Edurne Elizondo
Azken txanpako “urduritasuna”; baina, batez ere, “ilusioa eta emozioa”. Sentsazio horiek nabarmendu dituzte Garesen egoitza duen Izarbeibarko euskaltegiko arduradun Ane Azkonak eta Korrikaren hasiera ekitaldiko koordinatzaile Ion Zirizak. Apirilaren 4an, 17:00etan, herri horretatik abiatuko da 21. Korrika; apirilaren 14ra bitarte, 2.000 kilometro baino gehiagoko bidea eginen du lasterketak, Gasteizera ailegatu arte. Euskararen aldeko kontzientzia suspertzea eta euskaltegien eguneroko lana indartzeko dirua biltzea ditu Korrikak helburu. Garesen, euskararen aldeko sarea osatzeko baliatu nahi dute aukera, gainera. Komunitatea eraiki nahi dute, hizkuntza ardatz hartuta.
Egun bateko besta baino anitzez ere gehiago izanen delako Korrikari hasiera ematea, Garesko euskaltzaleentzat. Hori argi du Azkonak. Herrikoa da, herriko D ereduko ikastetxe publikoan ikasitakoa. Onartu du, halere, unibertsitateko ikasketak egitera Logroñora joan zenean bilakatu zela militante. “Euskaraz zekiten kideekin euskaraz hitz egiten hasi nintzen han; herrian, eskolako hizkuntza zen euskara niretzat, eta handik kanpo ez nuen erabiltzen. Logroñon, hangoek ez zuten ulertzen gure artean gure hizkuntzan hitz egin nahi izatea. Ontzat jotzen zuten ama hizkuntza ingelesa zuten bi pertsona hizkuntza horretan aritzea, baina ez guk euskaraz hitz egitea”.
Kontrako jarrera horrek eragin zion Azkonari AEKra hurbildu zuen klika, hain zuzen ere. Ikasketak amaituta, Mintzakiden lana eskaini zioten, eta AEKn irakasle izateko prestatu eta gero, euskaltegian eskolak ematen hasi zen. Orain, euskaltegiko arduraduna da. Garesen du egoitza, baina eskualdeko eta inguruko bertze hamaika herritako jendea ari da zentro horretan euskara ikasten. 50 ikasle inguru ditu egun, eta sei langile.
Euskaltegiko kideek duela bi urte jakin zuten aurtengo Korrika herritik abiatuko zela. “Poza hartu genuen berria jakin genuenean; aldi berean, argi genuen ardura handia izanen zela”, gogoratu du Azkonak. Herritarren artean zurrumurrua zabaltzen hasi zen, eta iazko ekainean baieztatu ahal izan zuten Gares izanen dela Korrika abiatzeko herria.
Aurreko hogei aldietan hamabost herrik hartu dute Korrikaren hasiera. “Ohore hori izanen du gure herriak ere”, erantsi du Ion Zirizak. Barañaingoa da, baina Garesen bizi da egun. Duela zortzi hilabete ailegatu zen herrira, baina herriko parte sentitzen da jada. Korrika hasteko besta antolatzeko lanetan murgildu da buru-belarri, eta herrikoa balitz bezala ari da Korrikaren ingurukoez gozatzen. Lan handia du esku artean, eta onartu du “kezka eta bertigoa” sentitu dituela. Baina euskararen aldeko grinak eragindako ilusioa nagusitu da. Kontent da herritarrek parte hartzeko erakutsi duten borondatearekin, eta zalantzarik ez du Korrika Garestik abiatzeak “epe luzerako arrastoa” utziko duela.
Eremu mistoan
Euskaldun berria da Ziriza. 18 urte zituenean hasi zen ikasten, eta lotsarik gabe erabiltzen zuela gogoratu du, gramatika menderatzen ez zuenean ere. “Militantziagatik erabaki nuen ikastea”, nabarmendu du. “Euskaraz bizi nahi dut, eskubide hori dudalako”. Garesen hori lortu duela erran du. “Badakit nora jo euskaraz bizitzeko. Eta euskaraz ez dakienak ere ahalegina egiten du; belarria prest dute”.
Azkonak nabarmendu du azken urteotan hobera egin duela euskararen egoerak herrian. Argi du, halere, urrats anitz badela, oraindik ere, egiteko. Gares eremu mistoan dago, 1986. urteko euskararen legeak ezarritako zonifikazioaren arabera. 1980ko hamarkadaren hasieratik bada D ereduko ikastetxea, eta horrek herriko giroa euskalduntzeko prozesua anitz lagundu duela azaldu du euskaltegiko arduradunak.
“Haurrak D eredura joaten hasi zirenean, gurasoek ez zekiten euskaraz, baina seme-alabak laguntzeko asmoz, ikasten hasi ziren”, kontatu du Azkonak. Orain, D ereduan ikasitako haur horiek bilakatu dira guraso, eta seme-alabekin euskaraz egiteko gai dira.
3.000 biztanle inguruko herria da Gares. Herritarrek elkar ezagutzen dute. Euskaldunen eta euskaltzaleen arteko sarea sendotzeko beharra badela uste du Azkonak, halere. “Duela bost urte hasi nintzen euskaltegian lanean, eta han konturatu naiz ez dakigula benetan Garesen zenbatek hitz egiten duten euskaraz, edo zenbat diren ulertzeko gai”, nabarmendu du.
Horregatik jarri du mahai gainean saretzeko eta komunitatea eraikitzeko beharra. “Hizkuntzaren auzia lantzeko talde bat behar dugu, euskararen alde lan egiteko; Euskararen Eguna antolatzeaz gain, harago joko duen sarea behar dugu, gogoeta bultzatzeko, euskara lantzeko”.
Euskaraldiarekin sare hori ehuntzeko urratsak egin zituztela uste du Azkonak, egitasmo horrek balio izan zuela euskaldunek elkarren berri zehatzagoa izateko. Eta bultzada horri segida eman nahi diote Korrikaren bidez.
Lege berri bat eskatzeko
Apirilaren 4an, berrehun boluntario inguruk eginen dute lan Garesen, Korrikari behar den bezalako hasiera emateko. “Jende anitz etorri da guregana laguntzeko prest”, azaldu du Zirizak. Azken txanpako kontuak lotzen aritzea egokituko zaio egunotan. Ostegunean bestaz gozatzeko “aukera gutxi” izanen duela argi du, baina herritarrentzat ari dela badaki, eta horrek betetzen du. Euskararen alde ari delako.
Euskararen alde egin nahi duelako, hain zuzen, etsita agertu da azken lau urteotan Nafarroako Gobernua urrats gehiago egiteko gai izan ez delako. “Pausoak eman dira, baina ez da nahikoa”. Bat egin du Azkonak. “Behar duguna da zonifikazioa bertan behera uztea”, erantsi du, irmo.
Korrikaren hasierak ederki islatuko ditu zonifikazio horren ondorioak. “Garestik atera, eta hurrengo herria Mañeru izanen da Korrikaren bidean. Herri hori eremu ez-euskaldunean dago. Han bizi den nire lehengusuak eta nik ez ditugu hizkuntza eskubide berak”, salatu du Azkonak.
Egoera mingarria zaie Azkonari eta Zirizari. Mañeruko herritarrentzat Korrika “esperientzia polita” izanen dela nabarmendu dute, herritarrak ahalegindu baitira eremu mistoan sartzen, baina ez dute lortu. “Euskaraz ikasteko Garesera etorri behar dute hango haurrek; bidaia egiteko laguntzarik ez dute, ordea”, azaldu du Zirizak. Euskaldun guztien hizkuntza eskubideak errespetatu eta bermatuko dituen legea eskatu dute antolatzaileek. Hori lortzeko bidea hasiko dute apirilaren 4an. Azkonak argi du: “Kolosala izanen da”.
E. Elizondo
Beteta da Asier Biurrunen agenda egunotan. Azken txanpan sartu dira 21. Korrika prestatzeko lanak, eta lanez gainezka da ekinaldiko Nafarroako koordinatzailea. Erakundeei eskatu die klik egiteko, eta urratsak egiteko beldurrik ez izateko.
Nafarroan hasiko da Korrika. Berezia izanen da zuentzat?
Bai. Hemen hasteak ematen digu halako poz berezia. Korrika iristea beti da pozgarria, baina hemendik hastea ohore bat da. Orain arte bakarrik beste hamabost herrik izan duten ohorea da, gainera. Hori gauza handia da.
Lan gehiago ere bada, ezta?
Bai, zalantzarik gabe. Garesen jende asko ari da lanean. Herrialde osoan ari gara. Baina oso gustura egiten den lana da. Ez dakigu eguraldia lagun izanen dugun edo ez, baina ziur naiz apirilaren 4an, 17:00etan, emozio handia izanen dela Garesen, eta ikusiko ditugula malkoak, halako ekitaldi bat oso polita delako.
Nafarroan hasteak ematen dio indar berezia ofizialtasunaren aldeko aldarriari?
Esanahi berezia du Nafarroan hasteak, bai. Ezin dugu ahaztu hemen zonifikazioak indarrean jarraitzen duela. Garesen abiatuko da Korrika, eta horko herritarrek ez dituzte eremu euskaldunekoek dituzten hizkuntza eskubideak. Korrika da zonifikazioa bertan behera uzten duen ekinaldi bat. Garesen hasiko dugu bidea, eta euskaraz eginen dugu, herrialde osoan. Zonifikazioak ezarritako mugen gainetik.
Gobernua, azken lau urteotan, ez da gai izan muga horiek bertan behera uzteko. Zer deritzozu?
Hankamotz gelditu dela egindako lana. Legegintzaldia amaituko da laster, eta, Korrikaren bidez, hain zuzen, kolpe bat eman nahi dugu mahai gainean lekukoarekin, hizkuntza eskubideak aldarrikatzeko. Gares eremu mistoan dago, baina horrek ez ditu hangoen eskubide guztiak bermatzen. Urratsak egiten jarraitu behar dugu, euskara ofiziala izan dadin Nafarroa osoan. Horretarako, erakundeek eta horietan diren alderdiek klik egin behar dute. Benetako urratsak egin behar dituzte, hizkuntza eskubideak inori ez ukatzeko. Nafarroan, egun, legeak euskara erabiltzea ukatzen die herritar askori.
Herritarrek erakundeek baino errazago egiten dute euskararen aldeko klika?
Ematen du erakundeek halako beldurra badutela. Herritarrek errazago egiten dute klik. Alderdiek beste toki batera begiratzen dute. Ematen du mundu guztia utzi nahi dutela kontent, baina argi dago euskaldunak ez daudela pozik. Konplexuek jota jokatzen dutela ematen du. Beste gai batzuekin ez daude euskararekin dauden arazoak, gainera. Euskaldunok hizkuntza eskubideak baditugu, lege batek arautu behar ditu, denak berdintasunean artatzeko. Baina ez dute horrelakorik egiten, euskararen arloan. Alderdiek azaldu beharko lukete zergatik ez duten egiten.
Zonifikazioa bertan behera uzteko aukera argi bat galdu dela uste duzu?
Ez dut gustuko esatea aukera bat galdu dugula, baina egia da ez dugula egoera aprobetxatu aurrera egiteko. Aldaketaren gobernuak agintea hartu zuenean, itxaropeba bagenuen; haize berria sumatuko genuela uste genuen. Egin dira urratsak, baina ez dira nahikoak. Egia da hainbat herrik lortu dutela eremu mistora sartzea, baina zergatik ez dugu jauzia egin denak eremu euskaldunean sartzeko? Edo zonifikazioa bertan behera uzteko, behingoz? Legegintzaldia joan da, eta ez dakigu hemendik aurrera zer gertatuko den.
Korrikaren hasierak ederki islatuko du zonifkazioaren eragina, eremu mistotik ez-euskaldunera pasatuko baitira korrikalariak, kilometro gutxi eginda.
Bai. Garesen hasteak ere emanen digu aukera errealitatea ezagutzeko. Hori da gure egunerokoa. Hori da alderdiek ikusten ez dutena, eta legeak errespetatzen ez duena.
Garesen hasi, baina Nafarroa osoan eginen du bidea Korrikak. Dena prest?
Azken txanpan gara, azken ordukoak lotzen, dena prest izateko. Korrikak aspaldi zapaldu ez dituen euskualdeak bisitatuko ditu aurten; asteburuan jende asko izanen dela ziur gara, apirilaren 6an pasatuko baita Korrika Iruñetik. Jendea gogoz dela uste dut. Nik hori nabarmendu nahi dut, jendeak baduela gogo handia parte hartzeko, lekukoa hartzeko. Eskualde askotatik ari gara deiak jasotzen, eta harrituta gara toki askotan jaso dugun erantzun onarekin. Polita dator Korrika, eta uste dugu aukera emanen duela presio pixka bat egiteko, hurrengo legegintzaldian gerta ez dadin oraingoan gertatu dena.
Edurne Elizondo
Kulturaren esparruan nagusietako bat. Halakoa da Nafarroako Gobernuak urtero banatzen duen Vianako Printzea saria. Aurtengoa nori dagokion apirilaren 5ean ezagutaraziko dute, eta maiatzaren 4an eginen dute saria emateko ekitaldia, Vianan.
Epaimahaiak sei hautagairen artean erabaki beharko du norentzat izanen den 2019ko Vianako Printzea saria: Sagrario Aleman, Atena fundazioa, Fernando Hualde, Tomas Yerro, Pamplonesa musika banda eta Amaia Remirez eta Raul de la Fuente dira proposatutako eragileak. Hautagai horiek jorratutako lan esparruak askotarikoak dira: euskalgintzak, zinemak, antzerkiak, literaturak, musikak, etnografiak eta bertze hamaika diziplinak isla dute haien ibilbideetan.
Amaia Remirez eta Raul de la Fuente zinemagileak dira, eta azken Goya sarietan nagusitu egin ziren Another Day of Life filmarekin, animaziozko lanen kategorian. Nafarroako Ikus-Entzunezko Klusterrak aurkeztu du haien hautagaitza. Nabarmendu dute Remirezen eta De la Fuenteren obrak agerian uzten duela zinemak errealitatea dokumentatzeko duen gaitasuna.
De la Fuente argazki zuzendaria da, bai eta gidoilaria, zuzendaria eta editorea ere, bertzeak bertze. 2006an estreinatu zuen bere lehen lana: Nomadak TX. 2014an, Goya saria irabazi zuen Minerita filmarekin. Remirez, berriz, gidoilaria eta ekoizlea da, eta De la Fuenteren hainbat film ekoitzi ditu. Harekin batera sortu zuen Kanaki Films etxea, 2009an.
Gutxi dira Fernando Hualdek ukitu ez dituen arloak. 1961. urtean jaio zen, Izaban, eta bere herriko eta eskualdeko kultura eta etnografia zabaltzeko egin du lan, etenik gabe. Nafar Ateneoak proposatu du aurtengo Vianako Printzea saria jasotzeko.
Hogeita hiru liburu idatzi ditu, eta sei dokumental prestatu. Bi mila artikulu baino gehiago argitaratu ditu prentsan, eta hamaika hitzaldi eman ditu. Izabako museo etnografikoaren bultzatzaile izan da, bai eta Burgiko almadiari buruzkoaren sustatzaile ere. Erronkaritik kanpo ere egin du lan, eta herriz herriko zaharren aspaldiko garaiei buruzko ahozko testigantzak jaso ditu, bertzeak bertze.
Nafar Idazleen Elkarteak proposatu du Tomas Yerro Vianako Printzea saria irabazteko. Nafarroako Unibertsitateko eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakasle izan da, bertzeak bertze. Río Arga poesia aldizkaria zuzendu zuen, eta hamaika testu argitaratu ditu Cuadernos de etnografía y etnología de Navarra aldizkarian. Poesia lanak ondu ditu, eta Nafarroako literatura jorratu du, hamaika hedabidetan.
Nafar Ateneoa sortzeko prozesuan parte hartu zuen Tomas Yerrok. Administrazioan ere izan ditu ardurak: Nafarroako Gobernuko Kultur Ekinaldien zerbitzuko buru izan zen 1991tik 1995era; eta Kultura zuzendari nagusi, berriz, 1995etik 1999ra.
Euskalgintzaren esparruan eragile nabarmena da Sagrario Aleman, eta Nafarroako Kulturaren eta Arteen Kontseiluko hainbat kidek proposatu dute Etxalekukoa Vianako Printzea saria jasotzeko.
1972. urtean hasi zen helduak euskalduntzeko eta alfabetatzeko lanean. Farmazia ikasketek Valentziara eta Madrilera eraman zuten, eta azken hiri horretan ere eman zituen euskara eskolak. Nafarroara itzuli, eta Erriberan aritu zen lehendabizi. Arturo Campion euskaltegitik deia jaso zuen arte. Hain zuzen, 1982. urtetik erretiroa hartu arte IKAren Iruñeko Arturo Campion euskaltegiko arduraduna izan da.
Lan akademikoagoa ere egin du eta egiten du, Euskaltzaindiko kide baita 2007. urtetik. Gainera, Principe de Viana, Jakin, Bat, Argia eta Pulunpe aldizkarietan idatzi izan du Alemanek. Euskararen alde egindako lanagatik hainbat sari jaso ditu: Zaldiko Maldikoren Urrezko Lamia, 1987an; Euskalerria Irratiaren Larreko saria, 1996an; eta Noticias Taldearen Ortzadar saria, 2016. urtean, bertzeak bertze.
Nafarroako Unibertsitate Publikoko Giza eta Gizarte Zientzietako Fakultateak proposatu du Atena fundazioaren hautagaitza. Desgaitasunen bat duten pertsonen alde egiten du lan, artearen bidez, eta autonomia eta bizi kalitatea helburu hartuta. Fundazioa hainbat familiak sortu zuten, 2001. urtean, eta, geroztik, musika eta dantza eskola bultzatu, eta konpainia bat osatu du, bertzeak bertze.
Atenak pertsonen garapen osorako tresna bilakatu du artea. Egindako lana jendaurrean erakusten dute fundazioko kideek, urtero oholtza gainera igotzen baitira prestatutako lanak aurkeztera. Lan horrek Nafarroako Gobernuaren Gazteriaren saria jaso zuen 2013. urtean.
Atena fundazioak aurkeztutako azken ikuskizuna 2018. urtekoa da, eta Mi propio universo du izenburu.
Pamplonesa Iruñeko udal musika-banda garai berezi batean bilakatu da Vianako Printzea saria jasotzeko hautagai: mendeurrena ospatzen duen urtean, alegia. Iruñeko Udalak, Pamplonesaren Lagunen Elkarteak eta Iruñeko Olentzeroren Lagunen Elkarteak proposatu dute.
1919. urteko urriaren 11n jo zuen lehendabiziko aldiz Pamplonesak, eta, geroztik, hiriko ikur bilakatzea lortu du. Sanferminetan karrikak girotzen dituelako ezagutzen dute anitzek, baina besten esparrutik kanpo ere lortu du publiko fidela. Urtean 50 kontzertu baino gehiago ematen ditu. Hezkuntzaren arloan ere egiten du lan, eta, azken urteotan, haurrak musikara hurbiltzeko programa bat garatu du herrialdeko ikastetxeetan. Vicente Egeak zuzentzen du Pamplonesa, 1996. urtetik. Nabarmendu du bandak tradizioa eta bide berriak uztartu dituela.
Edurne Elizondo
Senegalen jaiotako nafarra da Farmata Watt. Afrikako Lorea elkarteko kidea da, eta, orain, Munduko Medikuak erakundeko langilea. 2004. urtean ailegatu zen herrialdera. Duela gutxira arte, alokatutako gela batean bizi izan da, partekatutako etxebizitza batean. Orain, lanpostu berriari esker, bakarrik bizi da. “Lagun baten bidez lortu dut etxea alokatzea; agentzien bidez saiatu naizenean, trabak bertzerik ez dizkidate jarri. Jaso ditudan begiradak izan dira okerrena; nire egoeraren berri jaso aurretik ere erran izan didate niretzat ez zegoela deus. Afrikarra naizelako; beltza naizelako. Ezin dugu horrelakorik onartu”.
Arrazakeriaren eta xenofobiaren aurkako eguna izan zen atzokoa, eta, bihar, zapalkuntza horren aurka protesta egiteko, manifestaziora deitu dute SOS Arrazakeria, Paperak Denontzat eta Afrikako Lorea erakundeek, bertze hainbat eragileren babesarekin. 12:00etan hasiko da, Iruñeko Gazteluko plazan.
Han izanen da Watt, argi baitu karrikara atera behar dutela bidezkoa ez dena aldatzeko. Sistemak bere erroan du arrazakeria, senegaldarraren hitzetan, eta egoera hori irauli ahal izateko, zapalkuntza hori sufritzen dutenek egon behar dute borrokaren “lehen lerroan”. “Ongi da bertze herritarren eta elkarteen laguntza eta babesa jasotzea, baina guk gidatu behar dugu prozesu hau. Karrikan egon behar dugu”, erantsi du.
Orainak kezka sortzen dio Watti. “Egoerak okerrera egin duela uste dut. Lehen lasai ibiltzen nintzen karrikan; orain ez; orain, beldurrez”. Eskuin muturraren eta talde faxisten gorakadak eragin dio beldur hori. Watten kezkarik nagusiena, halere, etorkizunari buruz duena da: haurrek hezurmamitzen duten etorkizuna, alegia.
Kezka hori azaltzeko, Munduko Medikuak taldearen eskutik zuzendutako tailer batean gertatutakoa jarri du adibide. Haurrekin egotea egokitu zitzaion Watti. Adingabeak marrazten hasi ziren, eta haietako bik Ez naiz pobrea leloa idatzi zuten egindako marrazkietan. “Harrituta gelditu nintzen, eta esaldi hori zergatik idatzi zuten galdetu nien. Erantzun zidaten eskolan barre egiten zietela, pobreak direla erraten zietela, eta sorterrira itzuli behar zutela oihukatzen zietela; lur jota gelditu nintzen. Etxean entzundakoa errepikatzen zuten haur horiek”.
“Anitz kezkatzen nau gure umeak triste eta sufritzen ikusteak; nola sentituko dira harro afrikar izateaz, eskolan kontinente horri buruz entzuten duten guztiak lotura badu pobreziarekin eta gosearekin? Ez dute beltz izan nahi. Eta horrek biziki mintzen nau. Eskolek irakatsi beharko lukete Afrikan benetan gertatzen dena, gure herriek sufritzen duten espoliazioa; haurrei erreferente afrikarrak eskaini behar dizkiete”, erran du, irmo.
Atzerritarren legea
Egungo sistema arrazista dela zalantzarik ez du Farmata Wattek, eta afrikarren historia, errealitatea eta erreferenteak ezkutatzea sistema horren ondoriotzat jo du. Gehiago ere badira. Arrazakeria instituzionalak aurpegi anitz dituela erantsi du, eta denen aurka egin behar dela lan. Atzerritarren legearen kontra, hasteko. “Tranpa hutsa” da, Watten hitzetan.
Bat egin du SOS Arrazakeria erakundeko kide Beatriz Villahizanek. Arrazakeria instituzionalaren ondorio jo du lege hori. Erakunde horrek “sistemak bere egituran” duen arrazakeria salatu nahi du, aurtengo protestaren bidez, hain zuzen ere.
“Atzerritarren legea maltzurra da; sekulako gehiegikeriak onartzen ditu. Lege horrek merkatu globalaren interesei baino ez die mesede egiten. Langileria bitan banatzen du; batetik beren eskubideak murriztuta dituzten langileak daude; bertzetik, eskubide horiek lortzeko aukerarik ere ez dutenak. Sistemak bi kategoriak behar ditu eutsi ahal izateko”, erran du Villahizanek.
Nafarroan ere arazo anitz bada, oraindik ere, konpontzeko, SOS Arrazakeriako kidearen hitzetan. “Migratzaileak hartzeko benetako planik gabe jarraitzen dugu; herritarren elkartasun sareak ari dira administrazioaren rola betetzen. Administrazioak, gainera, joera du migrazio eskubidea mugatzeko; denei ez die aitortzen. Gobernu batek bere administraziopean bizi diren herritarren eskubideak bermatu behar ditu”, azaldu du. Ez da hori gertatzen, ordea. “Paperik ez baduzu, sistemak bazterrean uzten zaitu. Zure kabuz egin behar duzu aurrera, eta lortzen baduzu, orduan hartzen zaitu administrazioak bere besapean”, erantsi du SOS Arrazakeriako kideak.
Adibide bat jarri du, egoera hori azaltzeko: Osasunbidean gertatu dena. Iazko apirilean, Espainiako Auzitegi Konstituzionalak bertan behera utzi zuen Nafarroako osasun legea. Arau horren helburua zen herritar ororen arreta bermatzea. Legea hutsean gelditu eta gero, dekretu bat onartu zuen gobernuak, zerbitzua bermatzen jarraitzeko. “Horrelako aldaketek nahasketa eragiten dute, eta horrek ekarri du hainbat pertsonak zegokien arreta jaso ez izana”.
Azken garaiko joerek ez diote baikor izateko aukerarik uzten Villahizani. “Eskuin muturreko alderdien eta taldeen gorakadak kezkatzen nau, batez ere, migrazioaren auzia botoak eskuratzeko tresna bilakatu dutelako”.
Legeari egin nahi izan dio so, berriz ere; atzerritarren legeari. “Bada garaia berrikusteko indarrean dauden arauek zer baimentzen duten”. Beatriz Villahizanek nabarmendu du egun indarrean dagoen legeak ekarri dituela CIE izeneko atzerritarrentzako zentro itxiak.
Nafarroan gisa horretako zentrorik ez da. “Herrialdetik Madrilgo Alucheko zentrora eramaten dituzte migratzaileak”, azaldu du Villahizanek. Zentro hori eta gisako guztiak ixteko eskatzeko plataforma sortu dute Madrilen, eta talde horretako kide Jose Arizak hitzaldia eskainiko du gaur, 19:30ean, Zabaldin.
“Duela lauzpabost urte jarri ginen martxan, atzerritarrentzako zentro itxiak existitzeak berez urratzen dituelako giza eskubideak”, erran du Arizak. Aluchekoa 2005. urtean zabaldu zuten. 60 pertsonarentzako tokia zuen hasieran; orain, berriz, 280rentzat. 2017an, ia 9.000 pertsona hartu zituzten Espainako Gobernuaren pean diren zazpi zentro itxietan, eta pertsona horien %65,5 kanporatu zituzten.
2011ra arte, gizarte eragileek debekatua zuten sarrera zentro itxi horietan. “Orain sartzen gara. Salatzeko, eta laguntzeko”, erantsi du Arizak. “Itxi arte”.
Edurne Elizondo
Patriarkatuak emakume libreari erraten dio sorgin. Inkisizioak hildako andreen memoria gaur egungo emakumeen aurkako indarkeriarekin lotu zuen Silvia Federicik, Iruñean, 2017ko irailean egin zuen hitzaldian. Gaur asmo berarekin ariko da, 18:30ean, hiriburuko Gurutze plazako institutuan. Sorgin ehizaren historiari buruzko topaketa feminista eginen dute lehenengo aldiz, Katakrak eta Traficantes de Sueños liburu dendek bultzatuta. 2017an hasi ziren Federicirekin proiektua mamitzen, eta, gaurtik igandera bitarte, errealitate bilakatuko da azkenean.
“Historia aztertuz eta ulertuz, egunerokotasunaren politizazioan sakondu nahi dugu”, hala laburbildu du Katakrakeko kide Nerea Fillatek topaketen helburua. Jardunaldiek bat egin dute Federicik martxan jarritako kanpainarekin, Elizak eta estatuek bultzatutako emakumeen aurkako jazarpen prozesua nazioartean salatzeko. 1535. urtetik 1650. urtera, hirurehun pertsona baino gehiago atxilotu zituzten Euskal Herrian, Katalunian eta Aragoin. Gehienak emakumeak ziren, eta haietako anitz jendaurrean hil zituzten, urkatuta edo bizirik erreta. “Europan, 100.000 emakume hil zituzten sorgin ehizaren ondorioz”, erantsi du Fillatek. Eta bertze anitz, gero, Ameriketan. Konkistarako eta kolonizaziorako tresna gisa erabili zuten sorgin ehiza; batez ere, Brasilen, Kolonbian eta Perun.
Egungo sistema heteropatriarkalak ere bere menpe nahi ditu emakumeak. Ez du emakume librerik nahi. Sorgin etiketa jartzen die, ehizan jarraitzeko. “Sorginak ez ziren existitu, baina; sorgin ehiza emakumeen gorputzak diziplinatzeko prozesu handi bat izan zen. Helburua zen emakumeok ez izatea aukerarik bizitza autonomo bat garatzeko. Horretarako, sorginaren irudia sortu zuten, eta iruditeria horri eutsi dio patriarkatuak mendetan”, azaldu du Fillatek.
Sorgin ehiza eta egungo emakumeen aurkako indarkeria lotzen dituen soka aztertzeko eginen dute topaketa. Hazi bat erein nahi du, gainera, uzta bildu ahal izateko. “Tokian tokiko taldeak sortu nahi ditugu sorgin ehizaren ondorioz hildako emakumeen memoria lantzeko”, erran du Katakrakeko kideak.
Historia feminista
Federiciren hitzaldia izanen da gaurko ekitaldi nagusia, 18:30ean, Gurutze plazako institutuan. Biharko, berriz, egun osoko egitaraua prestatu dute antolatzaileek. Katakrak liburudendan eginen dute, 10:30ean hasita. Amaia Nausia eta Gemma Pierola historialariek eta Nuria Morello antropologoak hartuko dute parte lehen saioan; sorgin ehizari buruzko “historia feminista” egitea hartuko dute helburu. Fillatek agerian utzi du, hain zuzen ere, Nafarroan ere auzi horri buruz egindako lanak gizonek idatzi dituztela, eta ez dutela emakumeen ikuspuntua erakusten. “Hori aldatzeko garaia da”.
Arratsaldeko saioan, Federicik, Morellok, Eva Vazquezek eta Alice Markham-Cantorrek hartuko dute hitza. Vazquez Ekuadorko ikerketa taldekoa da; Markham-Cantor, berriz, AEBetakoa. Egungo sorgin ehiza izanen dute ardatz.
Lau adituok txostena aurkeztuko dute, 16:30ean, eta, gero, 18:00etan hasita, mahai ingurua eginen dute. Horretan ariko dira Markham-Cantor, Iraitz Agirre, Lisset Coba (Ekuador) eta Elena Pina (Espainia).
Biharko saioa afari batekin amaituko dute, Katakraken. Igandean, berriz, topaketako parte hartzaileak Zugarramurdira eta Sarara mugituko dira. Sorgin ehizarekin lotutako memoriaren tokiak dira horiek, eta halakotzat aldarrikatu nahi dituzte igandeko bisiten bidez, hain zuzen ere. Fillatek azaldu du bilera bat egitea eskatu dutela Zugarramurdin eta Saran sorgin ehizarekin lotutako espazioak kudeatzen dituzten erakundeetako arduradunekin. Baiezkoa jaso eta gero, egiteko zain daude.
Antolatzaileek kezka dute herriotan ustezko sorginen inguruan zabaltzen duten irudiarekin. “Irudi horren arabera, sorginak emakume zahar, itsusi eta beldurgarriak dira. Gure lana da hori deuseztatzea”, erran du. Gizarte osoari dagokio sorgintzat jotako emakumeon memoria gogoratzea eta jorratzea, Fillaten hitzetan. “Haien historia ezkutatu egin da; agerian uzteko garaia da”. Eta agerian uzten den horri begirada feministarekin so egiteko beharra erantsi du Katakrakeko kideak.
Horretan ariko dira sorgin ehizaren historiari buruzko lehen topaketa feministan, gaur hasi eta igandera bitartean. Atzoko eta egungo sorgin guztien omenez. Libre izateko duten eskubidea aldarrikatzeko.
Edurne Elizondo
Martxan da. Drogen eta bertzelako menpekotasunen prebentziorako III. plana onartu du Nafarroako Gobernuak, 2023ra bitarteko eperako. 2019. urterako, zehazki, 1,4 milioi euroren aurrekontua prest du Osasun Departamentuak. Funtsean, bigarren planari segida ematen dio onartu berri duten testuak, baina baditu hainbat kontu berri: batetik, jokoaren eta substantziarik gabeko menpekotasunen auzia jaso du planak; bertzetik, gazteen ingurunean eragiteko neurriak hartzeko beharra aipatzen du.
Hegoak elkarteak txalotu egin du gobernuak “egoera berrietara” egokitzeko egindako ahalegina, hain zuzen ere. Substantziarik gabeko menpekotasuna jorratzeko urratsa eskertu du, bereziki, eta ontzat jo du hala egin izana talde horretako kide Leire Blasquizek. Ez hori bakarrik. “Elkarlan sareak sortzeko asmoa ere bada, eta hori ona izanen da. Substantziak jarri dira denbora luzez erdigunean; baina aztertu behar dugu gazteek zergatik, zertarako eta zenbat kontsumitzen duten”.
Esparru horretan lanean ari direnen esperientzia baliatzea da kontua. Hegoak da gazteekin harreman zuzena duten elkarte horietako bat; Gizakia Helburu fundazioa da bertze bat. Erakunde horretako Suspertu programako kide Garikoitz Mendigutxiak planak inguruneari ematen dion garrantzia nabarmendu du, bereziki. “Ingurunean eragitea da kontsumoari eta menpekotasunari aurrea hartzeko modurik eraginkorrena”, erran du. Azaldu du ingurunean eragitea zer den, adibide sinple baten bidez. “Tabakoaren legeak horixe egin du; erretzeko espazioak murriztu ditu, eta horrek ekarri du kontsumoak behera egitea”.
Badira, halere, ingurunean eragiteko bertzelako moduak. Europako hainbat herritan hemen baino urrats gehiago egin dituzte, eta horietako bat jarri du Mendigutxiak mahai gainean: Islandia. “Herri horretako agintariek etxeko eta etxetik kanpoko lanak uztartzeko neurriak onartu zituzten, gurasoek haurrekin egoteko denbora gehiago izan zezaten; aisialdirako espazioak ere atondu zituzten, bertzelako alternatibak martxan jartzeko, eta nerabeen etxera itzultzeko ordua adostu zuten. Kontsumoak nabarmen egin du behera herri horretan”, kontatu du Suspertu programako arduradunak.
Nerabeekin egin daitekeen lana da aldaketa bat gertatzeko giltzarri, Mendigutxiaren hitzetan. Gobernuak onartutako planak, halere, gazteen eta helduen artean dauden joerak ere nabarmendu nahi izan ditu, eta kezkagarritzat jo du, bertzeak bertze, gazte eta helduon “alkohol kontsumo intentsiboa”. Alkohola da, hain zuzen ere, gehien kontsumitzen den droga. “Gazteek gehien kontsumitzen dituzten substantziak dira helduek gehien kontsumitzen dituztenak ere”, azaldu du plana jaso duen testuak.
Alkoholarekin batera, tabakoa dago lehen postuetan. Hirugarrena kalamua litzateke, Mendigutxiak azaldu duenez. Nafarroako Gobernuak kalamuaren kontsumoari buruzko kanpaina egin du, eta Iruñeko hamaika txokotan ikus daitezke jada substantzia horrek gizakion burmuinari eragiten diotela ohartarazteko prestatutako kartelak.
Osasun Departamentuak hainbat datu jarri ditu mahai gainean: gazteen %30ek erretzen dute tabakoa; gazteen %85ek edan dute alkohola noizbait, eta adingabeen %80k edan dute, adinez nagusi izan aurretik. Alkohola edaten hasteko batez bertzeko adina, hain zuzen, 14,7 urte da.
Kalamuaren kasuan, 14 eta 64 urte bitarteko herritarren %40k probatu dute; kopurua %39 da, 14 eta 18 urteko gazteen artean. Inkestak azken hilabetean kontsumitu ote duten galdetu dienean gazteoi, %19k erran dute baietz, 18 eta 29 urtekoen artean; %22k, berriz, 14 eta 18 bitartekoen artean.
Lehentasunak ezarri
Kezkagarriena alkoholaren kontsumoa “normalizatzeko” prozesua izan dela uste du Suspertuko Garikoitz Mendigutxiak. Kontsumoa errazten duten elementu anitz badela erantsi du, eta arlo horretan ere beharrezkoa dela aldaketak gertatzea. “Nerabeei esaten diegu ez edateko; baina nerabe horiek beren gurasoak ikusten dituzte edaten. Alkoholaren, tabakoaren edo jokoaren arloan, adibidez, enpresek botere handia dute, eta horrek ere badu eragina”. Kalamuaren kontsumoa ere, neurri batean, “normalizatu” egin dela nabarmendu du gobernuak, abian jarri duen kanpainaren harira.
Mendigutxiak argi du “lehentasunak ezartzeko garaia” dela. “Nerabeei esaten diegu ez kontsumitzeko, baina, aldi berean, helduak kontsumitzen ikusten dituzte. Kate hori apurtu behar dugu benetako prebentzio lan bat egiteko, nerabeoi bertzelako ereduak emanez”. Adibide bat aipatu du Suspertuko arduradunak: “Amsterdamera joaten bazara, tren geltokitik atera, eta bizikleta pila ikusiko dituzu; zuk ere bizikleta hartuko duzu hiritik mugitzeko, hiriak berak erakusten dizulako hori egin behar duzula. Kontsumoaren esparruan gauza bera gertatzen da. Bestelako ereduak erakutsi behar ditugu”, erantsi du Mendigutxiak.
Hegoak erakundeko kideek pertsonen prozesuak jarri nahi dituzte erdigunean. Hori da egin beharreko lanaren funtsa, haien ustez. Horregatik, gobernuak onartu berri duen planak “autonomiaren begirada sartzeko” egin duen urratsa nabarmendu du Leire Blasquizek. “Orain arte, substantziak egon dira erdigunean, batez ere; gure lana da pertsonen prozesuak aztertzea, ordea. Nork bere erabakiak hartzen ditu, eta erabaki horiek hartzeko autonomia izan behar da, pertsona horren osasunaren inguruko lan intentsiboa eginez”.
Kontsumitzen duenak arduraz kontsumi dezala hartu dute Hegoak elkarteko kideek helburutzat. “Gure asmoa da lan egitea jakiteko kontsumitzen duen pertsona horrek zergatik, zertarako, zer, noiz eta zenbat kontsumitzen duen; kontsumo mota guztiak ez dira berdinak, ezta arriskuak ere”, azaldu du Blasquizek. Hausnarketa hori menpekotasunen inguruko planetan jasotzea hagitz garrantzitsua dela uste dute Hegoak elkarteko kideek, hain zuzen ere. “Alkoholarekin gertatu da, adibidez, kontsumoa normalizatu egin dela, eta horrek ekarri du dituen arriskuak hain garbi ez ikustea”.
Arduraz egindako kontsumoak eta gehiegizkoak ez dutela arrisku bera ekartzen erantsi du Blasquizek. “Ez da berdin egunero kontsumitzea, edo ospakizun batean egitea, jakinda zeintzuk diren norberaren mugak”.
Mendigutxiak uste du nerabeek kontsumitzen dutela bertzeek ere egiten dutelako. “Gehiegi pentsatu gabe; ez dago hausnartutako erabaki bat atzean”. Hegoak elkarteko kideek, ordea, bertzelako errealitate bat ezagutu dute artatzen dituzten gazteen bidez. “Guk ikusten dugu gazteek erabaki arduratsuak hartzen dituztela, eta beren osasunarekin kezka badutela. Informazioa jasotzen dute, eta gogoeta egiten dute, kontsumitzea edo ez kontsumitzea erabakitzeko”, azaldu du Blasquizek.
Soslai bat osatzea zaila dela uste du Hegoak elkarteko kideak, eta erabaki horien atzean era askotako irizpideak badaudela. Taldeak duela hogeita bost urte hasi zuen bere bidea, eta urteotan guztietan arduraz kontsumitzeko interesak gazteen artean gora egin duela argi du Leire Blasquizek. “Ikusi dugu, halaber, erakunde publikoen inplikazioak ere gora egin duela, eta polita da haien eta elkarteon artean sortu den elkarlana”.
Zabala da jorratu beharreko esparrua. Gobernuak onartutako planak ere nabarmendu du anitz direla kontsumoaren atzean dauden faktoreak, bertzeak bertze, substantzia bera, kontsumitzen duenaren testuingurua, inguru hurbila, bai eta testuinguru sozioekonomikoa ere. Pertsonen osasuna jarri nahi du planak erdigunean, eta, horretarako, drogen arriskuez ohartaraztea hartu du xede. Alkoholaren gisako drogen normalizazio prozesuak ere jarri nahi ditu zalantzan.
Edurne Elizondo
Bertze urrats bat. Iruñe Antitaurinoa kolektiboak aurrera egin nahi du 2017. urtean zezenketen aurka hasitako bidean, eta, hiritarren artean gogoeta pizteko asmoz, erakusketa bat antolatu du, Zezenak izenburupean. Kondestablearen jauregian ikus daiteke, hilaren 21era bitarte.
Hiru egileren lanekin osatu dute erakusketa Iruñe Antitaurinoa taldeko kideek: Aitor Garmendia, Jaime Alekos eta Iago Pradaren argazki eta bideo lanekin, hain zuzen ere. Aitor Garmendia ekintzaile antiespezista bat da, eta Tras Los Muros izeneko proiektuaren arduraduna. Kamera bilakatu du animalien askapenaren aldeko bere lanerako tresna. Hain zuzen ere, 2014ko sanferminetan egindako zezenketen inguruko erreportajea izan zen Garmendiak sinatutako lehendabizikoa.
Geroztik, gizakiz bertzeko animaliek sufritzen duten zapalkuntzari buruz ekintzaile horrek egindako argazkiek nazioarteko hainbat sari jaso dituzte: 2018an, Picture of The Year International saria jaso zuen Hiltegi izenburuko argazki sortagatik; aurten, berriz ere eman diote sari hori, Italian Essere Animali talde antiespezistako ekintzaileen lanari buruz egindako irudi sortagatik.
Aitor Garmendiak Fiesta izenburupean bildutako lanak ekarri ditu Iruñera. Argazki gehienak Iruñeko sanferminetako zezenketetan egindakoak dira. Jaime Alekosek, berriz, Tauromaquia izeneko dokumentala du ikusgai Kondestablearen jauregian. Ordu erdi eskaseko lana da, xehetasun planoan grabatutakoa. Hamabost hiritan egindako hogei zezenketatan baino gehiagotan filmatutako irudiekin osatu du Alekosek dokumentala. Hiru urteko lana dago atzean, hain zuzen ere, eta egunero erakutsiko dute, erakusketak iraun bitartean.
Iago Pradaren Bullfight dokumentalaren inguruko lanek osatzen dute erakusketa. Batetik, zezenketetan egindako argazkiak ekarri ditu Pradak Iruñera; bertzetik, eskultura bat jarri du Kondestablearen jauregian, zezenketetan hildako animalion omenez. Zezenak hiltzeko erabiltzen dituzten tresnak ere jaso ditu Pradak erakusketan. Hilaren 21ean, ekinaldia ixteko, Bullfight dokumentala aurkeztuko du egileak, erakusketaren egoitzan.
Aldaketarako garaia
“Argi dugu ordua dela herritarrek zezenketen inguruko gogoeta egiteko; erakusketaren bidez, bultzada eman nahi diogu hain beharrezkotzat jotzen dugun eztabaida horri”, azaldu du Iruñe Antitaurinoa kolektiboko kide Txaro Buñuelek. Erantsi du “animalien aurkako tratu txarrak” daudela sanferminetako besten zati baten oinarrian, eta badela ordua horren zilegitasunari buruz hausnartzeko.
Buñuelek argi du zezenketak antolatzea ez dela zilegi. “Bada garaia dibertitzeko halako moduak bazter uzteko”. Zezenketen aurkako kolektiboko kideak gaineratu du gizarteak aurrera egin duela, eta horrek isla izan behar duela bestak ospatzeko moduan ere. “Bazter utzi behar ditugu zezenketak eta halako ekitaldi krudel eta anakronikoak”. Erakusketak Zezenak izena du, baina zaldiak ere erabiltzen dituzte zezenketetan. Buñuelek animalioi egiten dietenari so egiteko eskatu die plazara joaten direnei. Zezenketen inguruko eztabaida piztu den bakoitzean, zezenketetara joaten diren Iruñeko peñetako kideek nabarmendu izan dute “besta egitera” joaten direla plazara. Buñuelek argi du hori ez dela aitzakia onargarri bat. “Plazan gertatzen dena ezin da hutsaldu besta egitera joaten zarela erranez”, nabarmendu du Iruñe Antitaurinoa taldeko kideak.
2017. urtean martxan jarri zenetik, Iruñe Antitaurinoa kolektiboak hamaika protesta eta ekinaldi antolatu ditu zezenketen aurkako jarrera zabaltzeko asmoz. Buñuelek argi du lehenik eta behin herritarren artean piztu behar dela eztabaida. “Hori lortu eta gero joko dugu erakundeetara”, azaldu du.
Eztabaida mahai gainean dela erakusten dute, hain zuzen ere, azken urteotako protesta, manifestazio eta zezenketen aurkako gainerako ekintzek. Gora egin du mobilizazioen kopuruak.
Iruñe Antitaurina taldeko kideek ez ezik, Animalien Askapenerako Fronteak ere esku hartu du auzian, bertzeak bertze. Iazko ekainean, hain zuzen ere, AAFko kideek makina jasotzaile bati su eman zioten Iruñeko Gaseko eskortetan. Suteaz gain, zezenketen kontrako pintaketak egin zituzten, eta zementua eta burdinak sartu zituzten entzierroko hesiak jartzeko zuloetan. “Sanferminetan animaliak erabiltzen dituzten ekitaldiak gelditu nahi ditugu, eta horiekin aberasten diren enpresa eta instituzioei kalte ekonomikoa sortu”, erran zuen AAF taldeak, erasoa bere gain hartzen zuela adierazteko oharrean. Abuztuan, gainera, Animalien Askapenerako Fronteak eraso egin zion Iruñeko Zezenzaleen Klubari.
Edurne Elizondo
Martxoaren 8a. Emakumeen greba. Euskal Herriko mugimendu feministak planto egitera deitu ditu andreak, aurten, bigarrenez. “Heteropatriarkatu kapitalistari planto!”. Nafarroan zutik dira emakumeak. Zutik jarraitzen dute. Grebarako eta borrokarako prest.
Herriz herri antolatu dituzte protestak, gaurko, herrialdeko talde feministek eta grebarako propio sortutako batzordeek. Iruñean, egunarekin batera hasi dituzte mobilizazioak, gauerdian manifestazio batek zeharkatu baititu Alde Zaharreko karrikak, gaua emakumeena ere badela aldarrikatzeko.
Ekitaldi nagusiak, halere, 08:30ean hasiko dira. Piketeak eginen dituzte grebalariek Nabarrerian, emakumeak plantora deitzeko. 12:00etan elkarretaratzea eginen du mugimendu feministak, Gazteluko plazan. Bazkaria eginen dute 14:30ean, eta, 19:00etan, berriz, eguneko manifestazio nagusia abiatuko da, Golem zinema aretoen paretik.
Bost ardatz ditu aurtengo greba feministak: ikasketak, enplegua, kontsumoa, pentsioak eta zaintza. Arlo horietan guztietan, berdintasunaren eta justiziaren aldarria zabaldu nahi du gaurko protestak, heteropatriarkatu kapitalistaren zapalkuntzaren aurka. Bizitza jarri nahi izan dute emakumeek erdigunean.
Adin eta arlo ezberdinetako hainbat andrek hartu dute hitza orriotan, greba egiteko beren arrazoien berri emateko. Gogoa eta helburuak partekatzen dituzte, baina ezberdina da batzuen eta bertzeen abiapuntua eta testuingurua.
Oneka elkarteko pentsioduna
“Emakumeok etxean egiten dugun lana agerian utzi behar dugu”
Etxetik kanpo lan egiten zuen Ana Sarobek, iaz, mugimendu feministak lehendabizikoz grebara deitu zuenean. Planto egin zuen. Abenduan hartu zuen erretiroa. Pentsioduna da orain, eta Oneka taldearekin egin du bat. Euskal Herriko emakume pentsiodunek sortutako elkartea da, eta babestu dute gaurko greba. Sarobek ere greba eginen du, berriz ere. Ez du hutsik egin nahi. “Greba egin beharra dago. Emakumeok etxean egiten dugun lana agerian utzi behar dugu. Ezkutuko lana da, zaintza lana, baina mahai gainean jartzeko ordua da”.
“Gizon asko oso eroso bizi izan da orain arte. Guk egin dugu dena etxean. Baina argi izan behar dute ez direla gure gainetik”, erran du Sarobek. Etxeko giroa ekarri du gogora, eta “berdintasunezkoa” zela nabarmendu du. Orain, gazte anitzen jarrera ikusirik, “harrituta” gelditzen dela onartu du. “Lan handia bada, oraindik ere, egiteko; bai eta emakume gazteen artean ere”.
Beren burua feminismoaren aliatutzat jotzen dituzten gizonen inguruan ere gogoeta egin nahi izan du Sarobek. “Badira greba egin nahi duten gizonak. Eta ez dute ulertzen greba emakumeona dela. Ez zaie buruan sartzen haiek ere greba egiten badute ez dela agerian geldituko guk egun horretan egiten ez duguna”. Egiteko lan handia badela berretsi du Oneka elkarteko kideak.
Nafarroako Etxeko Langileen Elkartekoa
“Langileak gara, eta dagozkigun eskubideak nahi ditugu”
Aspaldi hasi zen Caridad Jerez gaurko grebarako prestaketak egiten. Nafarroako Etxeko Langileen Elkarteko burua da. Langileok existitzen ez direlako erabaki zuen Jerezek elkartea sortzea: “Langile izaera ere ukatu egiten digu egungo sistemak”. Etxean eta etxetik kanpo emakume langilea delako eginen du Jerezek greba, gaur. “Amantal more bat erosi dugu hainbat lagunok. Hori jantzita aterako gara karrikara. Atzera egiteko inolako asmorik ez dugula argi utziko dugu”.
Etxeko langile anitzek gaur greba egiteko aukera ez dutela izanen erran du Caridad Jerezek. Horixe salatu du. Etxeko langile anitzentzat greba egiteak berekin ekarriko zuelako enplegua galtzea. Errealitate hori aldatu nahi dute elkarteko kideek, hain zuzen ere. “Langileak gara, eta dagozkigun eskubideak nahi ditugu”. Etxetik kanpo, bai eta etxean ere. Esparru guztietan, berdintasunaren aldeko aldarria bere egin du Jerezek. “Nik 61 urte ditut; nire belaunaldiko emakumeon patua izan dira erratza eta seme-alabak. Bada garaia gauzak aldatzeko”, bukatu du.
Afrikako Lorea elkarteko kidea
“Migratzaile anitzek ezin izanen dute greba egin, lana galduko luketelako”
Munduko Medikuak elkartean aritzen da Fatima Djarra. Ginea Bissautik etorri zen Nafarroara, eta, herrialdean, Afrikako bertze hamaika emakumerekin batera, Afrikako Lorea izeneko elkartea jarri zuen martxan. Greba eginen du gaur. “Greba, emakumeon eskubideen alde”.
Elkarteko bertze emakumeak izanen ditu Djarrak greban lagun. Erran du, halere, emakume migratzaile anitzek ez dutela gaur karrikara ateratzeko aukera izanen. “Ezin izanen dute greba egin, plantoarekin bat eginez gero lana galduko luketelako. Baldintza kaskarretan ari dira, eta beren eskubideak zapaltzen dituzte”, salatu du. Erantsi du greba egiteko aukera izanen ez duten horiek ere ordezkatuko dituztela gaur protesta egitera aterako diren gainerako emakumeek.
Iazko Martxoaren 8ko grebak mahai gainean jarri zuen auzi hori, hain zuzen ere. Egun nagusi den feminismoak zein neurritan ordezkatzen ote dituen talde nagusi horretatik at gelditzen diren emakumeak, alegia. Urratsak egin direla azaldu du Djarrak. “Iaz ez genuen sentitu gure aldarrikapenak ordezkatzen zituztela protestek; aurten bai; guregana etorri dira bertze talde feministetako kideak. Izan dugu aukera iritziak partekatzeko, eta aurrera egin dugu. Ez dago lehen eta bigarren mailako emakumerik”.
“Sistemak emakumeok zapaltzen gaitu; lan egin nahi dut hori aldatzeko”
“Greba? Noski eginen dudala!”. Zalantzarako tarterik ez du utzi Mikele Grande ikasle uhartearrak. Barañaingo Alaitz institutuan ari da batxilergo artistikoa egiten. Zentroko talde feministako kidea ere bada. Eta gaur, ikastetxeko kideekin batera, Iruñeko karriketan izanen da, feminismoaren alde.
Iaz ere greba egin zuen Grandek. “Emakumeok zapaltzen gaitu egungo sistemak; horren kontzientzia badut, eta errealitate hori aldatzeko egin nahi dut lan. Oso garrantzitsua da greba egitea, borrokatzea emakumeon alde”.
Etxean beti izan du berdintasunaren aldeko giroa. Hori ikasi du. “Beti azaldu didate argi emakumeok zer-nolako zapalkuntza jasaten dugu; eta irakatsi didate hori ez dela bidezkoa”.
Barañaingo institutuko talde feministarekin bat egiteak ikasten jarraitzeko aukera eman diola erantsi du, eta eskertu du. “Taldean sartu nintzenean konturatu nintzen informazioa behar nuela, behar nuela trebatu. Hor ikasi dut feminismoa zer den, eta kontent naiz”.
“Guk emakume aske izan nahi dugu gure herrietan”
Hiriburuko protestak izanen dira gaurko nagusiak; hau da, jende gehien erakarriko dutenak, hiriburuan eta inguruko herrietan bizi baita populazioaren gehiengoa. Nafarroako herrietan ere entzunen da aldarri feminista, hala ere.
Irunberrin eginen du greba Lola Eslabak. Protesta prestatzeko lanetan aritu da, bertze emakume anitzekin batera. “Feminismoaren inguruan antolatuta ez dauden emakume batzuk ere aritu dira lanean”, azaldu du.
Herri baten testuinguruan egin du feminismoari eta emakumeen aurkako zapalkuntzari buruzko gogoeta: “Herrietan handiagoak izan dira gure askatasunaren aurkako erasoak; zaintza lanak emakumeoi egokitu zaizkigu, eta zerbitzu publikoak kendu dizkigute. Zaila da emakume izanda herrietan bizitzea”.
Asmo eta nahi hori du Eslabak, halere. Bai eta bertze emakume anitzek ere. “Kapitalismoak, baina, landa eremuko baliabideak hustu eta hirietara bultzatzen gaitu. Guk emakume aske izan nahi dugu gure herrietan”, nabarmendu du.
Emakumeon aldarriak Iruñera eramanen dituzte Irunberriko gazteek, arratsaldeko manifestazioarekin bat eginez. Emakumeak saretzeko beharraren garrantzia nabarmendu du Eslabak.
Gaz Kalo ijitoen elkarteen federaziokoa
“Emakume ijitoak gara, eta horrek zailtasun gehiago ekartzen digu”
Lizarran bizi da Esmeralda Amador. Gaur, herriko protestetan parte hartuko du. “Greba eginen dut, bai. Gaz Kaloko langile guztiok eginen dugu”. Amadorrek azaldu du iaz ez zuela egin, baina aurten sentitu duela berdintasunaren aldeko urratsa egiteko eta plantoarekin bat egiteko beharra. “Azken urte hau aldaketa urtea izan da emakume ijitoentzat. Greba eginez erakutsi nahi dugu guk ere berdintasunaren alde egin nahi dugula lan”.
Gaz Kalo federazioko berdintasun saileko arduraduna da Amador, eta Lizarrako Udaleko Berdintasun Batzordeko kide ere bai. Argi du emakumeen aurkako zapalkuntzaren kontrako borroka ez dela egun batetik bertzera irabaziko. Baina egunez egun urratsak egiteko beharra azaldu du. Are gehiago emakume ijitoen artean. “Gu bertze emakume anitz baino atzerago gaude, oraindik ere. Emakumeak gara, emakume eta ijito, eta horrek zailtasun gehiago ekartzen digu; zailtasunak, bertzeak bertze, etxebizitza edo enplegua lortzeko”.
Estereotipoen aurkako borrokarekin lotu du gaurko greba feminista Esmeralda Amadorrek, gainera. “Ijitoen inguruko aurreiritziak apurtzeko ere egin behar dugu lan. Berdintasunaren alde ari garela erran nahi dugu ozen, eta askotarikoak garela”, gaineratu du.
Edurne Elizondo
Ez da pribilegio bat; ez da VIPentzako gune bat. Behar batek bultzatuta, autoa aparkatzeko gordetako toki bat da. Agerikoa ematen du, baina oraindik ere hori gogoratzeko eta gogorarazteko beharra badela erran du Nafarroako Cocemfe elbarritasun fisikoa eta organikoa duten pertsonen elkarteen federazioko buru Manuel Arellanok. Kanpaina bat jarri berri du martxan erakunde horrek, Iruñeko Udalaren babesarekin, elbarritasuna duten pertsonen eskubideak bete ditzaten.
Ez da VIPentzako gune bat; behar bat da. Lelo horrekin hasi dute kanpaina. Elbarritasuna dutenentzako Iruñeko 40 aparkalekutan jarri dituzte esaldi hori idatzia duten itsasgarri handiak; gainera, gidarien artean banatu dituzte lelo bera zabaldu nahi duten eskuorriak. Eskuorri horiek jaso dituzte elbarritasuna dutenentzako tokiak behar dituzten hainbat gidarik errandako hitzak: “Niretzat gordetako tokian zuk bost minutu ematen dituzu, baina nik, ondorioz, 30 gehiago behar ditut aparkatzeko”, azaldu du Mikel Bidaurrek. Elena Garciak galdera zuzenagoa egin nahi izan die gordetako tokiak baimenik gabe erabiltzen dituztenei: “Nire aparkalekua nahi duzu? Nire ezintasuna ere bai?”. Gordetako tokia gaizki erabiltzeak zer ekartzen ahal duen kontatu du, berriz, Irene Aspurzek: “Nire tokian uzten baduzu zure autoa, fisiora joateko aukera galduko dut, eta behar dut”.
Kanpaina egiteko beharra ere badela erakutsi dute datuek, Cocemfeko ordezkariek azaldu dutenez. 2017. urtean, adibidez, 405 gidari salatu zituzten Iruñeko udaltzainek, elbarritasuna dutenentzako tokiak erabiltzeagatik, hori egiteko baimenik izan gabe. 2018. urtean, berriz, 383 salaketa jarri zituzten udaltzainek. Berrehun euroko isuna ezarri zieten gidarioi, eta garabiak eraman zien autoa, gainera.
“Arazoa datuek erakusten dutena baino larriagoa da”, onartu du Iruñeko Udaleko Herritarren Segurtasunerako zinegotzi Itziar Gomezek. Izan ere, gordetako tokiak baimenik gabe erabiltzen dituzten gidari anitzek isuna jaso gabe alde egitea lortzen dute. “Azken asteotan, sare sozialetan ikusi ditugu baimenik gabe aparkalekuak erabili dituzten autoen argazkiak. Ongi dago sareetan salatzea gertatzen dena, baina herritarrei eskatu nahi diegu udaltzainei deitzeko”, eskatu du zinegotziak.
“Bi minutu bakarrik”. Cocemfeko buru Manuel Arellanok nabarmendu du “aitzakia” hori erabiltzen dutela baimenik gabe aparkatzen duten gidari gehienek.
Denbora ez da berdin neurtzen, ordea, elbarritasunen batek norbaiten mugikortasunari eragiten dioenean. Horixe azaldu du Jesus Mari Caballerok. Gordetako tokietan aparkatzeko txartela du. “Erosketak egitera joateko, edo fisioterapia jasotzera joateko erabiltzen dut autoa. Tokia gaizki erabiltzen badu norbaitek, ni ezin naiz zain gelditu bide erdian. Buelta eman behar dut, eta bertze toki bat bilatu. Baina joan behar dudan tokitik urrun aurkitzeak ez dit egoera konpontzen”, kontatu du.
Cocemfeko kideek argi dute kontua errespetuz jokatzea dela, eta hori nabarmendu nahi izan dute. Gordetako tokiak erabiltzeko eskubidea badutela berretsi, eta hori errespetatzeko eskatu diete gidariei. “Izan dezatela gutxieneko elkartasuna mugitzeko zailtasunak dituztenentzat. Hiriak denentzat izan behar du atsegin”.
Txartela dutenen jokabidea
Gordetako tokietan autoa uzteko udalak ematen duen baimena behar da herrialdean. Baimen hori dutenen artean ere ongi jokatzen ez duenik badela onartu dute Cocemfeko kideek, eta salatu egin dute. “Txartelaren jabeak erabili behar du txartela; ezin du bertze inork erabili. Eta txartela duenak jaso badu bere ardurapean dagoen norbaitek elbarritasunen bat duelako, harekin denean baino ezin ditu erabili gordetako tokiak”, gogoratu du Manuel Arellanok.
Iruñeko Udalak 126 baimen kendu zituen iaz, txartela behar bezala ez erabiltzeagatik. Kopurua handiagoa izan zen 2017. urtean: 155 kendu zituzten. 2016an, berriz, 275. Txartela gaizki erabiltzen dutenentzat 500 eurokoa da isuna, gainera.
“Guk ez dugu isunen bidea lehenetsi nahi; ez da hori gure asmoa. Jendea kontzientziatu nahi dugu. Kontua da anitzetan horrelako neurriak behar direla jendeak behar den bezala joka dezan”, azaldu du Arellanok.
Udalak gordetako tokietatik kanpo, aparkalekua arautua duten guneetan ere uzten ahal dute autoa elbarritasunen bat dutenek, txartela badute. Ez dute ordaindu behar. Kontua da ohiko tokiak gordetakoak baino estuagoak direla, eta, ondorioz, zailtasunak dituzte erabiltzaileek autotik ateratzeko edo berriz sartzeko. “Makuluak edo aulkia erabiltzen duenak ez du tokirik izaten, ondoko autoa hagitz gertu dagoelako”, erran du Jesus Mari Caballerok. Gordetako tokiak zabalagoak dira autotik ateratzeko eta sartzeko lanak errazteko asmoz, hain zuzen ere.
“Nahikoa zailtasun badugu berez; ez dezala zailtasun gehiago ekarri bertze gidarien jokabideak”, berretsi du Arellanok. Bat egin du Caballerok: “Errespetua eskatzen dugu. Gure eskubidea delako”.
Cocemfeko kideek erakunde publikoek duten ardura ere jarri nahi izan dute mahai gainean, erakunde horietako autoek ere erabiltzen dituztelako elbarritasuna dutenentzako tokiak, sare sozialetan hainbat herritarrek zabaldutako argazkiek erakutsi dutenez. “Gu ere bagara kanpaina honen hartzaile, eta badugu zer hobetu”, onartu du Itziar Gomez zinegotziak.
“Gizarteak badu zer hobetu, denen eskubideak betetzeko”, bukatu du Arellanok.
Edurne Elizondo
Tuterako Instrukzio Epaitegi Dekanora ailegatu da auzia: erakunde horren aurrean salatu ditu Nafarroako Fiskaltzak Corellan Alhama ibaira egindako ur zikinen isurketak. Araztegian dago arazoa, batetik, azpiegitura horretako saneamendu s…
