi da orain, Nafarroako Gobernuaren babespean.
Azken bi urteotan, gora egin du heldurik gabe herrialdera ailegatu diren adingabe migratzaileen kopuruak. 62 izan ziren 2018an, eta 24 baino ez 2017an. SEI Kulturarteko Zerbitzu Sozioedukatiboa elkartean artatzen dituzte horietako hainbat; tartean, Unasser. “Hutsetik hasten laguntzen diegu. Gure helburu nagusia da komunitate bat osatzea haiekin, eta haien inguruan. Ahal dugun harrerarik beroena egin nahi diegu, migrazioaren doluari aurre egiteko tresnak izan ditzaten”, azaldu du elkarteko koordinatzaile Maite Zigandak.
SEIko kideen laguntzari esker sorterriko eta bertze hainbat herritako gazteak ezagutu dituela nabarmendu du Unasserrek; ari dela bere sarea osatzen. Gaztelania ikasten laguntzen diote, bai eta ikasketekin ere. “Elektrizitatea ikasten ari naiz”, erran du, irribarrea zabalduz. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza egin zuen sorterrian. Handik atera nahi izan zuen, halere, “etorkizun hobe bate bila”.
Lan egiteko aukerarik ez zuela izanen argi ikusten zuen, eta bertze bide bat probatu nahi zuen. “Hasieran, gurasoek ez zuten nahi nik alde egitea; baina konturatu ziren hau nahi nuela nik, eta utzi zidaten”. Eta jaioterritik kanpora joan zen, azkenean. Marokon utzi zituen ama, aita, bost arreba eta hiru iloba. Harremana ez dute galdu, halere. “Ia egunero aritzen gara, WhatsApp bidez, batez ere”. Tuteran osaba bat du, eta asteburuetan elkartzen da harekin.
“Kontent naiz”, berretsi du. “Ez zenuen bidaian beldurrik izan?”, jakin nahi izan du Zigandak. Eta ezetz erantzun du 17 urteko gazteak, irribarrea galdu gabe. Itzultzeko asmoa baduela gaineratu du. “Baina bakarrik bisitan”. Ez du uste bere tokia Marokon dagoenik. Hemen gelditu ahal izateko paperak eskatu ditu, eta horiek lortzeko prozesua martxan da Bilboko Marokoko kontsulatuaren bidez. “Une honetan, Espainiako eta Europako adingabeentzako legeen babespean dago; gazteok 18 urte betetzen dituztenean, zailtasunek gora egiten ohi dute”, ohartarazi du Zigandak.
“Konpromisorik eza”
Duela hogei urte hasi zen lanean Kulturarteko Zerbitzu Sozioedukatiboa, eta kideek salatu dute erakunde publikoek oraindik ere ez dutela behar bezainbertzeko konpromisoa hartzen migrazioaren auzian. “Utzitako egoitza batean gaude; ez dugu komunik, eta ailegatzeko eskailerak igo behar dira. Iaz berrehun gazte artatu genituen, eta, oraindik ere, hitzarmen baten edo egoitza duin baten zain jarraitzen dugu. Migrazioaren auzia ez dute serio hartzen erakundeek; egungo gizartea kulturartekoa da, eta bada onartzeko garaia”, erran du SEI elkarteko koordinatzaileak.
1999. urtean lanean hasi zirenetik, anitz aldatu da SEIko kideek hartzen dituzten pertsonen soslaia. “Gure ibilbidean, batez ere, denbora luze bat pasatu eta gero berriz elkartu diren familiak artatu ditugu: ama etorri izan da, lehendabizi, eta, handik hamar urtera edo, amatxirekin utzitako haurrak ekarri ditu”. Halakoetan, familiako kideen arteko harremana ere hutsetik lantzen hasi behar izaten dute migratzaileek. “10 edo 12 urterekin sorterritik alde egin behar duen haur edo nerabe horrentzat hagitz zaila da ezagutzen ez duen pertsona batekin bizitzera etorri behar izatea, bere ama den arren ez baitu ezagutzen”, azaldu du Zigandak.
Gisa horretako egoerak gero eta gutxiago gertatzen direla erantsi du. Azken urteotan, batez ere, heldurik gabe etorri diren adingabeak hartu dituzte, batetik, eta, bertzetik, batera ailegatu diren familietako kideak. Hori da Gabriela Garmendiaren kasua. Duela urtebete eta erdi ailegatu zen Garmendiaren ama Nafarroara, eta handik hilabetera egin zuten bide bera, Hondurastik, 15 urteko gazteak eta haren aitak eta nebak. “Sorterriko segurtasunik ezak ekarri gaitu honat, batez ere”.
Unasser bezala, “kontent” da Garmendia Nafarroan. Hasiera, hala ere, ez zen erraza izan. Hori ere nabarmendu nahi izan du. “Tarte batez, zalantzan jarri nuen sorterritik ateratzeko hartutako erabakia”, onartu du. Baina orain argi du hemen egon nahi duela. Hondurasen familia duela erantsi du, eta ez duela lotura hori galdu nahi.
Burlatan bizi da Garmendia. Sorterrian Batxilergoan hasi behar zuenean utzi zuen Honduras; Nafarroan, Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako hirugarren maila eginen du datorren ikasturtean. “Lehendabiziko egunetan irakasleak erraten zuena ulertzeko ere zailtasunak nituen!”, gogoratu du.
SEIko kideen laguntza eskertu du, eta nabarmendu du egoerak hobera egin duela babes horri esker. Gako nagusi bat aipatu du Garmendiak: “Hemen, nire egoera berean izan den jendea aurkitu dut, eta horrek anitz lagundu nau; esperientzia bera partekatzeak konfiantza eta segurtasuna eman dit”. Beldurrak uxatu ahal izan ditu gazteak, finean.
Etxeko lanak egiteko, hiria ezagutzeko eta aisialdia betetzeko laguntza jaso dute Garmendiak eta Unasserrek SEI elkarteko kideen bidez, bertzeak bertze. “Hemen dena da ezberdina; nire herria txikia da, eta ez dago hemen dagoen zarata”, kontatu du gazte marokoarrak. Zigandak zehaztu du elkartean egunerokorako behar dituzten baliabideak eman nahi dizkietela nerabe migratzaileei: “Billabesak nola erabili ikas dezaten, edo udan bainatzeko tokiak non dauden jakin dezaten”.
Horrelako kontuen bidez, “komunitatea egitea” da helburua, Zigandak erantsi duenez: “Migratzea denon eskubidea da; ezin dugu hori ahaztu. Beldurraren politikak nagusitzen ari dira orain, han eta hemen eraikitzen dituzten harresien bidez; herritarroi dagokigu zabaldu nahi duten mezu horrekin kritiko izatea. Kulturartekoa da egungo gizartea, eta denon artean eraiki behar dugu”.
Ekainaren 20a iheslarien nazioarteko eguna izan zen. Munduan, ia 71 milioi pertsona dira egun iheslari, Nazio Batuen Erakundeak plazaratutako datuen arabera. Duela hogei urteko kopuruaren bikoitza da.
Boluntario
“Errealitatea ezagutzeko”, SEI elkarteko boluntario izatera deitu ditu Maite Zigandak herritarrak. Uztailerako eta abuzturako programa bat antolatu dute, hain zuzen ere. “Gazteok ezagutzea da estereotipoak apurtzeko modurik eraginkorrena”, gaineratu du koordinatzaileak. Eta horren adibide gisa aipatu du SEI elkartean artatzen dituzten gazteek eta Iturrama institutuko ikasleek batera egindako proiektua: “Elkar ezagutzea izan zen helburua, eta emaitza ezin hobea izan zen”.
D eredukoa da Iturramako institutua. Unasserrek eta Garmendiak onartu dute Nafarroara ailegatu zirenean euskara ez zutela ezagutzen. Orain interesa badutela erantsi dute.
Garmendiak eta Unasserrek ere argi dute beren bide bera egin dutenak lagundu nahi dituztela. Horretarako, begirale bilakatuko dira udan. Datorren astean formakuntza saioak eginen dituzte, eta, gero, haiek jasotako harrera eginen diete herrialdera ailegatuko diren nerabe migratzaileei.
Anitz dira, SEI elkartearekin bat egin eta gero, bertako kideekin jorratutako harremanari eutsi nahi izaten dioten migratzaileak. “Laguntza jaso eta gero, laguntza eman nahi izaten dute. Eta ez da pertsona aproposagorik”, nabarmendu du elkarteko koordinatzaileak.
Mendira joatea maite du Unasserrek; Garmendiari, berriz, musika eta literatura gustatzen zaizkio. Bertze kide batekin, Mentes brillantes rapa idatzi eta grabatu berri du Garmendiak, hain zuzen ere, gazte migratzaileei buruz. Kontent da, udako lana egiteko gogoz. Unasser ere bai. 18 urte beteko ditu hurrengo urtean. Ikasten jarraitzea eta lan egitea bertzerik ez du buruan. Irribarrea erakutsiz erran du.
Ane Eslava
Gu pertsona normalak gara, helburu batzuk ditugu, borroka egin nahi dugu, eta geure burua ezagutarazi”. Angela Gabarre Azkoiengo gaztearenak dira hitzak, Helena Baiona kazetariak zuzendu duen Romipen izeneko dokumentalaren protagonistetako batenak. Film labur horrek emakume ijitoen inguruko aurreiritziak hautsi eta haiengana gerturatu nahi du ikuslea, begirada feminista eta politiko baten bitartez. Maiatzean egin zuten lanaren aurkezpen pribatua, eta laster aurkeztuko dute jendaurrean.
Zazpi emakumeren ahotsak jasotzen ditu dokumentalak: Carmen Jimenez, Saray Borja, Andrea Khalfaoui, Angela Gabarre, Joana Amador, Silvia Aguero eta R. Jimenezenak. Gehienak euskal herritarrak dira, guztiak ijitoak, baina guztiak ezberdinak. Bat doktoretza ikasketak egiten ari da, beste batek etxean lan egiten du; batek toki guztietan esaten du ijito dela, beste batentzat ijito izatea “zama bat” izan da; batek flamenko musika gustuko du, besteak ez… “Ez dago ijito izateko modu bakarra; emakume edo feminista izateko modu bakarra ez dagoen bezala”, laburbildu du Saray Borjak filmean. Helena Baionarentzat hor dago lanaren gakoa: “Ijito ez garenok komunitate horren estereotipo bat dugu, eta helburua izan da erakustea zer alde dagoen haietako bakoitzaren artean”. 28 minutuko filma osatu du Baionak, eta saiatu da “gaian sakontzen eta kontzeptu garrantzitsuak lantzen”.
Romipen dokumentalak iaz du jatorria. Baionak Mordiendo el aire izeneko dokumental laburra egin zuen gradu amaierako lanerako, eta Nafarroako Gobernuaren, Gaz Kalo Nafarroako ijitoen elkartearen eta Pikara Magazine hedabidearen laguntzarekin gaian sakontzeko aukera izan du. Angela Gabarre da Mordiendo el aire dokumentalean agertu ziren emakumeetako bat, eta oraingoan berriro eman du testigantza. Haren ustez, bi lanak baliagarriak dira gizartearen iruditerian finkatuta dauden ideiak hausteko. “Beti ikusten da ijitoon alde negatiboa, eta nazkatuta gaude: guk gauza batzuk gaizki egin ditugu, edozeinek bezala; baina ari gara ikasten, lanean, borrokan… Eta hori erakutsi behar da”, adierazi du. Bera da protagonisten artean gazteena, eta beti izan du argi zer bide hartu nahi zuen: ez zen gazte ezkonduko, eta ikasi egingo zuen.
Hartutako bidearengatik “presioa” sentitu izan duela aitortu du Gabarrek: “Sentitu izan dut nire komunitateak ez ninduela ulertzen, eta horrek beldurra sentiarazi dit”. Baina berak argi dauka inoiz ez diola uko egingo bere komunitateari. “Ikasteagatik utziko diot ijito izateari? Ez”, laburbildu du. Zuzendariaren ustez, “urrats garrantzitsua” da Gabarrek kameraren aurrean beldurra duela esatea: “Guztiok izan dugu beldurra noizbait, baina hori ez da ahultasun bat, indargune bat baizik: indarra duelako da gai esateko beldur dela”.
Gai zehatz batek zeharkatzen du dokumental osoa: feminismoak. Protagonistek modu ezberdinetan bizi eta ulertzen dute feminismoa; batzuek diskurtso teorikoagoa dute, eta beste batzuk bizitzak berak egin ditu feminista; emakume eta ijito izateak dakarren zapalkuntza bikoitzak. Halere, filmean aipatzen dute sentitu izan dutela feminismo hegemonikoak “alboratu” egin dituela ijitoak; ez dituela aintzat hartu beren aldarrikapenak. Saray Borjak, kasurako, beharrezkotzat jotzen du feminista guztien arteko elkarguneak bilatzea: “Patriarkatuak zapaltzen gaitu emakume guztiok; horrek izan beharko luke abiapuntua”.
Gabarrerentzat, “dena da feminismoa”. Bere askapenerako bidean tresna garrantzitsua izan dela esan du, eta amona jarri du feminismoaren eredutzat. R. Jimenez da, dokumentaleko protagonistetako bat. Jimenezek bizi osoa eman du lanean familia aurrera ateratzeko, eta, Gabarrek kontatu duenez, kalean ere bizi izan zen. Amonaren istorioa ezagutzeak “ahalduntzen” lagundu diola ziurtatu du gazteak.
Zuzendariaren iritziz, ezinbestekoa da feminismoa “birpentsatzea” eta kide ijitoengandik ikastea: “Euskal Herrian komunitate anitz biltzen duen feminismo bat garatzen ari gara, baina horretan jarraitu behar dugu, guztiok ez ditugulako zapalkuntza eta klase baldintza berberak”.
Dokumentala zuzentzeak zalantza asko eragin dizkio Baionari, esan duenez. Botere harreman oro apurtzen saiatu da lanerako, ijitoak berdintasunez tratatzen; horizontaltasunez. Baina, galdera bat sortu zaio: “Zergatik egin behar dut nik lan hau, eta ez ijito batek?”. Protagonistekin zalantza hori partekatzean, ordea, gehienen erantzuna izan da “kooperazio” gisa ikusten dutela lana. “Gizarte berean bizi gara emakume ijito eta ez ijitoak, eta proiektu komun bat egitea zoragarria da”, Gabarreren hitzetan. Zuzendariak egindako ahalegina eskertu du: “Helena errespetuz etorri zaigu, begirada garbi batekin, epaitu gabe… Ni oso eskertuta nago”.
Sareak indartzeko aukera
Dokumentalak 28 minutuko iraupena badu ere, Baionak patxadaz elkarrizketatu ditu protagonistak: luze eta zabal. Eta asko ikasi du solasaldietan. Aitortu duenez, elkarrizketetan bere aurreiritziez jabetu zen: “Erantzun zehatz batzuk espero nituen, eta ez zen hala izan. Orduan, pentsatu nuen: agian ezin da teoriarik erabili kasu hauekin, agian teoria, egin egin behar dugu; horretarako, haiek esaten digutena entzun beharko dugu”. Alde pertsonalean, bestalde, “aurkikuntza handia” izan da dokumentala sortzea: “Emakume zoragarri hauek ezagutzeko aukera eman dit”. Era berean, emakume ijitoek haien arteko sareak indartzeko aukera izan dute filmari esker.
Maiatzean egin zuten dokumentalaren estreinaldia, Nafarroako Filmotekan. Baionarentzat eta Gabarrerentzat “oso une berezia” izan zen. Bi lagunak urduri zeuden: elkarrekin eseri ziren, eta eskutik helduta ikusi zuten dokumentala. Baionarentzat, hura izan zen dokumentala sortzeko esperientziak utzitako unerik berezienetako bat. “Amaitzerakoan, Angelaren aurpegia ikustea oso polita izan zen”, adierazi du. Gabarrek, berriz, sorpresa hartu zuen lagunaren lanarekin: “Oso lan ona espero nuen, baina askoz hobea izan zen; lan ikaragarri bat ikusi nuen”. Gehien “asebete” zuena izan zen amona pantailan hizketan ikustea: “Izugarria izan zen”.
Ane Eslava
Duintasuna. Memoria. Aitortza. Justizia. Esker ona. Halako hitzak entzun ziren ekainaren lehenbiziko egunean, Loitiko gainean. Iruñea eta Esa lotzen dituen N-240 errepide zaharrean dago Loitiko gaina, eta, 1936ko altxamendu militarraren ostean, mendatearen bi aldeetako herriek errepresio handia jasan zuten. Orain, 80 urteren ostean, eremuan erail eta hobiratu zituzten 69 pertsonak gogoratzeko oroitarri bat jarri dute han. Omenaldi jendetsu batekin inauguratu zuten oroitarria, familiekin eta inguruko herrietako bizilagunekin. Ahaztutakoei eta isilarazitakoei izen-abizenak jarri zizkieten, ezkutukoa argira ateratzeko, ahanzturaren tokian memoria jartzeko.
1936an Loitiko inguruan errepresioaren alderik bortitzena sufritu zuten lagunak dira orain omendu dituztenak: haien herritik atera eta Loitiko gainean erail eta hilobi irekietan zein errepidearen parean lurperatu zituztenak. David Maruri zangozarrak ikerketa zabala egin du egitateen inguruan, eta, bildu dituen datuen arabera, 1936ko uztail eta abendu artean gutxienez 69 lagun fusilatu eta lurperatu zituzten han. Gehienak Nafarroako inguruko herrietakoak ziren, eta batzuk Aragoikoak (Espainia).
Identifikatu dituztenen artean, hamabost Carcarreko bizilagunak ziren, hamar Zangozakoak, bederatzi Kasedakoak, zortzi Oibarkoak, beste zortzi Andosillakoak, lau Galipentzukoak, hiru Irunberrikoak, bat Burlatakoa, bat Izabakoa, bat Urraulbeitikoa, bat Miranda Argakoa eta bat Aragoiko Sos del Rey Catolicokoa. Eta, horiez gain, gaur egun oraindik badira topatu gabeko hilobi eta gorpuak.
Gertaera latz horiek gertatu zirenez geroztik, biktimen familiek ez dute etsi beren senitartekoak aurkitzeko borrokan. 1939an atera zituzten lehenbizikoz hilotz batzuk Abintzaoko hilerritik, eta behin frankismoa amaituta hasi ziren beste senide asko gauza bera egiten. Hainbat alditan egin dituzte gorpuak lurretik ateratzeko lanak, eta azkenekoak 2016an egin zituzten, Nafarroako Gobernuaren laguntzarekin.
Ekainaren 1eko ekitaldian, azkenean, Loitin hildakoek aitortza jaso zuten. Mikel Iriarte artista nafarrak Isilpeko hilerria izeneko eskultura multzoa sortu du haien omenez. Hiru zutabeko trikuharriak eta sei harriko cromlechak osatzen dute obra. Artistak azaldu zuenez, trikuharriaren zutabeek “egia, justizia eta ordaina” irudikatzen dituzte, eta cromlecharen sei harriek, berriz, hilobietako bakoitza. “Bista ederrak zituzten toki garaietan oroitzen zituzten gure arbasoek hildakoak; hemen ere hori egingo dugu”, adierazi du Iriartek.
Zangozako Udalaren bultzadaz sortu dute oroitarria, eta hainbat udalek babestu dute ekitaldia: Burlatakoak, Kasedakoak, Carcarrekoak, Andosillakoak, Oibarkoak, Urraulbeitikoak, Izabakoak eta Sos del Rey Catolicokoak. Angel Navallas Zangozako alkateak ekitaldian zehaztu zuen moduan, Irunberrikoa izan da parte hartzeko eskaerari uko egin dion bakarra. Nafarroako Gobernuak ere babestu du omenaldia, bai eta hainbat elkartek ere.
Omenaldian, senideek urteetan instituzioengandik jasandako “bazterkeria” eta frankismoak izandako “zigorgabetasuna” salatu zuten. Era berean, eskertu egin zuten Nafarroako Gobernuak, udalek eta elkarteek oraingoan egin duten urratsa ahaztutakoak gogoratzeko. Askorentzat berandu da, halere, dagoeneko hilik baitaude biktima gehienen gurasoak, anai-arrebak eta senar-emazteak, eta, batzuetan, baita seme-alabak ere. “Honek balio dezala datozen belaunaldiek jakin dezaten errespetatzen eta oroitzen, egitate ezatsegin hauek ez daitezen berriz gertatu”, adierazi zuen Emilia Salvatierrak, Emilio Salvatierra andosillarraren alabak. Ekitaldian, Zangozako Rocamador dantza taldeak, Irunberriko txarangak eta Fermin Balentziak hartu zuten parte; bina abesti eskaini zizkieten biktimei eta senideei.
Omenaldiaren antolatzaileek eskerrak eman zizkioten David Maruri ikertzaileari haren lanarengatik. Hark, berriz, azpimarratu du Loitiko omenaldia aurrera ateratzeko “ezinbestekoa” izan dela Nafarroako Gobernuaren Memoriaren Institutuak azken lau urteetan egin duen lana, Zangozako Udalaren ekimena, eta gainontzeko udalen eta elkarteen laguntza. Ikertzaileak “justizia” moduan ikusten du errepresioa sufritu dutenei laguntzea, eta “oso atsegingarria” dela adierazi du: “Senideen erantzuna ahaztezina izaten ari da”.
Ikerketa osatzen ari da orain Maruri. N-240 errepidean egondako fusilamenduez gain, inguruko beste errepide txikiago batzuetan egondakoak ere erregistratzen ari da. Zangozako Enrique II de Albret kultur taldeak urtero argitaratzen duen Zangotzarra agerkariaren hurrengo zenbakian aterako du ikerlan berria, Carreteras sin retorno (Itzulerarik gabeko errepideak) izenburupean. Lan horrekin, bere alea jarri nahi du Nafarroako Gobernua sortzen ari den hobien mapa osatzeko.
Memoriaren lekuak
Loitikoarekin, beste urrats garrantzitsu bat egin dute Nafarroan memoria historikoaren alde. Era berean, Nafarroako Gobernuak onartu berri du memoria historiakoaren lehen sei lekuak inskribatzea, horiek “babesteko, kontserbatzeko eta hedatzeko” helburuarekin. Hala, memoria historikoko lekuen erroldan inskribatu dituzte Sartagudako Memoriaren Parkea, Urbasako Otsoportillo leizea, Olabeko hobia, Igaritik Bidankozerako errepideko oroitarria, Erreniegako hilobien oroitarria eta Azkoiengo emakumearen errepresioaren memoriaren eskultura. Ana Ollo Herritarrekiko eta Erakundeekiko Harremanetako jarduneko kontseilariak esan du lekuen izendapenekin horien ezagutza sustatu nahi dutela, “beldurraren lekuak oroitzapenerako gune bilakatzeko, horiek bakearen eta bizikidetzaren aldeko balioak transmititu ditzaten”.
Sei horiek ez dira izango bakarrak, halere. Ollok jakinarazi duenez, dagoeneko lanean ari dira erregistroan beste zazpi leku sartzeko. Horien artean daude Eloko Tejeriako hilobia, Cadreitako Valcarderako hilobia, Ezkabako GR-225 ibilbidea, Iberoko Hiru Gurutzeen Gaina, Etxauriko Memoriaren Parkea, Berako Argaizko harrobia eta German Rodriguezen oroitarria.
David Marurik gogora ekarri nahi izan ditu memoriaren bidean aitzindariak izan diren pertsonak, taldeak eta egitasmoak. Batetik, Itzulera operazioa delakoa aipatu du: “Franco hiltzean, biktima askoren hilotzak hobietatik eta areketatik atera zituzten, eta lurperatze duina eman zieten beren herrietan”. Bestetik, lehenbiziko omenaldiak ekarri ditu gogora, eta 1978an Martzillan egin zutena nabarmendu du.
Memoria historikoaren arloan lanean aritu direnen artean, berriz, Jose Maria Jimeno Jurio historialaria nabarmendu du, memoriaren aldeko mugimenduaren “sortzaile eta motor” izan baitzen, haren hitzetan. Azkenik, Nafarroako fusilatuen zifrak zehazteko orduan “gakotzat” jo du Tafallako Altaffaylla kultur taldeak 1986an argitaratu zuen Navarra 1936. De la esperanza al terror liburua (Nafarroa 1936. Itxaropenetik terrorera).
Urrats garrantzitsuak egin dira, baina oraindik lan handia egin beharra dago Nafarroako hobietan geratu zirenei memoria eta duintasuna itzultzeko.
Edurne Elizondo
Inbertsioak egiten hasteko garaia da orain”. Horixe erran du Atarrabiako jarduneko alkate Mikel Oteizak Egoki2 proiektuari buruz. Jasangarritasunaren Aldeko Nafarroako Tokiko Erakundeen Sareak bultzatu du egitasmo hori; Nafarroan, Atarr…
Edurne Elizondo
Goia jo du Iruñeko Sanduzelai auzoko bizilagunen kezkak, eta antolatzea erabaki dute: batu egin dira apustu etxe eta joko aretoen kontra. Larunbatean protesta egin zuten karrikan, eta eskatu zuten auzoan dauden bi apustu etxeak ixteko. Gaur, berriz, batzar irekia eginen dute, 19:00etan, Karrikaguneren egoitzan.
Sanduzelaiko bizilagunen kezka bera dute Aralar elkarteko kideek ere. Jokoaren mendekoak eta haien gertukoak artatzen dituzte erakunde horretan. Elkartean aspaldi piztu ziren jokoaren industriaren inguruko alarmak. Azken urteotan gora egin du apustu eta joko etxeen kopuruak, bai eta arlo horren inguruko publizitateak ere; Interneten bidez jokatzeko aukerak ekarri du, gainera, apustu egiten dutenen adinak behera egitea. Aralarren, argi dute: “Lehen, jokoaren mendekoen batez besteko adina 45-48 urte zen, eta txanpon makinak erabiltzen zituzten; orain, 33 urte da batez besteko adina, eta kirol apustuetan aritzen dira batez ere; Internet bidezko jokoa ari da nagusitzen”.
Sanduzelaiko bizilagunek jasotako datu gehiago jarri dituzte mahai gainean: “16 eta 18 urte bitarteko Iruñeko ikasleen erdiak egin dute apustu, behin gutxienez”. Auzo horretan, bi apustu etxe daude; Iruñeko gehienak, hain zuzen, Sanduzelain, Buztintxurin, Etxabakoitzen eta Arrotxapean daude. “Ez da kasualitatea; langabezia tasarik handiena duten auzoak dira, eta, ondorioz, bazterketa arriskurik handiena ere badute”, salatu dute Sanduzelaiko bizilagunek.
Nafarroako Gobernuak egoitza fiskala herrialdean duten enpresen jarduera bakarrik arautzen ahal du. Bi konpainiak dute egoitza Euskal Herrian: Reta eta Kirolbet enpresek. Horiez gainera, beste biren apustu makinak daude Hego Euskal Herriko aretoetan: Garaipen-Codere eta Sportium etxeenak. 2017. urtean, 411 milioi euro jokatu ziren lau enpresa horien makinetan eta webguneetan. Aurreko urtearen aldean, %10eko hazkundea. Bilakaera nabarmenago ikusten da 2017ko diru sarrerak 2012koekin alderatuta: %80 egin dute gora.
Hego Euskal Herriko 2017ko datuen arabera, agerikoa da jokoen pastelean gero eta handiagoa dela apustuei dagokien zatia. Oraindik ohiko txanpon makinak dira jokorik arrakastatsuena —Nafarroan, sektorean gastatutakoaren %37 dagokie—; horren atzetik, Espainiako loteria dago; eta, hirugarren postuan, kirol apustuak.
Mendekotasun ikusezina
Gizarteak onartutako jarduera bat da jokoaren ingurukoa, neurri handi batean. Aralarko adituek horixe nabarmendu dute behin baino gehiagotan. Sanduzelaiko bizilagunak ere ohartu dira egoera horretaz, baina erabaki dute ordua dutela aski dela errateko. Horregatik erabaki dute apustu etxeen aurka lanean hastea. “Apustu etxeek ikusten ez den mendekotasun bat sortzen dute; antzemateko zailagoa izaten da, eta, ondorioz, larriagoak izaten dira haren ondorioak”, erran dute. “Ezin dugu ahaztu apustu etxeak boterearen erreminta direla herritarrak kontrolatzeko eta gizartea desaktibatzeko”, erantsi dute.
Sanduzelaiko bizilagunek aldarrikatu dute gazteek bertzelako jarduerak behar dituztela aisialdirako. Bide horretan, hiru helburu zehatz finkatu dituzte apustu etxeak auzotik eta hiritik ateratzeko: tabernetan apustuak egiteko makinak jartzea debekatzea, apustu etxeekin lotutako publizitatea debekatzea, eta Sanduzelain dauden bi apustu etxeak ixtea.
Publizitateari dagokionez, administrazioaren kontrolik eza salatu dute auzolagunek: “Tabakoaren eta alkoholaren inguruko publizitatea kontrolatzen dute, baina ez da berdin gertatzen apustu etxeekin”. Erantsi dute administrazio publikoek ez dutela kontrol zorrotzik egiten gisa horretako egoitzak irekitzeko ere. “Iruñean, bederatzi zinema areto daude, eta 53 joko areto. Kopuruak nabarmen egin du gora azken urteotan”, erran dute.
Joan den larunbatean auzoko apustu etxeen aurrean protesta egin eta gero, Sanduzelaiko auzokideek batzar ireki batera deitu dute gaur arratsalderako: 19:00etan eginen dute, Karrikaguneren egoitzan. Bizilagun guztiei eskatu diete bat egiteko. “Arazoa larria da, eta gazteek aisialdirako bertzelako bideak behar dituzte; guk ez dugu gazteon aurka egin nahi, haiek ere biktima dira”, nabarmendu dute Sanduzelaiko auzokideek. “Apustu etxeen kontra ari gara”.
Edurne Elizondo
Maisu izan naiz ni. Orain irakasle anitz dago, baina maisu gutxi. Dena aldatu da”. Malenkonia pixka bat sumatzen zaio Guillermo Iriarte Aranazi, eskolari buruz hitz egiten duenean. Bokazioak eraman zuen irakaskuntzaren esparrura, eta bokazioak bultzatuta idatzi du, orain, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentuak argitaratu berri duen Nafarroako eskolaren historia ilustratua (1828-1970) liburua.
Iriartek Hezkuntza Departamentuko jarduneko agintari nagusien aurrean aurkeztu du bere lana, Nafarroako eskoletan maisu eta maistra izandako lagun anitzen babespean. Pertsonak jarri nahi izan ditu Iriartek erdigunean, bere liburuaren bidez: ikasleen ahaleginak eta maisu eta maistren lanak idatzitako intrahistoria utzi du agerian; eraikin zaharretako gelek xurgatutako istorioak gogoratu ditu; jaso ditu pedagogiaren esparruko gako nagusiak; eta, oro har, herrialdeko eskolen garapena jorratu du, hitzak eta irudiak uztartuz.
Bostehun orri baino gehiago eta bostehun argazki baino gehiago biltzen dituen lana da emaitza, eta euskaraz eta gaztelaniaz argitaratu du Hezkuntza Departamentuak.
Maisu eta orientatzaile izan da Iriarte, 2009an erretiroa hartu zuen arte. “Eskola da garaian garaiko testuinguru historikoa hobekien islatzen duen esparrua”, erran du. Hain zuzen, garaian garaiko testuinguruari egin dio so bere liburuan, urte luzez eta bere lanbideari esker lortutako materialak lagunduta.
Jasotako agiri, argazki eta testu horiekin liburua osatzeko prozesuan, Nafarroako Eskola Kontseiluko lehendakari Aitor Etxarte izan du Iriartek bultzatzaile nagusi. Liburua aurkezteko agerraldian ere ondoan izan du egileak eskola kontseiluko burua. “Gazte eta zaharrentzako liburu bat da hau, hamaika irakurketa eskaintzen dituena. Gure eskolen errealitate historikoa kontatzen du; gustuko duguna, bai eta gustuko ez duguna ere, gustuko ez dugunari buruz ere hitz egin behar baitugu”, erran du Etxartek, Iriarteren lanari buruz.
Bost atal
Iriartek ia mende eta erdiko bidea egin du Nafarroako eskolaren historian, 1828tik 1970era. Bost atalen bidez kontatu du historia hori: XIX. mendeko eskolari buruzkoa da lehenengoa; XX. mendeko lehen hereneko hezkuntza politikari egin dio so bigarrenean, eta, hirugarrenean, berriz, Espainiako II. Errepublikan egindako urratsei eta 1936ko gerrak eragin zuen atzerakadari. Laugarren atala da frankismoaren garaiko hezkuntzari buruzkoa, eta bosgarrenak, azkenik, irakaskuntzan lanean aritutako hainbat maisu eta maistraren ibilbideak nabarmendu nahi izan ditu.
Nafarroako hezkuntza publikoaren lehendabiziko urratsak izan ditu Iriartek ardatz, liburuko aurreneko atalean. Egileak nabarmendu du 1831n Hezkuntzako Batzorde Nagusiak egindako Lehen Hizkien Eskoletako Araudia. “Irakaskuntzaren oinarriak ezarri zituen”. Nafarroa bere berezitasunei eusten saiatu zela erantsi du Iriartek, eta, ahalegin horren ondorioz, 5 eta 12 urte bitarteko haurrentzat derrigorrezkoa zen eskolara joatea. “Estatuan, 5 eta 9 urte bitartekoek joan behar zuten; Nafarroan, gainera, 150 biztanle baino gehiagoko herrietan nesken eskolak baziren, estatuko gainerako herrietan ez bezala”.
XIX. mendekoak dira Nafarroan maisuentzat eta maistrentzat sortutako lehen eskolak. Gizonena 1840. urtean jarri zuten martxan. Gisako bertze eskola bat bazen, garai hartan, Madrilen. “1847an, berriz, maistren lehen eskola ireki zuten Nafarroan”, azaldu du Iriartek.
XX. mendeko lehen herenari buruz, Iriartek liburuan nabarmendu du ikasteko eta irakasteko modu berriak sartu zirela eskoletan. “Neurri pedagogikoak eta sozialak hartu zituen administrazioak, eta ahalegina egin zuen Heziketa Libreko Erakundearen korronte berritzaileetara eta Eskola Berriak defendatzen zuen hezkuntza mugimendura egokitzeko”.
Primo de Riveraren diktadurak izan zuen ondoriorik hezkuntzaren esparruan. “Aberria goratzeko jarduerek gora egin zuten eskoletan; eraikin guztietako aurrealdean armarriak jarri zituzten. Askatasuna galdu zen, baina eskola anitz eraiki zituzten”, kontatu du Iriartek.
Espainiako II. Errepublikak loraldia eragin zuen irakaskuntzan. “Eskola eredu moderno, aske, laiko eta sozial bat lortu zen. Eskolak denentzako toki bilakatu ziren; hezkuntza eraman zuten herrialdeko txoko guztietara, eta eskolek gogoz egin zuten lan analfabetismoaren aurka. Elebitasuna eta hezkidetza bultzatu zituzten”, azaldu du egileak. Nafarroako lehen ikastolak ere garai horretan sortu zirela gogoratu du Iriartek, eta sortu zirela hezkuntza zabaltzeko jarduera anitz: “Liburutegi ibiltariak eta misio pedagogikoak, bertzeak bertze”.
Federico Garcia Lorca Nafarroan izan zeneko aldia nabarmendu du Iriartek, hain zuzen ere. “Iruñean eta Lizarran izan zen, baina prentsan ez zen horren berririk agertu. Garcia Lorcak Argentinatik idatzi zuen hemengo esperientzia, ordea: Iruñeko Gaiarre antzokia doan utzi zietela, eta Lizarran harrika hartu zituztela bera eta La Barraca bere taldeko gainerako kideak. Gero, ordea, oholtza gainera igo zirenean, txalo egin zieten”.
Errepresioa
1936ko altxamendu militarrak bertan behera utzi zituen ordura arte egindako urratsak. “Errepresio latza jasan zuten irakasleek eta eskolek”, nabarmendu du Iriartek. Frankismoarekin “hezkuntzarentzako eta askatasunarentzako etaparik ilunena” garatu zen. “Eskolak aberriaren eta erlijioaren aldeko tresna bilakatu ziren, doktrinamendu politiko eta erlijiosorako tresna”, erran du liburuaren egileak.
1970eko Hezkuntza Lege Nagusia da Guillermo Iriarteren liburuko azken helmuga. “Franco hil ondokoa da hezkuntzaren urrezko aroa”, erran du Iriartek. “Hezkuntza eskumenen transferentzia garaia da, eta Nafarroa gai izan zen bere hezkuntza sistema antolatzeko”. Hezkidetzaren esparruan egindako urratsak ekarri nahi izan ditu Iriartek gogora, azken hilabeteotan Skolae programaren inguruan sortutako eztabaidei aurre egiteko: “Harrigarria da, oraindik ere, erabat gaindituta egon beharko lukeen eztabaida bati eutsi nahi izatea. Aspaldikoak dira hezkidetzaren inguruko saioak Nafarroan”, erran du.
“Eztabaida hutsalak” ez dira egungo hezkuntza sistemaren arazo bakarra, egilearen hitzetan. “Sakonera ailegatu ordez, azalean gelditzen gara, eta irakasleak ez dira gai ezartzen diren aldaketa guztietara egokitzeko. Ez genuke ahaztu behar eskolaren lana dela ikasleak gai izatea beren ezagutza eraikitzeko, elkarlanean”.
Elkarlanaren ideia nabarmendu nahi izan du Iriartek. “Arlo guztiek inplikatu behar dute haurren hezkuntzan”. Iritzi berekoa da Esther Pagola. 83 urte ditu, eta maistra izan zen urte luzez, bai eta Hezkuntza Departamentuko aholkulari ere. Pagolarena da Iriartek liburuko azken atalean jaso dituen testigantzetako bat. Kontent da lanarekin, eta eskertu du aitortza. “1950eko hamarkadan bilakatu nintzen maistra. Madrilen aritu nintzen lanean, eta, gero, Nafarroan. Behar bereziak zituzten haurrekin egin nuen lan urte luzez”. Pagolak ez du zalantzarik: “Hezkuntza sistemak helburu hartu behar du nork bere onena ematea, inguruan dituenen laguntzarekin eta babesarekin”.
Pagolari eta hezkuntzaren esparruan inplikatu diren maisu eta maistrei eskaini die Iriartek bere liburua: “Atzoko, gaurko eta betiko maisu eta maistrei, nire omenaldirik beroena”, idatzi du lehendabiziko orrietan. Liburua aurkezteko hautatu duen aretoko paretetako batean ageri diren izenei egin die so egileak, atzoko eta betiko maisu-maistra horiek aipatu dituenean. Frankismoaren garaian errepresioa pairatu zutenen aldeko plaka dago Hezkuntza Departamentuko areto nagusian zintzilik. Haiek izan nahi ditu gogoan Iriartek; bai eta aurrerantzean ere hezkuntzaren ardura hartuko dutenak ere.
Ane Eslava
Datuek argi erakusten dute: ozeanoak zaborrez betetzen ari dira. 1950eko hamarkadan gizakia plastikoa masiboki erabiltzen hasi zenetik, kontsumoko oinarrizko material bilakatu da. Dagoeneko 8.300 milioi tona plastiko baino gehiago ekoitzi dira, eta, aurreikuspenen arabera, mende erdirako 34.000 milioi tonaraino irits daiteke, AEBetako Georgiako Unibertsitateak emandako datuen arabera. Zientzialariak aspaldi hasi ziren ohartarazten itsasora botatako plastikoak bost gune nagusitan biltzen ari direla eta, erritmo horri eutsiz gero, 2050ean arrain baino plastiko gehiago egon daitekeela itsasoan.
Egoera larria da, beraz. Eta, horretaz jabetuta, asko dira arazoaren inguruko kontzientziazioa zabaltzeko lanean dihardutenak, baita Nafarroan ere. Hain zuzen, Iruñerriko Mankomunitateak helburu horrekin antolatu du Skeleton Sea erakusketa. Itsasotik bildutako zaborrekin sortutako hamahiru artelan jarri dituzte Iruñerriko hiru tokitan.
Joao Parrinha, Xandi Kreuzeder eta Luis de Dios surflariek egin dituzte eskulturak. Lisboakoa, Munichekoa eta Alacantekoa dira, hurrenez hurren, baina Portugalgo hondartza batean ezagutu zuten elkar. Surfean aritzen zirenean uretan ikusten zuten zaborrak kezkatuta, zerbait egin behar zutela pentsatu zuten.
“Beti ikusten genuen zabor pila bat hondartzetan”, kontatu du Kreuzederrek surfari buruzko webgune batean; “baina behin, Indonesiako leku zoragarri batean geundela, plastiko multzo izugarri handi bat ikusi genuen uretan, eta ezin sinetsita gelditu ginen”.
Orduan, hondakinak jasotzea eta artelan bihurtzea erabaki zuten, eta hala sortu zuten Skeleton Sea erakusketa, 2005ean. Ordutik hainbat herrialdetara eraman dute, eta oraingoan Mendillorriko ur biltegian eta Atarrabiako San Andres errotan zein batanean ikus daiteke. Uztailaren 5era arte egongo da zabalik hiru tokietan.
Egileek itsasoko animaliak irudikatu dituzte zaborrekin: karramarro bat herdoildutako burdin zatiekin, olagarro bat arrantzaleen sareekin, arrain bat latekin… Artelan gehienek irudi etsigarriak erakusten dituzte: ahotik plastikoa darion balea, soka artean harrapatutako izurdea… Artistek mezu argia bidali nahi dute: “Izan itsasoak garbi; errespeta dezagun natura”.
Mobilizazioa helburu
Iruñerriko Mankomunitateak Libera proiektuarekin bat egin du erakusketa antolatzeko. SEO Birdlife GKEak eta Ecoembes enpresak abiatu zuten egitasmo hori, 2017an, naturara heltzen diren hondakinek eragiten dituzten kalteen inguruko kontzientzia sortzeko, eta gizartea mobilizatzeko. Mankomunitateak ere helburu berarekin antolatu du erakusketa, Igor Rico kideak azaldu duen moduan: “Gizarteak ulertu behar du zabor gutxiago sortu behar duela eta sortzen duena ongi kudeatu; izan ere, hondakinak edozein tokitara botaz gero, azkenean estoldetatik ibaira heltzen dira, eta handik, itsasora”.
“Erakusketaz gain, beste hainbat jarduera antolatu ditugu Libera proiektuaren testuinguruan”, esan du Ricok. Hitzaldiak eta bisita gidatuak egingo dituzte, besteak beste. Beren alea jarri nahi baitute mankomunitateko kideek itsasoa behingoz zaborretik askatzeko.
