Edurne Elizondo
Goiti, bide osoan. Goiti, Elizondoraino. Bidasoko izokinak aspaldi galdutako erreketara itzuli dira azken bi urteotan, beren zikloa burutzera. Iaz eta aurten, udaberrian eta udazkenean, hainbat animalia markatu dituzte Nafarroako Ingurumen Departamentuko adituek, eta, haien bideari jarraituz, Elizondoko Txokotoko presaraino ailegatu dira. Gainditu egin dute oztopo hori ere, eta presatik gora iritsi dira, gutxienez, markatutako bi izokin. Azaroko euria izan dute lagun, batetik; bertzetik, azken hamar urteotan ibaiaren bidean dauden oztopoak kentzeko egindako ahalegina.
Azken urteotan, Life Irekibai proiektuaren barruan egin dituzte Bidasoko presak behera botatzeko lanak. Endarlatsakoa eta Berakoa bota zituzten 2016an, adibidez, ibaiaren beheko aldean. “Izokin guztiek pasatu behar dute handik, eta, zalantzarik gabe, oztopo horiek kendu izanak anitz lagundu die bidean gora jarraitzen. Lehen, izokin gutxi batzuk ailegatzen ziren Bertizeraino, gehienez ere; aurten, markatutako hemeretzi izokinetatik 11 Doneztebetik goiti dira; haietako hiru ailegatu dira Elizondora”, nabarmendu du Ingurumen Departamentuko biologo Jose Ardaiz Ganuzak.
Hasieran izokinen bideari jarraitzeko asmorik ez zutela azaldu du biologoak, baina, bi urteotan egin eta gero, lortutako emaitzekin “harrituta” daudela onartu du. Ontzat jo du urratsa egin izana, Bidasoan egiten ari diren lanen eragina agerian utzi duelako. “Azken 40 edo 50 urteotan egin dira izokin kumeak ibaian askatzeko saioak, baina horrek ez du ekarri animalion populazioak gora egitea; oztopoak kentzeko lanak eragin du, ordea, Bidasoan gora egiten duten izokinen kopurua handitzea”, erran du Ardaiz Ganuzak.
Gobernua 2007an hasi zen Bidasoko presa eta gainerako oztopo nagusiak kentzen, edo, gutxienez, arrainek gaindi zitzaten moldatzen. “Ordura arte, urtean batez beste 200-300 izokin ari ziren ibaian sartzen; azken hamar urteotan, 400 izokinekoa da batezbestekoa, eta 500 eta 600 ere sartu izan dira; ia 700 noizbait”.
Sortu eta hil
Bost urtekoa izaten ohi da izokinen zikloa. Jaio eta gero, sortu diren errekan bi negu ematen dute, eta, ondoren, Ipar itsasorako bidea hartzen dute. Itsasoan bertze negu bat edo bi ematen dute errekara itzuli aurretik. Itsasoan hiru negu egoten diren izokinak ere badira, baina gutxi dira. Errekan, arrautzak jarri eta gero, izokin gehienak hil egiten dira. Bakar batzuek, hala ere, itsasorako bidea egiten dute bigarrenez.
Bide hori, berez, zaila da izokinentzat. Pilatutako koipe guztia baliatzen dute sortu zireneko errekako ur emariaren bila. Azken hatsa ematen dute zeregin horretan: belaunaldi berria sortzen hiltzen dira. Egin behar duten ahalegina are handiagoa da bidean gizakiak eraikitako oztopoekin topo egiten dutenean. Eta Bidasoan anitz dira ur emaria erregulatzeko egindako azpiegiturak. “Sunbilla eta Doneztebe artean, batez ere. Ibaiaren zati horretan ura ez doa bere bidetik: erretenetatik doa, edo urmaeletan bildua dago”, erran du Ardaiz Ganuzak.
Horrek, noski, ez dio onik egiten izokinari. Bere bidean behar du ur bizia eta garbia. “Urmaeletan biltzen denean, ura ez da behar bezainbertze berritzen, eta berotu egiten da. Sedimentuak, gainera, pilatu egiten dira”. Bidasoan gorago eginez, hain zuzen ere, ur garbiagoa aurkitzen dute izokinek, oxigeno gehiagorekin. Gainera, arrautzak jartzeko ohi baino toki gehiago aukeratu izanak populazioari egiten dio mesede: “Toki gutxi direnean, denak espazio berean pilatzen dira, eta uholdeak gertatuz gero, adibidez, denek pairatzen dituzte kalteak; toki anitz egonda, Donezteben bat-batean gertatzen ahal den ekaitza batek, akaso, hango izokinei eraginen die, baina ez, ordea, Baztan aldean direnei”.
Gorago ailegatu da izokina Bidasoko arroan, oztopoak kentzeko egindako urratsei esker. Baina oraindik ere lan handia da egiteko. Oztopo anitz da behera botatzeko, Ardaiz Ganuzak nabarmendu duenez. Nagusietako bat da Iruritako Oharrizko presa, Elizondotik bost kilometrora. “Presa horretan ez dago inolako azpiegiturarik arrainen bidea errazteko. Bada garaia konponbide bat bilatzeko, oztopo handia baita izokinentzat eta bertze animalia anitzentzat”. Indarrean dagoen kontzesio bat du presa horrek. Herriko piszifaktoriako jabeak erabiltzen du. “Harekin harremanetan jarri nahi dugu, izokinentzat bidea egin dezan”, berretsi du Ingurumen Departamentuko biologoak.
Iaz, hain zuzen ere, Oharrizko presa hori izan zen markatutako izokinen muga. Hogeita zortzi markatu zituzten, zehazki, eta haietako hiru ailegatu ziren Doneztebeko San Tiburcio presaraino. Batek lortu zuen gorago jarraitzea, Iruritaraino.
Iazko eta aurtengo dinamiketan aldea sumatu dute Ingurumen Departamentuko adituek. “Iaz, nahiko mantso egin zuten bide hori; aurten, anitzez ere azkarrago aritu dira”. Azaroko euriak eman die Bidasoan bide hori egiteko aukera izokinei, Ardaiz Ganuzak aipatu duenez. “Behar zuten ur emaria izan dute; ez gehiegi, ez gutxiegi”. Ezustean harrapatu zituzten izokinek adituak, Elizondoko Txokotoko presara ailegatu zirenean, hain zuzen ere. “Zikina zela ohartu, eta korrika eta presaka garbitu genuen, izokinek bidea jarraitzeko”, kontatu du biologoak.
Erakusketa
Life Irekibai proiektuak bertze egitasmo bat jarri du martxan egunotan, Bidasoan izokinekin egindako lanaren osagarri: erakusketa bat zabaldu dute Ingurumen Departamentuak Iruñeko Gonzalez Tablas karrikan duen egoitzan, Bidasoan eta gisako ibaietan dauden oztopoek duten eragina azaltzeko herritarrei. Abenduaren 15era arte egonen da departamentuan, eta, gero, hilaren 16tik aurrera, Bertizko jaurerrian jarriko dute. Asmoa da handik bertze hainbat herritara eramatea, tartean Elizondo, Sunbilla eta Berara.
Labrit Multimedia etxeak prestatu du erakusketa. Departamentuaren egoitza erreka bilakatu nahi izan dute han jarritako argazkien eta panelen bidez; Bidasoa eraman dute eraikinera, han bizi diren animaliekin eta ibaiertzetako landare eta zuhaitzekin batera.
Nafarroatik harago jo nahi izan du erakusketak, hala ere. “Ibaiek berezkoa duten bidea berreskura dezaten bada mugimendu bat nazioartean, eta horren berri eman nahi izan dugu”, azaldu du Labrit Multimediako Gaizka Arangurenek. Bi lan ildo osagarri ditu mugimendu horrek: “Arrainen migrazioa babestea du helburu batek, eta ibaietako presak behera botatzea besteak”, zehaztu du.
Mugimendu horrek Finlandiako Seppo Leinonek egindako ilustrazioa baliatu du, eta Labrit Multimediaren erakusketak irudi hori hartu eta Bidasoko testuingurura moldatu du. Izokina, amuarraina, igaraba eta bertze hainbat animalia jarri dituzte presa baten aurrean askatasuna eskatzen. Gora egin nahi dutelako.
Kattalin Barber
Badakite udazkenean joan eta udaberrian itzultzen zirela; badakite ehunka emakumek egindako bidea zela; eta badakite zer-nolako lana zen. Halere, oraindik ere galdera anitz erantzun gabe daude Mauleko espartin lantegietara joandako Erronkaribarreko emakumeen inguruan, eta haien istorioak eta esperientziak gorde nahi dituzte. Hara joandako guztiei izen-abizenak jarri, eta haien bizimodua osatu nahi dute. Mugaz gaindiko historia da enarena, eta joan zirenen izenak eta izanak bildu nahi dituzte orain, aurreko mendean Pirinioen beste aldera, Maulera, espartinak egitera lanera joan ziren emakumeak omentzeko.
Asko eta asko izan ziren bizimodua ateratzeko Mauleko espartin lantegietara jo zuten Erronkaribarreko emakumeak. Etxeetan ez zuten bizitzeko adina ere, eta han aurkitu zuten aldi baterako lana. Ez ziren bakarrik Erronkaribarrekoak izan. Zaraitzu eta Aragoiko (Espainia) Echo eta Anso ibarreko emakumeek ere igarotzen zuten urtearen sasoirik luzeena Maulen, lanean.
Gotzon Perez Artutx Bidankozeko Bidankozarte ekimeneko kidea da. Burgiko Kukula eta Izabako Kurruskla elkarteekin proiektua abiarazi dute, Maluta Films ekoiztetxearekin batera, enara izandako emakumeen inguruko testigantzak jasotzeko. Nafarroako berrehun emakumetik gora identifikatu dituzte jada; horietatik, gehienak, Erronkaribarrekoak. Esaterako, Bidankozeko 35 enararen berri izan dute. Perez Artutxek Bidankozeko udal artxiboan murgilduta lortu du informazio gehiago: bertan aurkitu ditu Maulera bidaiatzeko agiriak eta ezkontzeko baimenak ere.
Ainara operazioa deitu diote egitasmoari: “Oraindik ere gehiago jakin nahi dugu, eta enara izandako emakumeen istorio pertsonalak ahal dugun neurrian berrosatu nahi ditugu”, azaldu du kideak. Horretarako, herritarren laguntza behar dute, eta galdetegia prestatu dute datuak lortzeko. Haien argazkiak, gutunak, Mauletik ekarritako objektuak, bitxikeriak eta pasadizoak jakin nahi dituzte, besteak beste. “Herritarrek zer gogoratzen duten jakin nahi dugu, zer kontatu zuten, eta bakoitza denboran kok atu”.
Nerabeak eta gazteak ziren emakume gehienak, eta Maulera bizipoza eramaten zutela kontatzen ohi da. Akaso horregatik, eta udazkenean joan eta udaberrian itzultzen zirelako eta beltzez lan egiten zutelako, deitzen zieten enara. Perez Artutxek adierazi duenez, hiruzpalau urte daramatzate Erronkaribarren hainbat kolektibok enarak omentzen eta haien lana aitortzen. Besteak beste, omenaldiak, mendi ibilbideak eta antzezpenak egin dituzte. Oraingoan “haratago” joan nahi dute eta haien historia berrosatzea da asmoa.
Ahaztu baino lehen
Haiek dakitela, ez da gelditzen enara izandako emakumerik bizirik ibarrean. “Eta bizirik balego, oso zaharra izango litzateke”. Haien oroimena, ordea, oraindik ere bizirik dago herrietan: “Hemengo gehienek ezagutzen dute haien historia eta badute senideren bat bertan aritutakoa; memoria gordetzea, halere, gero eta zailagoa da, eta ahaztu baino lehen gorde nahi dugu”. Enaren haritik tiraka ari dira, memoriak gorde duelako haien historia.
Erronkarin hasi dute egitasmoa, baina helburu dute enarak egon ziren toki guztietara heltzea eta proiektua hedatzea, testigantza gehien jasotzeko helburuarekin. Bildutako guztiarekin, liburua kaleratzea da xedea. Bitartean, ainarak.eus web-dokean bilduko dituzte lortutako lekukotasunak. Egitasmo horrez gain, Maluta Films ekoiztetxea dokumentala prestatzen ari da enaren inguruan.
Sasoiko lana zen espartingintza, baina baziren hainbat urtetan joandako emakumeak. Askotan, ezkondu arte jarraitzen zuten lanean. Oihalak, arropak edo bestelako objektuak erosten xahutzen zuten askok lortutako dirua. “Batzuek, irabazitakoarekin, zapatak erosten zituzten; lehenago bakarrik espartinak edo abarkak zeudelako”, azaldu du Perez Artutxek. Sei edota zazpi urtez jarraian joandako emakumeak ere bazeuden.
Ez ziren, gainera, edozein emakume. Beharrak bultzatuta joan ziren emakumeak Maulera. Mendian barrena egindako ibilbidea ez zen edonolako bidaia. Normalean taldetan bilduta, hainbat bide egiten zituzten, abiapuntu zuten herriaren arabera, Perez Artutxek jakinarazi duenez. Bide horiek guztiek Maule zuten jomuga. Elurraren, ekaitzen eta muturreko tenperaturen ondorioz, Erronkaribarretik Maulerainoko bidea heriotzarako bide bihur zitekeen. Horrelako istorioak jaso izan dituzte ere: “Ekaitzak bidean harrapatu eta pneumoniak jota hil ziren emakumeena, adibidez”, aipatu du.
Beharrak bultzatuta hartu zuten lehendabiziko enarek Pirinioen beste alderako bidea, eta hala jarraitu zuten, 1940. urte inguruan azkenekoak joan ziren arte. Zuberoan industrializazioa zabaltzen ari zen bitartean, Nafarroan lurrari loturiko familiak mantentzen ziren oraindik. Hori dela eta, alde bateko diru beharrak eta beste aldeko eskulan premiak eragin zuten emakume gazteen migrazioa.
Maulen aurkitutako lan baldintzak, gainera, ez ziren batere onak. Mauleko Ikerzaleak taldeak ahalegin handia egin du emakume gazte haien bizimodua ikertzeko, eta 1980ko hamarkadatik ari da informazioa biltzen eta testigantzak jasotzen, hain zuzen.
Lan gogorra zen enarena, eta lanaldiak 10 eta 12 ordu artekoak ziren, jakin dutenez: “Enarak eskulan aproposa ziren Mauleko industriarentzat: kualifikaziorik gabeak, baina trebeak, eta soldata baxuak onartuz”, jasotzen du elkarteak Les hirondelles à Mauléon idazkian. Horrez gain, ostatu hartzeko baldintzak ere “oso prekarioak” ziren.
Edurne Elizondo
Desagertzeko asmoz sortu zuten Paris 365 jantoki solidarioa, duela hamar urte, Iruñean; elkartasun horren beharrik ez izatea hartu baitzuten helburu proiektua bultzatu zuten Gizakia Herritar fundazioko kideek. Eta desagertzeko arriskuan da orain, hain zuzen, baina ez beharrik ez dagoelako, fundazioaren egoera ekonomikoak txarrera egin duelako baizik. Laguntzen jarraitu ahal izateko laguntza behar du jantokiak, eta SOSParis365 lelopeko kanpaina jarri dute martxan, herritarren babesa jasotzeko.
2008. urtean eztanda egin zuen krisi ekonomikoak eragindako larrialdi egoerari erantzuteko jarri zuten martxan Paris 365 jantoki solidarioa, 2009. urtean. Gizakia Herritar fundazioko kideek argi izan dute beti erakunde publikoei dagokiela herritarren oinarrizko eskubideak bermatzea, baina krisi ekonomikoak itota zirenen premiazko egoerari konponbidea emateko beharrean zirela sentitu zutelako jarri ziren martxan.
Hamar urteotan, 278.000 gosari, bazkari eta afari baino gehiago banatu dizkiete Gizakia Herritar fundazioko kideek jantokiko erabiltzaileei, Jarauta karrikan hasieran, eta Descalzosen orain. Gainera, 10.250 elikagai saski baino gehiago banatu dituzte.
Batetik, 1.700 boluntario baino gehiago izan dituzte laguntzen fundazioko kideek hori guztia lortzeko; bertzetik, 500 bazkide baino gehiagoren babesa lortu du egitasmoak. Proiektua garatuz joan da, gainera, eta jantoki gisa sortutakoari hamaika adar atera zaizkio gero: Paris 365 Txokoa, sukaldea, bigarren eskuko arropa saltzeko dendak eta haurrentzako ludoteka, bertzeak bertze.
Urtarrilera arte
“Egoera larria da”. Horixe nabarmendu du Gizakia Herritar fundazioko presidente Patxi Lasak. Bera da Paris 365 egitasmoko sortzaileetako bat. Egoera aldatzen ez bada urtarrilera arte eutsi ahal izanen diotela azaldu du, baina gero itxi egin beharko dutela jantokia. Elikagai saskiak banatzeko proiektuarekin ere ezin izanen lukete jarraitu, egoerak bere horretan jarraitzen badu.
Irailean, mahai gainean jarri zituzten fundazioko kideek beren ekonomiari buruzko datuak, eta ezustekoa hartu zuten, agerian gelditu zelako 67.000 euroren galera dutela. 2017an, gainera, 50.000 euroko bi mailegu eskatu zituen fundazioak, eta horiek ordaintzen segitu behar dute.
Fundazioko bazkide diren 500 pertsonen ekarpenekin 103.000 euro jaso zituen jantokiak 2018an. Aurrekontua, berriz, 750.000-800.000 euro ingurukoa da, urte oro. Urtean 400 boluntario baino gehiago aritzen dira proiektuan lanean, eta, gainera, zortzi langile ditu soldatapean fundazioak.
Jantoki solidarioak 600 pertsona inguru artatzen ditu hilabete oro. Beharrak, beraz, ez du behera egin; alderantziz: itxaron zerrenda ere badutela azaldu dute Gizakia Herritar fundazioko kideek. Haien ustez, azken urteotan krisia amaitutzat ematen duen mezua zabaldu da gizartean, eta, horren ondorioz, behera egin dute haien gisakoaren jantoki solidarioentzako laguntzek. “Jada ez gara lehentasun. Kezkagarria da hori, beharra badelako. Erabiltzaileen kopuruak gora egin du”, azaldu dute.
Egungo egoera ekonomikoak kolokan jarri du euro baten truke behar gehien dutenak laguntzeko aukera. Herritarren babesa “beharrezkotzat” jo dute jantokia ez ixteko. Erakunde publikoen babesa ere behar dutela gaineratu dute Gizakia Herritar fundazioko kideek, arlo horretan ere behera egin baitu jantokiak jasotako laguntzak. “Hainbat proiektutan murrizketak egin beharko ditugu, eta herritarren laguntza beharko dugu urtarriletik aurrera”.
Sare sozialen bidez, laguntza hori jasotzeko kanpaina bat jarri du martxan Paris 365 egitasmoak. Arduradunek argi dute lanean aritu diren hamar urteotan lortu dutela toki bat gizarte mugimenduetan eta auzoko dinamiketan, eta ez dute hori galdu nahi. “Bazterketaren aurka ari gara, eta zuzeneko harremana dugu jendearekin. Ezin dugu hori guztia bertan behera utzi”, nabarmendu dute. Elkartasuna eskatu du jantokiak, elkartasuna eta justizia soziala elikatzen segitu ahal izateko.
Edurne Elizondo
Askotarikoak dira. Eta horregatik egin dute bat. Askotarikoak direlako, baina gizarteak arau bilakatutako bidetik at: batzuek ezin dituzte hankak mugitu, …
Edurne Elizondo
Izar den garaian, futbola aitzakia huts bilakatu dute Helena Bengoetxeak, Joseba Zabalzak eta Ivan Pastorrek, Palestinako Markaz Tulkarem taldeari buruzko …
Edurne Elizondo
Etsipen sentipenarekin, baina lanean jarraitzeko asmo garbiz. Halaxe zegoen Itxaso Andres, hilaren 14an, Iruñeko Udaletxe plazan egindako protestan. AZ egitasmoak deitu zuen elkarretaratzera; plataforma horren barruan dago Bizitzeko Alde Zaharra izeneko elkartea, eta talde horretan aritzen da Andres, gentrifikazioaren eta turistifikazioaren aurka. Plazan protesta egiten zuten bitartean, herriko etxean hiriko etxebizitza turistikoen eta hotelen inguruko ordenantza berria onartu zuten udaleko taldeek.
“Ez da nahikoa; ez da ona”, laburbildu du Andresek arautegi berriaren mamia. Alde Zaharrean bizitzen jarraitzeko aukera jokoan dela erantsi du, eta neurriak behar direla, berandu baino lehen, turistifikazioaren aurka. “Ez gara Bilbo edo Donostia, baina egungo Iruñea ere ez da duela hamar urtekoa”, ohartarazi du.
Ordenantza berriak epe motzerako urratsak baldintzatuko dituela argi du, gutxienez hiru urtez egonen delako indarrean, baina lanean segitzera deitu ditu herritarrak, Alde Zaharreko bizilagunek bizitzeko auzo bat izaten jarrai dezaten. “Oreka behar dugu”, berretsi du.
Azken urteotan, Iruñeko Alde Zaharreko bizilagunek jarri dute turistifikazioaren auzia mahai gainean, behin eta berriz. Kezka piztu du turismoaren azken garaiko garapenak, eta, batez ere, etxebizitza turistikoen kopuruak nabarmen gora egin izanak eta jarduera horren gaineko kontrolik ezak. Kezka horrek jo ditu udaletxeko taldeak ere, eta, ondorioz, iazko otsailean, jarduera hori mugatzeko neurriak hartu zituzten, lehendabizikoz. Orduan hasitako prozesua orain amaitu da, hilaren 14ko osoko bilkuran behin betiko ordenantza onartu eta gero.
Bi ardatz nagusi ditu onartutako arautegiak: batetik, etxebizitza turistikoen alokairuaren esparruan, ordenantzak ezarri du eraikinetako lehendabiziko solairuan egon ahal izanen direla, bakarrik; eta, betiere, ezin izanen dutela eraikinaren %25 baino gehiago hartu. Udaletxeko talde guztiek egin dute bat neurri horrekin.
Hirian hotel berriak zabaltzeko aukera ere mugatu du ordenantzak: Alde Zaharreko edozein etxaditan jarri ahal izanen dituzte, baina, edozein kasutan, ezin izanen dute etxadi horren %25 baino gehiago hartu. Neurri horren aldeko botoa eman dute Navarra Sumak, PSNk eta Geroa Baik; EH Bildu, berriz, abstenitu egin da.
Hotelen jarduera mugatzeko onartutako neurria ez da prozesuaren hasieran mahai gainean jarritako bera. Lehendabiziko asmoa izan zen gutxieneko distantzia bat ezartzea hotelen artean. “Egokiagoa zela uste dugu, hiriko erdigunea hotelez ez betetzea bermatzen zuelako”, erran zuen EH Bilduko zinegotzi Joxe Abaurreak, joan den asteko osoko bilkuran, bere taldearen abstentzioa azaltzeko.
Bizitzeko Alde Zaharra elkarteko Itxaso Andresek bat egin du. Ez du ontzat jo etxadi bakoitzeko hotel bat zabaltzeko aukera. “%25eko muga jarri dute, baina kontuan hartuta Alde Zaharreko etxadiak handiak direla, bakoitzean hotel bat jar dezakete. Neurriak ez du balio muga bat ezartzeko”, salatu du Bizitzeko Alde Zaharra taldeko kideak.
Unzuko aterpetxea
Itxaso Andresek adibide bat aipatu du hotelen jarduera mugatzeko aztertutako bi moduen eragina azaltzeko. “Udaletxe plazan hotel bat dago orain; distantziaren araberako muga ezarrita, lehengo Unzuren eraikinean zabaldu nahi duten aterpetxea ezin izanen lukete ireki; etxadi bakoitzeko bat ezartzen duen neurriarekin, berriz, Unzu aterpetxe bilakatzen ahal dute orain, arazorik gabe, ondoan beste hotel bat egon arren”.
Aukera hori ematen duelako babestu du neurri hori Iruñeko alkate Enrique Maiak, hain zuzen ere. Hilaren 14ko osoko bilkuran “ontzat” eman zuen ordenantzak “etorkizuneko proiektuei ez eragitea”.
Udaletxe plazaren ondoko Mercaderes karrikan da Unzu. Proiektu horren inguruko kezka ez da oraingoa: 2017an, jada, karrikan egin zuten protesta Alde Zaharreko bizilagunek proiektu horren aurka. 275 ohatze eskainiko ditu Unzun egin nahi duten aterpetxeak. Hasieran multinazional baten esku zen proiektua, baina, zarata hastearekin batera, Espainiako enpresa baten esku geratu da. Ereduarekin ere zalantza handiak daude. Hasieran, erromesentzat zen, eta, orain, familientzat omen da. Proiektuaren bultzatzaileek kartelez bete dituzte eraikineko balkoiak. Berdintasuna, Bizikidetza, Akordioa eta gisako hitzak jasotzen dituzten pankartak zintzilikatu dituzte, zehazki. AZ egitasmoko kideek ere Unzura eraman dute haiek egindako kartel bat, onartutako arautegiarekin hiriko Alde Zaharrean egon daitezkeen ostatu plaza guztien berri emateko. Kontua da, Andresek nabarmendu duenez, Alde Zaharra jada “saturatutako eremu bat” dela. “Ez dugu ostatu plaza berri gehiago nahi”, erran du auzoko kideak.
Zehaztu du bizilagunek argi dutela turismoak onurak ekartzen dizkiola hiriari, baina ez dira prest, ordea, turismoaren zama guztia beren bizkar hartzeko: “Batetik, beste auzoek ere izan behar dutelako aukera turismoa aprobetxatzeko; bestetik, ezin dugulako onartu hirian egiten diren jarduera guztiak Alde Zaharretik pasatzea. Paseatzeko eta ongi pasatzeko auzoa da gurea, baina bai eta bizitzeko ere; eta bizitzeko baldintzak behar ditugu”.
Legez kanpoko jarduera
Iruñeko udal ordenantzak etxebizitza turistikoen jarduera arautzea du helburu, baina legez kanpo ari direnen erregistroa sortzeko urratsik ez duela egin erran du Itxaso Andresek. “Informazioa falta zaigu, ez dugu datu zehatzik, eta udalak ez du neurririk hartu legez kanpo ari diren etxebizitzak identifikatzeko”, erran du.
2017. urtean, ikerketa egin zuen Iruñeko Udalak, eta hirian 227 etxebizitza turistiko inguru legez kanpo ari zirela ondorioztatu zuen. Etxebizitza horiek, denera, 790 ostatu plaza zituzten. Etxebizitza horietako %34 zeuden Alde Zaharrean.
Urte bereko datuen arabera, legez 149 etxebizitza turistiko ari ziren Iruñean, 939 ostatu plazarekin. Kopuruak gora egin du, geroztik. 2018ko datuen arabera, Nafarroan 700 etxebizitza turistiko inguru dago, eta haietako 201 daude Iruñean. Iruñeko etxebizitza turistiko gehienak, gainera, Alde Zaharrean dira: %47, zehazki. “Gure auzoan, ostatu plaza bat dugu 5,4 biztanleko; gainerako auzoetako batezbestekoa da, berriz, ostatu plaza bat 38 biztanleko”, azaldu du Itxaso Andresek.
Horregatik salatu du Alde Zaharra saturatutako eremua dela. Ez dira iritzi berekoak, ordea, Naparture Nafarroako Etxebizitza Turistikoen Elkarteko kideak: “Legez ari diren etxebizitzek ez dute arazorik eragiten; arazoa dira inolako kontrolik gabe ari diren legez kanpoko etxebizitzak; kontrolik ezak eragiten du auzoa saturatuta egoteko sentipena”, erran dute.
Elkarteak ere ez du ontzat jo Iruñeko Udalak onartutako ordenantza. Ez dituzte, halere, Alde Zaharreko bizilagunek mahai gainean jarritako arrazoiak arautegi berriaren aurka egiteko. Elkarteko kideentzat arazo nagusia da jabe txikiei egiten diela kalte ordenantza berriak, eta mesede egiten diela, aldiz, enpresa handiei.
Enpresa handiei mesede
“Etxebizitzen esparrua anitz mugatu du arautegiak; eraikin oso bat erosteko aukera izanen duten jabe handiei egiten die mesede. Berriz ere, laguntzarik behar ez dutenak laguntzen ditu ordenantzak”, salatu dute elkarteko arduradunek. Alde horretatik, Napartureko kideek argi utzi nahi izan diete Alde Zaharreko bizilagunei enpresa handi horiek direla denek duten etsai komuna. “Ez lukete gure kontra egin behar; benetako arriskua dira Unzuren gisakoaren proiektuen atzean daudenak”.
Ordenantza izatea, halere, positibotzat jo dute elkarteko arduradunek, haien ustez lagunduko duelako legez kanpoko jarduerari aurre egiten. “Orain, behintzat, badugu erabil dezakegun araudi bat; denok bete beharko ditugu udalak mahai gainean jarri dituen joko arauak”, nabarmendu dute Naparture elkarteko arduradunek.
Etxebizitza turistikoen inguruko joko arauak onartu eta gero, lanean jarraitzeko konpromisoa berretsi dute Bizitzeko Alde Zaharra taldeko kideek. Itxaso Andresek salatu du, hain zuzen ere, arazo anitz eragiten dituela jarduera horrek auzoan. “Ez da bakarrik turisten kopuruak gora egitea; auzoa turistentzat izateak ekartzen du alokairuek gora egitea. Gertatzen ari da, jende askok alde egin behar izan du. Horrek bizilagunen egunerokoari eta auzoko denda txikiei eragiten die”, azaldu du. Funtsean, “auzo eredua” dago jokoan.
Bizitzeko auzo bat nahi dutela argi du Andresek; eta oreka behar dutela horretarako. “Jarraituko dugu auzoak dituen arazoak mahai gainean jartzeko eta lantzeko lanean”, erantsi du.
Iruñeak onartu du etxebizitza turistikoen inguruko bere ordenantza, jarduera hori orain arte baino gehiago mugatzeko asmoz. Iruñetik kanpo, Nafarroako Gonernuak eta Espainiako Gobernuak onartutako zuzentarauak daude indarrean, Napartureko kideek azaldu dutenez. Gora egin du etxebizitza turistikoen kopuruak, herrialdean, azken urteotan, eta gora egin du, halaber, jarduera horren inguruko kezkak herritar anitzen artean.
Edurne Elizondo
Maniobra militarrak, berriz ere, Bardeako tiro eremuan. Ostiralean egin zituen Espainiako armadak, Bardeako Batzarrak bere webgunean ezagutarazi zuenez. Egun berean, erakusketa zabaldu zuen azpiegitura horren aurkako Bardea Libre plataformak, Iruñeko Kondestablearen jauregian. 59 artelan zintzilikatu dituzte, Odolezko dirua izenburupean, gerra eta gerraren negozioa salatzeko. Abenduaren 15era bitarte ikusi ahal izanen da.
1951. urtetik dago martxan Bardeako tiro eremua. Azpiegitura horri eusteko azken kontratua, hogei urterako, 2008an sinatu zuten Bardeako Komunitateko Batzar Nagusiak eta Espainiako Gobernuko Defentsa Ministerioak, 210 milioi euroren truke. Iazko abenduaren 31rekin batera, kontratu hori modu automatikoan berritu zen, bertze hamar urtez. Aldaketa bakarra Bardeako Komunitatean bat egiten duten erakundeek jasoko zuten ordainaren kopurua izan zen: bikoiztu egin zen. 2008. urtetik, zazpi milioi euro jaso dute erakundeok, urtean; 2019. urte hasieratik, berriz, bikoiztu egin da kopuru hori, eta hamalau dira orain.
“Odolezko dirua” da hori, Bardeako tiro eremuaren aurkako plataformako kideentzat, eta horregatik egin dute izenburu hori hartu duen erakusketa. “Argi izan behar dugu diru horren atzean zer dagoen; herriek diru hori hartzen dute NATOren eta Espainiako Defentsa Ministerioaren arteko akordioen berri jaso ez dezaten. Auzi hagitz iluna da”, erran dute Bardea Libre taldeko kideek, erakusketaren aurkezpenean.
Plataforma laguntzeko
Dirua da Kondestablearen jauregian zabaldu duten erakusketako ardatz: billeteak erabili dituzte parte hartzen duten artistek beren lanak osatzeko. Gerrak eta dirua lotu dituzte artista horiek beren obren bidez. Bardea Libre plataformako kideek gogoratu nahi izan dute hemendik at egiten diren gerra horiek Bardeako tiro eremuaren gisako azpiegituretan hasten direla; Bardeakoaren gisako tiro eremuak “armak probatzeko” tokiak direla, alegia.
59 lan hartu ditu Kondestablearen jauregiak. Haien bidez, bertze helburu batzuk ere badituzte tiro eremuaren aurkako herritarrek: batetik, auzia, berriz ere, mahai gainean jartzea, eztabaida pizteko; eta, bertzetik, tiro eremuaren aurkako lana egiten jarraitu ahal izateko dirua lortzea. Obren kopiak eros daitezke, hain zuzen ere, diru horren bidez plataformaren jarduera babesteko.
Iruñean erakutsi eta gero, Nafarroako bertze hainbat herritara eramanen dute erakusketa. Tiro eremuarena “nafar guztien arazoa” dela nabarmendu dute Bardea Libre plataformako kideek, argi eta garbi.
Edurne Elizondo
Hatz batek piano bateko tekla jotzen duen bezala: halaxe jotzen ahal du musika nota jakin batek pertsona baten burmuinean gordetako oroitzapen jakin bat.
Garuneko kortex prefrontalaren erdialdea da musika gordetzen den tokia, eta hor daude emozioak eta oroitzapenak ere. Denak lotzea du xede musika terapiak, alzheimerra eta antzeko dementziak dituzten gaixoekin. Afan alzheimerra dutenen senitartekoen elkarteak tailerrak antolatu ditu, herriz herri, hori egiteko. Isabel Laranjeira eta Jose Landa adituak dira arduradunak; urrian jarri ziren martxan, eta abenduaren 17ra bitarte ariko dira lanean.
“Hitz egiteko gai ez dena, bat-batean, abesten hasten ahal da”. Musika terapiak lor dezakeena kontatzen duenean, zirrara sumatzen zaio ahotsean Laranjeirari. Iruñeko Erruki Etxeko zaharrak artatzen ditu, duela 11 urtetik. Danbor baten hotsak pizten dituen memoriek hunkitzen dute; musikak gizakien burmuinean eragiteko duen gaitasunak liluratzen du. “Alzheimerrak jo dituenen bizi kalitatea hobetzea da helburu nagusia; gaitza ezin dugu sendatu, baina mantsotzen ahal ditugu haren ondorioak”, nabarmendu du Laranjeirak. Musikak lortzen ahal du bertze zerbait ere: “Komunikaziorako esparru bat ematen die gaixoei; hitza ez dagoen tokian, musika egon daiteke”, erantsi du.
Nafarroan, 5.500 pertsonak dute dementziarekin lotutako diagnostiko bat; dementzia horren eragile nagusia alzheimerra da: kasuen %70ean dago, hain zuzen ere. Gaitzak emakumeak jotzen ditu batez ere, andreak gehiago bizi direlako. Herrialdean, dementzia duten 5.500 pertsona horietatik %70 emakumeak dira.
Nafarroako Gobernuko Osasun Departamentuak jarri ditu datu horiek guztiak mahai gainean. Argi utzi du, gainera, alzheimerra dutenen kopuruak gora eginen duela; batetik, populazioa zahartzen ari delako, eta, bertzetik, diagnostikoa egiteko gaitasunak hobera egin duelako. Hala eta guztiz ere, alzheimerrak jota dauden pertsona anitzek ez dakite gaitz hori dutenik, oraindik ere. Hainbat ikerketaren arabera, gaixo direnen %50ek ez dute diagnostikoa jaso.
Taldeka eta banaka
“Munduan kokatzeko aukera ematen die musikak alzheimerra dutenei”. Horixe erran du Isabel Laranjeirak, eta azaldu du munduan kokatze horrek zer ekartzen duen: “Alzheimerra dutenak, neurri handi batean, beren gaixotasuna bilakatzen dira; hau da, gaitzak dena hartzen du. Musika terapiaren bidez, lortzen ahal dugu gaitza alde batera uztea denbora batez. Alzheimerra duenak errealitate propio bat bizi du, baina errealitate hori existitzen da”.
Gaixo denaren emozioak balioestea hagitz garrantzitsua dela erran du Laranjeirak, bide horretan. Emozio horiek adierazteko bidea ematen du musika terapiak, hain zuzen ere. Taldeka eta banaka artatzen ditu Laranjeirak gaixoak. Modu batera edo bertzera, metodologia antzekoa da, baina ez berdina. Banakako lana, batez ere, gaitza hagitz garatua dutenekin egiten du. Taldekako saioetan, gaixoen artean sortzen den harremana ere terapiaren zati bilakatzen da, azaldu duenez. “Elkarri egiten diote so, elkar entzuten dute; nota batek aspaldiko kanta bat ekartzen ahal du gogora, bai eta kanta batekin lotutako une edo oroitzapen jakin bat ere”, gaineratu du musika terapeutak.
Tresna bat da, finean, gaixotasuna duenarentzat, bai eta zaintzaileentzat ere. “Komunikazioa errazten du, eta gaitasunei eusten laguntzen du. Hobeki sentitzea da kontua”. Zaintzaren esparrua ongi ezagutzen du Laranjeirak, bere ama jo baitu alzheimerrak. Gaitza dutenekin lan egiteko arrazoietako bat da hori, hain justu. Musika terapiaren berri izan zuen, eta sakontzen eta trebatzen hasi zen. Ia hamarkada bat egin du lanean jada. Zaintzaileak eta medikuak ditu bidean laguntzaile. “Musikaren onurak agerikoak baitira denontzat”.
Edurne Elizondo
Ezaugarri bereziak ditu esku hartze sozialaren esparruak; izan ere, haur eta helduak artatzen dituzten arlo horretako langileak aritzen dira gizartean ahulen diren pertsonekin: indarkeria matxista sufritu duten emakumeak, droga mendekot…
Edurne Elizondo
Kontsentsua. Horixe eskatu du Nafarroako Gobernuak, Belateko tunelen auziari buruz. Nafarroako Parlamentuan aritu da Lurralde Kohesiorako kontseilari Bernardo Ziriza, eta talde guztien arteko adostasuna behar dela berretsi du. 1997. urt…
