Edurne Elizondo
Aspaldiko aldarrikapen bati erantzuna eman dio NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoak, azkenean: Erizaintzako gradua euskalduntzeko bidean urrats bat aurrera eginen du datorren ikasturtetik aurrera, eta, ondorioz, ikasleek euskaraz egin…
Edurne Elizondo
Osasuna eta askatasuna. Ijitoek bi hitz horiek erabiltzen dituzte elkar agurtzeko: sastipen thaj mestipen. Osasunak askatasunarekin, ekitatearekin eta justiziarekin duen harreman estua agerian utzi du Equi-Sastipen-Rroma sareak, azken h…
Edurne Elizondo
Amaitu zaio denbora. Nafarroako Gobernuak martxan jarri du Belateko eta Almandozko tunelak bikoizteko proiektua idazteko lanak esleitzeko prozesua. Urrian eskatu zion Europako Batzordeak, azkenekoz, tuneletako segurtasunari buruzko arau…
Edurne Elizondo
Arrotxapea da Iruñeko auzo berdea!”. Euskal Eskola Makrobiotikoaren sortzaile eta zuzendari Tina Asensiok erran ditu hitzok. Erakunde horrek Arrotxapean du egoitza 2013tik, baina hiru urte lehenago sortu zuten: hamargarren urteurrena ospatu berri dute eskolako kideek. Iruñeko Alde Zaharreko Auzoenean egin zituzten lehendabiziko bi urteak, eta Berriozarko Naturaren Gelan, berriz, hirugarrena. “Udalak doan utzi zigun espazio hori, eta, trukean, herritarrentzako ikastaroak egin genituen. Gisa horretako auzolana anitz maite dugu, elkarri ematea eta elkarrengandik ikastea”.
Talde lana eta proiektuen arteko sinergia sustatzen saiatu izan da beti Asensio, eta horregatik erran du Arrotxapea dela Iruñeko auzo berdea: Euskal Eskola Makrobiotikoak hor duelako bere egoitza; espazio berean dagoelako, 2013. urtetik, eskolak bultzatutako Baratza Kafea jatetxe makrobiotiko, biologiko eta ehuneko ehun begetala; eta auzo berean delako Landare ere, kontsumitzaile ekologikoen elkartea. “Landarek bere egoitza Joaquin Beunza karrikara mugitzea seinale bat izan zen guretzat”, gogoratu du sukaldariak.
Izan ere, egun eskola makrobiotikoa eta jatetxea dauden espazioa ezagutu zutenean, gustuko izan zuten Asensiok eta proiektuko kideek, baina eraikinak lan anitz behar zuen, eta alokairua, gainera, hagitz garestia zen. “Asmoa, beraz, bazter utzi genuen; baina, Landare han izanen zela jakin eta gero, berriz deitu, eta alokairua erdira jaitsi ziguten”. Sartu, lanak egin, eta martxan jarri ziren.
Tina Asensiok Euskal Herritik kanpora joan behar izan zuen makrobiotikan trebatzeko: Amsterdamera lehendabizi, eta Londresera gero. Euskal Herrian formakuntza bultzatzeko gogoak eraman zuen Euskal Eskola Makrobiotikoa pentsatzera eta gauzatzera. “Hasieran asmo hutsa zena benetako proiektu bilakatu dugu”.
Eskola sortu baino lehen, maleta batean gordetzen zituen Asensiok bere kazolak eta kozinatzeko behar zituen gainerako tresnak. “Nire sukaldea ere eramaten nuen; han eta hemen aritzen nintzen eskolak ematen, sukaldaritza makrobiotikoari buruzko ikastaroak egiten”. Ez zen bakarra, eta bide bera egiten ari ziren bertze hainbat irakaslerekin bat egin zuen, azkenean, Euskal Eskola Makrobiotikoa martxan jartzeko.
Kontrajarri eta osagarriak
“Hasieratik izan zen nire ametsa, noizbait, eskolaren ondoan jatetxe txiki bat zabaltzea”. Arrotxapeko egoitza aurkitu zutenean bete zuen Asensiok amets hori. Proiektu beraren zatitzat ditu eskola eta jatetxea, halere, “elkar elikatzen baitute”. Eskolan landutakoak jatetxean probatzen dituzte, adibidez, eta jende asko ikastera animatu da jatetxea ezagutu eta gero.
Asensiok argi utzi du sukaldaritza makrobiotikora hurbiltzen direnek aurreiritziak bazter uzteko aukera dutela: “Jendeak uste du zaila dela, zorrotza, nolabait erranda; baina ezagutu eta gero ohartzen dira ezetz”. Adibide “argi eta erraz” bat aipatu du sukaldariak makrobiotikaren oinarri nagusia azaltzeko: “Hotzak akabatzen bazaude, berotuko zaituen elikagai bat hartu beharko duzu, zure gorputzak hori behar duelako”.
Makrobiotikak yin-yangaren oinarria du ardatz: hau da, aldi berean kontrajarri eta osagarri diren indarren arteko orekarena. “Sukaldaritza makrobiotikoaren esparruan ere, horixe da kontua: gure gorputzaren eta elikagaien energia kontuan hartuta, aldi berean kontrajarri eta osagarri diren elikagaien bidezko oreka lortzea”. Hotza dugunean, bero jatea, eta, bero garenean, berriz, hotz, modu hagitz sinple batean erranda.
Funtsean, elikagai naturalak ditu ardatz sukaldaritza makrobiotikoak. “Bazter uzten ditu, beraz, elikagai prestatuak”, azaldu du Tina Asensiok. Elikagai naturalak dira laboreak, lekaleak, barazkiak eta frutak. “Makrobiotikoa ez da elikagai naturalak erdigunean jartzen dituen bakarra; bertze batzuek ere oinarri dituzte, eta osasuntsuak eta txalotzeko modukoak dira; makrobiotikoak, baina, urrats bat harago egiten du, eta aukeratzen ditu une oro gure gorputzari on egiten dioten elikagaiak”, erantsi du.
Euskal Eskola Makrobiotikoan ez dira urrats horretan gelditu: aldarrikatzen dute, gainera, ahal den neurrian, tokiko eta sasoiko elikagaiak kontsumitzea, eta osagai kimikorik gabeak. “Sagar bat elikagai natural bat da, baina ez dakit nongo berotegiko sagar heldugabe bat hartzen badugu honat ekartzeko, hori ez da batere naturala. Egia da erabiltzen ditugula Txinan edo Amerikan ekoitzitako laboreak, hemen ez ditugulako, baina ahalegintzen gara tokikoa lehenesten”.
Asensiok aitortu du hasiera ez zela erraza izan. “Oraindik ere ez da; baina hamar urteko bidea egin dugu jada, eta aurrera jarraitzen dugu”. Arrotxapean jaioa da Asensio, eta poztu egiten du bere proiektua auzoan garatzeko aukera eduki izanak. “Hasieran, baina, anitz kostatzen zitzaion jendeari jatetxera sartzea”.
16 urte zituenetik da Asensio barazkijale, eta hemezortzi urte dira jada begano bilakatu zela. “Orain jendeak hori zer den badaki, behintzat”. Poliki, baina urrats sendoak eginez egin dutela aurrera nabarmendu du; eta erantsi du makrobiotikak ere lortu duela zabaltzea. “Formakuntzarako gero era zentro gehiago daude”. Iruñean, adibidez, bi eskola daude. Ez da marka txarra: Lisboa da makrobiotikaren hiri nagusietako bat, eta han eskola bakarra dute.
Iruñeko bi eskolen arteko harremana ona da. Aukerak gora egiteak ekarri du balizko ikasleen kopurua bien artean banatzea, noski. Halere, Bartzelonatik edo Zaragozatik propio etorri diren ikasleak izan dituela nabarmendu du Tina Asensiok. “Edozein modutan, ona da gero eta eskola gehiago egotea; argi dut, gainera, oraindik badugula lan egiteko aukera anitz”.
Makrobiotikan trebatzeko lehendabiziko eta bigarren urratsak eskaintzen ditu Euskal Eskola Makrobiotikoak orain, eta laster hirugarrena ere eskaintzea du asmo. “Bertzelako ikastaroak ere egiten ditugu”, zehaztu du eskolako arduradunak. Asteartero, adibidez, elikadura osasuntsuari buruzko bat egiten dute. Makrobiotikan hasteko ikastaro bat ere badute, bertzeak bertze. “Ikastaro guztiak kontuan hartuta, milaka pertsona pasatu dira gure eskolatik hamar urteotan”, kontatu du Tina Asensiok, harrotasunez.
Lan horrek jaso du saririk. Iaz, adibidez, Nafarroako Gobernuak eman zion bat Baratza Kafeko arduradunari. Zehazki, Asensiok “osasunaren eta elikaduraren arloko esparruan egindako lana” nabarmendu zuen gobernuaren sariak.
Egoerara egokitu
Gobernuaren sariak emandako babes hori garrantzitsutzat jo du sukaldariak; eta funtsezkotzat jo du, halaber, eskolan eta jatetxean ari den talde osoaren lana eta ahalegina. Are gehiago, oraingo osasun krisiaren testuinguruan. Izan ere, egoerara egokitu behar izan dute eskolako eta Baratzako kideek, aurrera jarraitzeko.
Formakuntzaren arloan, sarean ari dira egiten lan nagusia. Sarean zabaltzeko materialak ere prestatu dituzte. Jatetxea, berriz, itxita egon da orain arte. Astelehenetik martxan da berriz ere, baina terrazan baino ez ditu bezeroak hartzen, alarma egoerak zehaztutako segurtasun neurriei jarraituz.
Egungo egoerak eragin diela onartu du Tina Asensiok. Arlo ekonomikoan “zulo bat” egin diela, alegia. Halere, gelditzeko beharrak “ideia berriak pentsatzeko” aukera eman diela erantsi du sukaldariak, eta taldearen artean sortu den batasuna ere nabarmendu eta eskertu du: “Batera ari gara denok lanean, denon alde”.
Edurne Elizondo
Datu hutsak izen bilakatzeko. Helburu horrekin osatu du Nafarroako Memoriaren Institutuak nazien kontzentrazio esparruetan itxi zituzten nafarren behin-behineko errolda. Oraingoz, berrogeita hemezortzi daude zerrendan, hiru arlotan sail…
Uxue Rey Gorraiz
Ez dakit tokirik izango duen; asko aldatu da kontua”. Saioa Anzizu txantrearrarenak dira hitzak, eta bost hilabeteko alabaz ari da. Izan ere, Anzizuk Txantreako Izartegi haur eskolan matrikulatu nahi du alaba, euskaraz, baina badaki zaila izanen dela hori lortzea, Iruñeko Udalak erdira murriztu baitu euskarazko eskaintza duten haur eskolen kopurua datorren ikasturterako: titiko haurrentzako eta ibiltarientzako tokiek 136 izateari utzi, eta 61 izango dira.
Iruñean familia asko eta asko daude Anzizurenaren egoera berean, eta, horiek horrela, udalaren asmoaren berri izan zutenetik, borrokan ari dira egoera horri irtenbidea emateko: herri haur-eskola bat sortzeko prozesua jarri dute martxan, behin-behineko konponbide gisa.
Iruñeko Udalean agintea laukoak izan zuen garaian, euskarazko eskaintza zabaldu egin zen, eta, Iruñean dauden hamasei haur eskoletatik, lauk zuten euskarazko eredua: Printzearen Harresi, Donibane, Goiz Eder eta Izartegi haur eskolek.
Aldiz, Navarra Sumak eskaintza murriztuko duela iragarri zuen urte hasieran, eta, ondorioz, zerrenda horretako eskoletatik bitan baizik ez da euskarazko eskaintzarik egonen haur txikienentzat. Are gehiago, horietako batean, Goiz Eder haur eskolan, eskaintzaren erdia bakarrik izanen da euskaraz, eta, beraz, Txantreako Izartegi izanen da haur eskola euskaldun bakarra Iruñe osoan.
Udalak euskarazko lekuei dagokienez egindako murrizketari kontra egiteko sortu zen HE Gurasoak Iruñea elkartea. Saioa Anzizu elkarteko kide da, eta egoeraren larritasuna salatu du. “Eskubidea dugu euskaraz bizitzeko eta ikasteko. Gure nahia hori baldin bada, bermatu dezatela haurrek tokia izanen dutela”.
Gurasoek zenbait bilera izan dituzte udaleko zein Nafarroako Gobernuko alderdi politikoekin, eta, horietan, murrizketa dakarren epaia oraindik ez aplikatzeko eskatu diote Navarra Sumari. Izan ere, talde politikoak azaldu du berriki haur eskolen hizkuntza ereduari buruz egindako inkestako datuak erabiliko dituela eskaintza egokitzeko, baina ez aurten, hurrengoan baizik, 2021-2022 ikasturtean. Datu horien arabera, gurasoen %36k nahi du euskara duen ereduren bat, baina, Navarra Sumaren murrizketaren ondotik, %14raino jaitsiko da eskaintza aurten.
Eskaintzaren eta eskariaren arteko oreka dute askok ahotan. Eskaria zenbatekoa den definitzen duten irizpideak, ordea, zalantzan jarri beharrekoak dira HE Gurasoak elkarteko kideen ustez. Zehazki, iruditzen zaie udalaren azken galdeketa ez dela “zintzoki” egin. “Jendeak dagoen eskaintzari erreparatuta egingo lukeena erantzun zuen, eta, noski, beste faktore batzuek ere baldintzatzen dute gurasoen hautua”, esan du Anzizuk.
Haren ustez, hurbiltasuna da gurasoek beren seme-alabak nora joatea nahi duten erabakitzeko garaian gehien baloratzen duten gauzetako bat, eta gogoratu du euskarazko eredua eskainiko duten bi haur eskolak Iruñeko iparraldean daudela, “etxetik urrunegi”, askorentzat.
Herri haur-eskola
Kudeaketa jarduera eta izen emate gehienen antzera, pandemiak atzeratu egin du Iruñeko haur eskola publikoetan aurrematrikulazioa egiteko prozesua ere, eta udalak joan den astean iragarri ditu data berriak: maiatzaren 25etik aurrera eman ahalko da izena, telematikoki.
HE Gurasoak elkarteko kideak erlojuaren kontra ari dira lanean arazoari aurre egiteko. Sare sozialen bidez, mezu bat bidali diete egoera berean daudenei: haurrak haur eskola euskaldunetara eramateko interesa duten Iruñeko familiak elkartearekin harremanetan jartzeko eskatu dute, hegurasoak.harrera@gmail.com helbidera idatziz. Bi helburu nagusi erdietsi nahi ditu deialdiak: batetik, “benetako eskaria zein den erakutsiko duen argudio sendo bat” izatea, eta, bestetik, sortu nahi duten alternatibarako kontuak egiten laguntzea.
Herri haur-eskola bat sortu nahi dute, izan ere, HE Gurasoak elkarteko kideek. Kooperatiba baten bidez abiarazi nahi dute proiektua, hain zuzen, datorren abuztuan bertan martxan jartzeko. Lokalak begiratzen ari dira orain, baita finantza bideak argitu nahian ere, proiektua “jasangarria” izan dadin.
Dena dela, Anzizuk argitu du “trantsiziozko” irtenbidea dela proposatu dutena, eta helburua beti izanen dela sare publikora bueltatzea. “Ez dugu eskola pribatu bat sortu nahi gure kabuz; orain dugun aukera bakarra delako egingo dugu hau”, berretsi du Anzizuk.
Tarifa publikoak ezarri nahi dituzte, eta, ahal dela, murrizketaren ondorioz lana galdu duten hezitzaile horiekin atera aurrera proiektua.
Aita eta zuzendari
Garikoitz Torregrosa da HE Gurasoak elkarteko kideetako beste bat. Kasu berezia da Torregrosarena: bere alaba haur eskolan dago jadanik, euskarazko ereduan. Dioenez, murrizketak beste pertsona askori edo etorkizunean agian berari kalte egiten ahal dielako ari da borrokan, baina baita esparru profesionalean eragiten diolako ere.
Izan ere, Arrosadia auzoan den Printzearen Harresi haur eskolako zuzendaria da Torregrosa, eta Iruñeko Udalak iragarritako murrizketak bete-betean zigortu du zentro hori: titiko haurrentzako eta ibiltarientzako euskarazko leku guztiak desagertu eginen dira, Navarra Sumaren erabakiaren eraginez, hain zuzen ere. “Lau edo bost pertsonak beren lanpostua galduko dute, murgiltze eredua apurtu egingo da, eta euskarak espazio bat galduko du”, azaldu du.
Torregrosaren iritziz, “mendeku gogoa” dago Navarra Sumaren erabakiaren atzean. “Hala erabaki dutenek badakite denboran 30 urte atzera egitea bezalakoa dela hau, eta sobran dakite hori ez dela posible, asko aldatu dela euskararekiko jarrera, hobera”.
Torregrosaren ustez, “jokaldi baten parte” da berriki egindako murrizketa. “Sekulako kolpea eman dute orain, ondoren murrizketa zertxobait arindu eta ongi gelditzeko gizartearen aurrean”, azaldu du.
Bestalde, HE Gurasoak elkarteko kidea ez dago ados haur eskoletan euskarak duen tokia soilik eskariari erreparatuta ezarri beharrarekin. “Kontua ez da eskaintzak eskariari erantzun behar diola: argi utzi behar dugu hau eskubide kontua dela”, nabarmendu du.
Gogora ekarri du, gainera, udaleko arduradunek “inori galdetu gabe” handitu zutela ingelesezko eskaintza, adibidez, eta, ondorioz, kasu horretan ez zirela egon “derrigortuta eskaria bazegoela erakustera”.
Euskarazko haur eskola publikoen aldeko borrokan ahalik eta bidelagun gehien bildu nahi dituzte HE Gurasoak elkarteko kideek. Lanean segitzeko gogo faltarik ez dutela diote, eta argi dute zein den helburua: “Euskara eskubidea guztiontzat!”.
Edurne Elizondo
Txori jaio nintzen, eta inbidiaz egiten diet so lurrean zoriontsu bizi direnei”. Miriam Garcia Pascual eskalatzaile tafallarrak bere egunerokoan idatzitakoak dira hitzok. 14 urterekin hasi zen paretak igotzen, eta grina horrek Indiako Meru mendiko iparraldeko tontorrera eraman zuen, 1990ean. Han hil zen, duela 30 urteko maiatzean, Jesus Buezo Risi eta Miguel Lausin espedizioko kideekin batera: elur jausi batek harrapatu zituen bidean.
“Min egiten dit nire bizimoduak maite ditudanei eragiten dien tristurak, baina kaiola batean sartuko banindute, ahituko nintzateke”. Alabak egunerokoan jasotako sentimendu hori berretsi du Mari Carmen Pascualek: “Sehaskako hesiek ere egiten zioten traba. Aske jaio, eta aske bizi izan zen”, erran du, harrotasunez.
Lasai mintzatu da Mari Carmen Pascual bere alabari buruz; eskalatzailearen heriotzak eragindako zauria inoiz ez zaio erabat itxiko, baina “konformatzen” ikasi duela nabarmendu du. Alaba zen bezala maite zuelako. “Mendirako grinarekin jaio zen; barruan zuen”. Horregatik, orain ere haren tokia mendia dela argi du Garcia Pascualen amak. “Inoiz gorpua aurkituko balute ere, ez nuke ekarriko; han libreago da”.
Tafallan jaio zen Miriam Garcia Pascual, 1963ko uztailaren 14an. “Hamabost egun aurreratu, eta etxean erditu nintzen, senarraren, amaren eta 85 urteko emaginaren aurrean”. 9 urte zituen Garcia Pascualek familia Iruñera mugitu zenean. “14 urterekin hasi zen mendira joaten, lagun batekin. Paseoan aritzen zela uste nuen nik, Etxauriko paretak eskalatzera joaten zela jakin nuen arte!”.
Etxauriko paretetatik, hain zuzen, bide berri bat ireki zuen Garcia Pascualek, eskaladarena gizonen esparrua baitzen garai hartan, orain baino gehiago. “Aitzindaria izan zen”, “emakume ausarta”. Horixe nabarmendu dute Juanjo Sansebastian mendizaleak eta Antxon Iturriza kazetari eta idazleak tafallarrari buruz.
Josune Bereziartu eskalatzaileak ere argi du Garcia Pascualek bide bat ireki zuela. Tafallarra eta Monica Serentil dokumental batean ikusi zituen Bereziartuk, Verdoneko arroiletako paretak eskalatzen, Frantzian: “Irudi haiek asko jo ninduten. Segituan hasi nintzen eskalatzen; izugarri erakarri ninduen emakume haiek egiten zutenak”, gogoratu du.
“Orduan ez zegoen rokodromorik, orain bezala, eta herriko harresietan entrenatzen ginen”, erantsi du Bereziartuk. Garcia Pascualek ere Iruñeko harresiak baliatu zituen entrenatzeko espazio gisa: “Bizilagunek erraten zidaten alaba Gaztelugibeleko paretetan gora ikusten zutela”. Txapelketa bat Donostiako Viktoria Eugenia antzoki barruan egin zutenekoa ere ekarri du gogora Antxon Iturrizak. “Han izan nuen Miriamekin aurrez aurre hitz egiteko aukera, lehen aldiz”.
Paretan eta mendian
Tafallako eskalatzailearen eta kazetariaren arteko harremana, halere, lehenago hasi zen. “Egin-en ari nintzen, eta elkarrizketa bat eskatu nion. Ez zen agertu, ordea, eta hutsik nuen orria betetzeko, irudizko elkarrizketa bat idatzi nuen. Miriamek irakurri zuen irudizko elkarrizketa, eta gustatu zitzaiola esateko gutun bat bidali zidan, eskuz idatzita”.
Lehen gutun horrek bertze anitz ekarri zituen gero: “Gutun bidezko lagun bilakatu ginen. Harreman berezia genuen”. Mendiaz idazten zuen kazetaria zen Iturriza, eta eskaladaren arloan gaitasun bereziak zituela erakusten zuen emakumea, berriz, Garcia Pascual.
Madrilen, Patonesen, Espainiako eskalada txapelketa irabazi zuen tafallarrak 1986an. Urte berean, Pedagogiako ikasketak amaitu zituen, Bartzelonan. “Txapelketak ez zituen maite, halere; kirol eskaladatik mendizaletasunera egin zuen bidea”, azaldu du Iturrizak. Mendian, hain zuzen, anitzetan egin zuen bat Juanjo Sansebastianek Miriam Garcia Pascualekin. “Riglosen, besteak beste; Bilbon ere askotan egon ginen, Jose Carlos Tamayo lagun genuelako”.
Tamayoren ahotik izan zuen Sansebastianek Tafallako eskalatzailearen heriotzaren berri. Argentinan eta Txilen egon zen mendizalea udaberri hartan, eta Tamayo Bilboko aireportura joan zitzaion bila. Han erran zion. Oraindik ere, samina sumatzen zaio ahotsean, une hura gogoratzen duenean; batez ere, Garcia Pascualen espedizioa hasi aurreko egunekoak oroitzen dituenean. Iruñean elkarrekin bazkaldu zuten egun batean, eta eskalatzaileak Indian zain zuen erronkaren “beldur” zela onartu zion Sansebastiani. “Egun hartan, autoz eraman nuen Gasteizera, handik abiatu behar zutelako Indiarantz. Besarkada handi bat eman zidan autotik jaitsi aurretik. Atera, eta berriz ireki zuen atea, barruan sartu eta beste besarkada bat emateko. Agurtu nahi zuela sentitu nuen”.
Mari Carmen Pascualek bezala, eskalatzailearen askatasun gogoa nabarmendu du Sansebastianek, gauza guztien gainetik. Grina horrek atzean duena ezin dela bazter utzi argi du mendizaleak, halere: “Politikaren esparruan, independentzia askatasunarekin lotzen du jendeak; nire ustez, baina, gutxi dira erabateko askatasunari aurre egiteko gai, eta horietako bat izan zen Miriam, zalantzarik gabe”.
Bere askatasun grina gauzatzeko ausardia izan zuela erantsi du Sansebastianek: “Bururatu zitzaizkion gauza guztiak egitera ausartu zen; eta disfrutatu zuen, batez ere, bere ahaleginak emandako sariekin”. Pareten bila, bertzeak bertze, AEBetako Yosemitera joan zen Garcia Pascual. Hango esperientziak markatu zuela nabarmendu du Sansebastianek. Miriam Garcia Pascualen amak ere erran du: “Yosemite bihotzean zuen”.
Ordukoak eta bertze esperientzia anitz idatzita utzi zituen eskalatzaileak bere egunerokoan, eta, testu horiek oinarri hartuta, Eman izar bat liburua argitaratu zuen Desnivel etxeak. Juanjo Sansebastianek izen bereko dokumentala ere egin zuen, lagunari buruz. “Oso esperientzia polita izan zen, eta, aldi berean, oso gogorra”.
Mari Carmen Pascualentzat alabari agur errateko aldi oro zen gogorra: “Miriamek erraten zidan negarrik ez egiteko; baina joan orduko, negarrez hasten nintzen”. Pascualek, halere, ulertzen zuen alabaren zoriontasuna mendira lotuta zegoela. “Behin erran nion ezin zuela ahaztu ni ere bere sokara lotuta nengoela; horrelakorik ez errepikatzeko eskatu zidan, menditik urrun, kaiola batean hil eginen zelako. Ez nion berriz ere horrelakorik erran. Aske izateko ekarri nuen, eta aske izaten utzi nion”.
Parke bat Tafallan
Lanean zen Mari Carmen Pascual familiaren etxean alabaren heriotzaren berri emateko deia jaso zutenean. “Senarrak deitu, eta etxera joateko eskatu zidan. Ailegatu bezain pronto, inork deus erran gabe, jakin nuen”.
Oihu egin zuela kontatu du eskalatzailearen amak. Alabaren izena oihukatu zuela, galdu zuela jakin zuenean; eta alabaren izena oihukatu zuen, berriz ere, handik hiru urtera, eskalatzailearen gorpua gordetzen duten pareten aurrean, azken agurra ematera joan zenean. “On handia egin zidan hil zen tokira joateak. Maite zituen gauzak eraman genizkion, tartean Belaguako loreak. Han bota genituen, Miriamentzat. Maite zituenekin gelditu zen”.
Pascualek, halere, hurbil sentitzen du alaba; bereziki, Tafallan, 2006tik eskalatzailearen izena duen parkeko monolitoari heltzen dioenean. “Harria bigun sentitzen dut, alaba besarkatuko banu bezala. Miriamek izugarri maite zuen parke hori, eta opari ederra da denontzat”.
Ez da bakarra. Antxon Iturrizak Miriam Garcia Pascualen omenez idatzitako ¿Vendrás a casa por Navidad? (Etxera etorriko al zara Gabonetan?) izenburuko ipuina oparitu dio eskalatzailearen amari. “Miriamen heriotzaren berri Mari Carmenek eman zidan: alabarekin nuen harremana amarekin dut orain. Miriam gogoratzeko modu bat da biontzat”.
Aske gogoratzen dute; kontent eta mendian. Behin, arrakala batean zegoen apo txiki batekin egin zuen topo: “Biok maite ditugu buztinaren usaina eta granitoaren kolorea. Irribarre batekin erran diot agur. Inbidia diot: bera El Capitanen bizi daiteke, eta ni ez”, idatzi zion.
Uxue Rey Gorraiz
Trikuharriaren kartela da zutik utzi duten gauza bakarra!”. Hala salatu du Etxarri Aranazko herritar batek Fagamendiko dolmenak berriki pairatutako txikizioa: monumentua zapaldu eta suntsitu egin dute, basolanak egiten ari zen makina astun bat gainetik pasatu baitzaio.
Hilaren lehenbiziko asteburuan zabaldu zen berria; hain zuzen ere, koronabirusak eragindako itxialdiaren mugak arindutakoan, mendizaleek lehenbiziko aldiz inguruetan ibiltzeko aukera izan zutenean. Herritarrek orduan ikusi zuten zer gertatu zen. Trikuharriaren oraingo egoeraren lekuko izan zirenek zenbait argazki eta bideo jarri zituzten sarean, eta berehala sortu ziren sumin eta haserre mezuak.
Herritarrek egin bezala, Hilharriak elkarteak ere gogor kritikatu eta salatu du Fagamendiko dolmena suntsitu izana. Elkarteko kide da Iñigo Txintxurreta, eta, azaldu duenez, “txikituta” gelditu da monumentu megalitikoa. “Ikusi dugu tumulu zati bat birrinduta dagoela, eta susmoa dugu ganbara ere suntsitu egin dutela, erakutsi dizkiguten bideoetan ez baitira ikusten trikuharriaren ganbararen harlauzak”.
Basozainek bildutako informazioaren arabera, makina Fagamendiko harri tumuluaren gainetik pasatu zen, eta, hortaz, desitxuratu egin du trikuharriaren jatorrizko forma. Gainera, adierazi dutenez, dolmena ez ezik, margo horiz eta zuriz pintatutako basabidea ere hondatu du enpresak, zura ateratzeko arbolak mozten ari zela.
Gertatutakoaren berri izan eta gero, egun berean —maiatzaren 4an—, Sakana-Mendialdea mugapeko basozainak Fagamendiko dolmenaren inguruetara azaldu ziren, hura ikuskatzeko. Akta batean bildu zituzten antzemandako kalteak, eta Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamenduak zehapen espediente bat ireki du basolanak egin zituen enpresaren kontra.
Maiatzaren 6an, Ingurumen Departamenduko basozainak, Sepronako kideak eta Ondare Historikoaren Zerbitzuko arkeologoak bertaratu ziren, kalteak neurtzeko asmoz. Txosten bat egin dute bildutako xehetasunekin, salaketan aintzat har ditzaten.
“Saihesten ahal zen”
Joxe Miel Barandiaranek aurkitu zuen Fagamendiko dolmena, 1954an, eta Etxarri Aranazko Trikuharrien ibilbidearen parte da. Dozenaka dolmen ikus daitezke bidean, pago eta haritzen artean. Hilharriak elkartearen arabera, dolmenak informazio mordoa gordetzen du garai batean Ataun-Burundako mendilerroan eta haren inguruetan bizi ziren artzainei eta unaiei buruz.
Oso ezaguna da ingurua. Areago, askok argudiatu dute “aise” ikus daitekeela dolmena non dagoen, ongi seinaleztatua baitago aspaldi; bereziki sumindu ditu horrek, haien ustez agerian gelditu baita ez dela hutsegite bat izan, eta erraz saihesten ahal zela. Bestalde, Txintxurretak azaldu du monumentu megalitikoak mapan kokatzen laguntzeko tresnak ugari direla, eta harritua dio “sinestezina” iruditzen zaiola ikustea oraindik ere horrelakoak gertatzen direla.
Azaldu duenez, urteak dira dena “oso informatizatua” dagoela. Esaterako, Euskal Herriko Atlas Megalitikoari esker, posible da ikustea monumentu horiek non dauden kokatuak. Atlasa lurraldeka dago antolatua, eta, hain zuzen ere, guztien artean, Nafarroako lurrak aztergai dituena da berriena, oparoena eta osatuena.
Hilharriak elkartea arduratu zen hura egiteaz, hain justu. “Katalogoa osatu genuen, eta zehaztasun handiz jasota daude megalito bakoitzaren datuak eta koordenatuak”, azaldu du Txintxurretak.
Baliabideak asko izanagatik ere, Fagamendikoa ez da lehenbiziko kasua. Iñigo Txintxurretak gogora ekarri du, esaterako, 2018an Leitzako Irusoko dolmena hondatu zutela. Orduko hartan, monumentuaren gainean ehizarako dorre bat eraiki zuten.
Beraz, orain gertatu dena salbuespena ez dela ikusita, kritika egitea eta gaiaren inguruan hausnartzea “behar-beharrezkoa” dela uste du Txintxurretak. Haren iritziz, arazoa ez da baliabide eskasia, teknologiaren erabilera “desegokia” baizik. “Suntsitzeko erabiltzen dugu teknologia, horretan onak gara, baina gauzak babesteko… Horretarako ez dira ditugun baliabideak behar bezala erabiltzen”, esan du.
Hilharriak elkartea 1998tik ari da Euskal Herriko mendi eta basoetako monumentu megalitikoak babesteko lanean. Monumentu horien katalogazioan eta prospekzioan oinarritzen da haien jarduna. “Oso inportantea da horrelakoak lokalizatuta edukitzea, zaindu ahal izateko. Eta, hala ere, begira zer ari den gertatzen”, azaldu du Txintxurretak. Izan ere, Fagamendikoa ezaguna zen, eta kalte egin diote, halere.
Dena dela, horrelako gertaerek ez dute elkarteko kideen grina apaltzen, eta bila jarraitzeko indarra sobran dute, jakin arren handia dutela erronka. “Fagamendikoarekin gertatu bada, imajinatu zer gertatuko den oraindik ezagutzen ez ditugun monumentuekin!”.
Jendearen pentsaera aldatzea nahi luke Txintxurretak, “gogo falta” ikusten baitu. Sinetsita dago monumentu megalitikoak ez direla balioesten; uste du “handi-handiak” direnak miresten direla bakarrik. Horrelakoek informazio mordoa gordetzen dutela nabarmendu du: “Dolmenak, adibidez, ez dira hilobi soilak; lurra egituratzeko eta memoria gordetzeko ere balio dute”. Denboran atzera egiteko aukera ematen dute, Neolitoan hasi baitziren halakoak sortzen, eta orduko errituei buruzko informazioa jasotzeko aukera dute ikertzaileek haiei so eginez. “Duela 5.000 urte baino gehiagoko altxorrak ditugu, eta zaindu egin behar ditugu”.
Azken zenbaketen arabera, guztira bostehun trikuharri ezagun inguru daude Nafarroan. Gainerako monumentu megalitikoak ere aintzat hartuta hots, tumuluak, harrespilak eta zutarriak, 1.500 megalito daude Nafarroako lurretan. Pixkanaka, bilduma hori handitzea nahi dute. “Altxor berriak” aurkitu, zaindu eta gorde.
Edurne Elizondo
Hasi, eta gelditu. Martxoan hasii zituzten Irurtzungo Pikuxar elkartearen egoitza berria eraikitzeko lanak, baina bertan behera utzi behar izan zituzten, bi astez, koronabirusak eragindako osasun krisiaren eraginez. Jo eta ke ari dira, …
Edurne Elizondo
Auzo bat bizitzeko, edo auzo bat kontsumitzeko; auzo bat zaintza sustatzeko, edo auzo bat espekulazioari eta negozioari emateko. 2018ko ekainean, Iruñeko Alde Zaharrean sortu berri zuten Pisutekako kideek orriotan nabarmendu zuten “bi auzo ereduren talka” zegoela hiriburuko zati horretako karriketan. “Bizilagunentzako auzo baten aldekoa” zen orduko haien apustua, eta berretsi egin dute orain, koronabirusaren pandemiak eragindako alarma egoeraren testuinguruan: nahi duten auzoa eraikitzeari ekin diote, zaintza sare bat sortuz, auzolana bultzatuz, eta osasun krisiak ekarri duen etxebizitzaren arloko espekulazioa salatuz.
Gentrifikazioak eta turistifikazioak jo ditu Europako hiri anitz, azken urteotan. Euskal Herrira ere ailegatu dira prozesu horiek, bai eta Iruñera ere, nahiz eta Bilbon edo Donostian baino neurri apalago batean garatu. Arazoari “berandu baino lehen” eutsi nahi izan diote hiriburuko Alde Zaharreko bizilagunek, eta anitz dira azken urteotan auzia jorratzeko eta konponbideak bilatzeko egin dituzten jardunaldiak eta sortu dituzten taldeak: etxebizitza, aisialdia eta bertze hainbat gai landu dituzten plataformak osatu dituzte, eta gehienek AZ Ekimena izeneko proiektuan egin dute bat.
Bizitzeko Alde Zaharra plataforma da Iruñeko auzo horretan mamitu direnetako bat. Espainiako Gobernuak alarma egoera indarrean jarri bezain pronto ekin zioten lanari talde horretako kideek. “Nahi dugun auzo eredua gauzatzen ari gara, finean”, azaldu du plataformako kide Leticia Molinak. Auzolana eta zaintza ditu oinarri eredu horrek, hain zuzen ere, eta bizitzeko auzo bat aldarrikatu nahi du, batez ere. Horregatik, zaintza sarea osatzea izan zen egin zuten lehendabiziko urratsa: “Berrehun pertsona baino gehiago gaude sare horretan. Beharrak non dauden zehaztu dugu, bai eta sareko kide direnak non bizi diren ere, laguntzaile bakoitzak bere lana ahalik eta ongiena egin dezan; informazio horri esker errazagoa da nor eta nora bidali jakitea”.
Plataformako kideak harremanetan dira Iruñeko Udalarekin eta auzoko osasun etxeko arduradunekin, gainera, laguntza behar duten bizilagunak identifikatzeko.
Josi eta Josi izeneko taldea ere martxan jarri du plataformak. Hogei bat pertsonak egin dute bat, maskarak josteko eta banatzeko. “Mila baino gehiago eman ditugu jada”. Karrikan, hain zuzen ere, bizilagunen esker ona jaso dutela nabarmendu du Molinak, eta hori da gehien pozten duena: “Itxialdian denon baldintzak hobetzeko egin dugu bat, eta hori lortzeko ari gara lanean. Bizilagunen esker onak erakusten digu ongi ari garela”, nabarmendu du.
“Sarea indartu”
Karrikan egindako lan horri esker, plataforma ezagutzen ez zuten anitzek haiekin bat egin dutela erantsi du Molinak, eta, ondorioz, “sarea indartzea” lortu dutela. Auzoko denda txiki eta ertainen berri emateko kanpaina ere egin dute, tokiko eta hurbileko produktuen alde egiteko, eta auzoko dendariek ekinaldia “ederki” hartu dutela azaldu du Leticia Molinak. “Gero eta jende gehiago dago laguntzeko prest”, nabarmendu du. Auzokoak auzoa egiteko gogoz dira, finean.
Bizitzeko auzo bat nahi dutela argi dute Alde Zaharreko herritarrek, hain zuzen ere. Horregatik, etxebizitzaren auzia bereziki jorratu duten gaietako bat izan da AZ Ekimeneko kideentzat eta proiektuaren barruan diren talde anitzentzat. Bizitzeko Alde Zaharra plataformako kideek ez dute esparru hori bazter utzi, alarma egoerak baldintzatutako egungo testuinguruan, eta salatu dute, hain zuzen, “gehiegikeriak” gertatzen ari direla.
“Iruñeko egoera aztertzen hasi baino lehen, Madrildik ailegatu zitzaigun berria: hogeita lau orduan, 230 etxe jarri zituzten alokairuan; noski, turistentzako etxeak ziren guztiak”. Itxialdiaren ondorioz, turistentzako etxeak alokatzeko negozioak behera egin du, eta etxebizitza horiek “merkatu arruntera” ailegatu dira, nolabait erranda.
Iruñekoa ez da Madrilgo egoeraren parekoa, baina bada zer salatu, Bizitzeko Alde Zaharra plataformako kidearen hitzetan: “Denbora tarte labur batean alokairuan emateko etxe asko agertu dira Iruñeko Alde Zaharrean”. Idealista-ren gisako webguneak aztertu dituzte, zehazki. “35 etxe inguru ageri dira, eta gehienek 26 inguruk ez dute legedia betetzen”.
Kasu anitzetan, legeak zehaztutakoa baino diru gehiago eskatzen dute berme gisa. “Legez, bi hilabeteko alokairua eskatzen ahal da; zenbaitetan, sei hilabetekoa ere eskatzen dute”, azaldu du Molinak. Bizitzeko Alde Zaharra taldeko kideak gogoratu du etxe bat alokatzen denean jabeak ezin duela etxebizitzan bizi dena udan, adibidez, handik aterarazi. “Hori ere gertatzen da. Etxe bat alokatu, baina sanferminetan edo udako hilabeteetan hutsik utzi behar duzula esaten dizute; hori ez da legezkoa”, erantsi du.
Alokairuen berri ematen duten webguneetako arduradunekin harremanetan jarri dira Bizitzeko Alde Zaharra plataformako kideak, eta ardura haiena ez dela erantzun diete: “Iragarkia jarri besterik ez dutela egiten esan digute; guk nabarmendu diegu beren ardura ere badela iragartzen dituzten etxebizitzek legea betetzen dutela ziurtatzea, baina ez digute gehiago erantzun”.
Bizitzeko Alde Zaharra plataformako kideen asmoa da orain arte egin duten azterketa horretan sakontzea, eta, horretarako, herritarren laguntza eskatu dute. “Norbaitek bizi izaten ari den egoera salatu nahi badu, guregana jo dezake, bat egin ahal izateko”. Plataformako kideen helbide elektronikoa ondokoa da: bizitzekoaldezaharra@gmail. com.
Alarma egoerak era askotako egoerak utzi ditu agerian, etxebizitzaren esparruan, Molinak azaldu duenez: “Batzuei gertatu zaie etxeko jabeak alokairua murriztea edo hilabete batez ez kobratzea; baina kontrakoa ere bai: ordaintzeko epea luzatzeko eskatu, eta ezezkoa jaso dutenak badira”.
Alde Zaharrean antolatuta dauden herritarrek zaintza jarri nahi izan dute erdigunean. Hori da SET sareko kide diren hirien helburuetako bat, hain zuzen ere. Iruñea ere sare horretako kide da. Turistifikazioari aurre egiteko Europako hegoaldeko hirien sarea da SET, eta koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiaren testuinguruan, manifestu bat plazaratu du.
Krisiak desberdinkeriak areagotzeko arriskuaz ohartarazi dute sareko hiriok, eta eskatu dute herriek ez dezatela turismoaren sektorea erreskatatu. “Turismoaren desazkundeari ekiteko garaia da, eta gizarteko geruzarik zaurgarrienak babestuko dituen ongizate politikak lehenestekoa”, nabarmendu dute SET sareko hiriek.
Osasuna eta negozioa
Iruñeko Alde Zaharreko bizilagunek sortutako bertze elkarteetako bat da Alde Zaharrean Bizi izenekoa. AZ Ekimenarekin egin du bat proiektu anitzetan, baina bide propioa egin du. Gentrifikazioaren eta turistifikazioaren aurka egiteko elkarte bat da, labur erranda. Oraingo alarma egoeraren testuinguruan beren iritzia zabaldu dute elkarte horretako kideek ere, Nafarroako Ostalaritza eta Turismo Elkarteko arduradunen adierazpenei erantzunez.
Izan ere, ostalaritzaren arloko enpresariek kezka agertu dute Espainiako Gobernuak konfinamendua arintzeko iragarritako neurrien inguruan. Tabernetan eta terrazetan egon daitekeen jende kopurua mugatu dute, bertzeak bertze. Ostalariek salatu dute negozio anitzek ateak itxi egin beharko dituztela, eta egoerari aurre egiteko proposatu dute, adibidez, terrazen eremua handitu ahal izatea.
Alde Zaharrean Bizi elkarteko kideek argi dute alarma egoerak kalte egin diela negozio askori, tartean ostalaritzakoei. Ondorioz, sektoreko langileen inguruko kezka agertu dute; baina argi utzi dute, halaber, ordua dela zehazteko zein neurritan diren “funtsezko eta ezinbesteko” tabernak, jatetxeak, hotelak, turismorako etxeak, bidaia agentziak eta abar. “Gauza bat da langileak ez abandonatzea, eta beste gauza bat da negozioei eustea, kontuan hartuta horietako asko ez direla familia negozio txikiak”.
Alde Zaharreko espazio publikoaren okupazioa izan da Alde Zaharrean Bizi taldeko kideek mahai gainean jarri duten auzietako bat, azken urteotan. Oraingo testuinguruan, “egokitzeko beharra” nabarmendu dute, bai eta “guztien osasuna interes ekonomikoen gainetik jartzekoa ere”. Alarma egoera ezarri aurretik ere bazen zer hausnartu hiri ereduari buruz, eta Alde Zaharreko bizilagunak ari dira.
