Uxue Rey Gorraiz
Ez goldearekin lurra harrotzerik, ez aitzurtzerik, ez gorozterik, ezta hazirik ereiterik ere. Iragan den larunbatera arte, maiatzaren 2ra arte, baratzera joatea debekatua izan da Nafarroan. Orduraino, elikagaiak biltzeko baizik ez zuten beren lurrak bisitatzeko baimena baratzezainek, eta muga horiek sumina sortu zuten askorengan. Horiek horrela, sinadura bilketa bat egin zuten protesta moduan, eta Espainiako Gobernuak Iruñean duen ordezkaritzari eraman zizkioten apirilaren 29an. Biharamunean, araudiaren aldaketaren berri eman zuen Madrilek, baratze lana baimenduko zela esanez.
Nafarroako 300 entitatek baino gehiagok adierazi zuten ez zeudela konforme ordura arte Espainiako Gobernuak erkidegoan ezarriak zituen neurriekin, eta, horregatik, bat egin zuten EHNE sindikatuak, Nafarroako Ekoizpen Ekologikoaren Kontseiluak eta nekazarien eta ekologisten beste talde batzuek argitaratutako manifestuarekin. Egin dezagun planto: Nafarroak bere baratzetik jan nahi du, jarri zioten izenburu testuari. Haren sustatzaileek eta sinatzaileek gogor kritikatu zuten araudia, eta eskatu zuten “berariaz eta interpretaziorik gabe” eman zezatela baimena “autokontsumorako elikagaiak ekoizteko behar diren jarduera guztiak” egin ahal izateko baratzeetan; alegia, bilketa hutsera mugatu beharrik gabe.
Administrazioak autokontsumorako baratzeen zeregina gutxietsi duela kritikatu dute entitateek. “Baratze-lana aisialdia besterik ez balitz bezala hartu dira erabakiak”, azaldu du Imanol Iberok, Nafarroako EHNEko lehendakariak, eta gaineratu du baratzeak hori baino askoz gehiago direla. “Ohitura zaharren gordeleku dira, bertako landare mota askorenak ere bai, eta, jakina, elikagai iturri dira Nafarroako etxe askorentzat”.
Iberoren ustez, baratzeek funtzio horiek dituztela ukatzeak kontsumo eta sorkuntza eredu jakin batera darama jendea. “Beregain izateko aukera ematen diguten espazioak dira, eta bistan da, alde horretatik, gizartearen logikarekin talka egiten duela”. Dena dela, ez du uste debekuaren atzean “maltzurkeria intentziorik” egon denik, eta beste ideia batzuei leporatu die gertatutakoa: “Arauak hirietara begira egiten dira beti”.
Zer, non eta nola
Izan hirietan edo landa eremuan, honakoa da gaur egun baratze-lanari buruz indarrean dagoen araudia: baratzeetara joaten ahal da jendea, barazkiak biltzeko eta lurra eta landareak zaintzeko, baina mapari erreparatu beharko dio lehenbizi. Izan ere, baratzea norbera bizi den udalerrian bertan edota aldamenekoan baldin badago baizik ez da onartuko bertaratzea.
Salbuespen bakarra dago halakoa posible izan dadin: bertan animaliarik baldin badago, ez da debekurik izanen urrutiago joateko. Bestalde, derrigorrezkoa da bakarrik joatea, non ez den adin txikikoei, zaharrei edo premia bereziak dituzten pertsonei laguntzeko. Hala eta guztiz ere, gomendatu dute ahalik eta gutxienetan joatea.
Baratzezainek pozik hartu dute debeku neurrien arintzea, ikusi baitute, oro har, erantzuna eman zaiela manifestuan egindako eskakizunei. Imanol Iberok aldarrikapenek izandako indarra azpimarratu du: “Batzuetan ez dugu sinesten sinadura batekin zerbait lor daitekeela, baina balio du estutzeko”. Dena dela, azaldu du ez daudela guztiz ados Madrildik agindutakoarekin, zehazki geografikoki mugak ezartzearekin, eta “malgutasuna” eskatu die agintariei, baratzea edonon egonda ere landu ahal izateko.
Sindikatu eta elkarteekin batera, hainbat udalek ere sinatu zuten autokontsumorako baratzeen aldeko manifestua, hala nola Tafallak, Agoitzek, Altsasuk, Berriozarrek, Lizarrak eta Erriberrik. Alejandro Antoñanzas Nekazaritza eta Industria zinegotzia da Erriberrin, eta kontatu du herriko baratzezainen kezka nabarmena dela itxialdia hasi zenetik. “Ziurgabetasuna handia izan da, eta, azkenaldian, baratzeen araudiari buruzkoak ziren telefonoz egiten zizkiguten galdera asko”. Atseginez hartu dute araudi berria. Zinegotziak azaldu du, bestalde, Erriberrin askok dituztela horrelako baratzeak, eta kopurua handituz doala urtetik urtera. Antoñanzasen iritziz, gainera, autokontsumorako baratze horiek “are inportanteagoak” izanen dira hemendik aurrera, herriko jendea hasi baita dagoeneko askok aurreikusi duten krisi ekonomikoaren kalteak nabaritzen.
Krisi horri aurre egiten laguntzeko erreminta egokiak izan daitezke baratzeak, Iberoren ustez, eta sinetsia dago administrazioak bultzatu egin beharko lituzkeela horrelakoak. Nabarmendu du baratzeek “askatasuna” ematen dietela erabiltzaileei elikaduraren aldetik burujabeak izateko, hein batean behintzat.
EHNEren datuen arabera, 15.000 baratze baino gehiago daude Nafarroan autokontsumora bideratuta. Aitor Arana iruindarrak, adibidez, Txantreako Magdalenan du baratzea. Aranaren etxean, beren baratzean bildutako barazkietan oinarritzen dute elikaduraren parte handi bat, eta, produktu horiek erosteko aukera izanda ere, nahiago dute beren lurrean landatuak kontsumitu. Azaldu du ez dela erraza izan baratzea ongi zaindua mantentzea aurreko araudia indarrean izan den denboran. “Hain justu, lurra prestatu eta udarako barazkiak landatu behar ziren garaian harrapatu gintuen debekuak”.
Baratzeen zainketa behin-behinean geldirik egon izanak kalteak eragin ditu, baina Iberok azaldu du “zorionez” oraindik garaiz dela udako produktuak landatzeko. Gaineratu du, bestalde, “baratzea legearen gainetik” jarri izanak asko lagundu duela. “Eskerrak jendea zentzuduna izan den eta pixka bat desobeditu dituen arau burugabe horiek”, azaldu du Iberok.
Denak ez dira berdin egitera ausartu, ordea. Bestela bizi izan du kontua Esperanza Elzaurdiak. Igantzin du baratzea, etxetik 500 metrora. “Beldurka aritu ginen. Herri txiki-txikia da, baina foruzainak eta guardia zibilak hemen ibili dira anitzetan, eta ez nuen isunik jaso nahi”. Arindu ederra hartu du jakinda baratzera joaten ahal dela orain. “Eskerrak, ereiten ez duenak ezin baitu bildu!”, esan du, pozik.
Edurne Elizondo
Inor ez dadila bakarrik sentitu; suma dezatela gure babesa badutela, norbera izateko, askatasun osoz”. Horixe du helburu Erriberan sortu duten Kukuluak kolektiboak. LGTBIQ komunitatearentzako babes sare izateko asmoz jaio da, Tania Gonzalez Agirre kideak nabarmendu duenez. Argazki lehiaketa bat egin berri dute, sare sozialen bidez, erakusteko eta aldarrikatzeko Erribera ere askotarikoa dela; eta Vero Laytonen Estellerriko Erriberari so lanak irabazi du.
Kukuluak taldeko kideek otsailean egin zuten kolektiboaren aurkezpena. Koronabirusaren pandemiak eragindako konfinamenduak bete-betean harrapatu ditu, eta jada prest zituzten hainbat gauza ezin izan dituzte egin. Horrek ez du erran nahi, halere, lanean ari ez direnik. Orain, elkartea ezagutaraztea dute helburu nagusi, Tuteratik kanpo ere bai, Erribera osoko kolektiboko kideek bat egin dezaten.
“Iruñean talde anitz daude; Tafallan ere badute Alaia izeneko bat, baina hemen ez zegoen deus. Hutsune bat sentitzen genuen, eta bete nahi izan dugu”, azaldu du Gonzalez Agirrek. Iruñeko eta Tuterako testuinguruak ezberdinak direla nabarmendu du; Tuterako eta Erriberako gainerako herrietako egunerokoa ere bai. Horregatik, errealitate horiek guztiak kontuan hartzeko beharra jarri nahi izan du Kukuluak taldeak erdigunean: “Tuterako edo bertze herriren bateko kolektiboko norbaitentzat anitzez ere zailagoa izan daiteke jendaurrean agertzea; jendea itxiagoa da”.
Hiriburutik kanpoko errealitateak ezagutzeko eta agerian uzteko sortu zuten Ausartu Zaitez izenburuko proiektua hainbat arlotako profesionalek, iaz. LGTBI+ kolektiboko kideekin, sexu orientazio eta genero identitateen inguruko gogoeta pertsonalak eta kolektiboak pizteko tailerrak egin dituzte azken hilabeteotan. Lehenengoa, hain zuzen, Tuteran izan zen, 2019ko irailean. Tailer horretan parte hartu zuten kideetako bat da Tania Gonzalez Agirre; ez da bakarra: “Tailerrean parte hartu genuen guztiok gaude Kukuluak kolektiboan”.
Horregatik, arazorik gabe onartu du: “Gabonak pasatuta sortu genuen kolektiboa, baina argi dago benetako oinarria iraileko tailerra izan zela; bultzada handia eman zigun”, kontatu du Gonzalez Agirrek. Tailerra egin eta gero, Whatsapp talde bat sortu zuten parte hartu zutenek, eta sare sozial horren bidezko elkarrizketetan mamitu zuten Kukuluak martxan jartzeko asmoa.
Sarea ehuntzeko
Ausartu Zaitez proiektuko kideekin harremanetan jarraitzen dute orain Kukuluak taldea osatu dutenek. Gonzalez Agirrek, adibidez, Ausartu Zaitez proiektuko kideek egindako izen bereko dokumentalean parte hartu du (http://www.atrevete.lgbt).
Kukuluak kolektiboaren bertze helburuetako bat da sareak ehuntzea, hain zuzen ere, eta elkarlana sustatzea. “Talde askotarikoak daude, eta, akaso, auzi guztietan ez gara ados izanen, baina LGTBIQ kolektiboko kide izateak batzen gaitu”.
Kukuluak kolektiboan zortzi pertsona inguruk egin dute bat, oraingoz. “Eta gu ere askotarikoak gara”, erran du Tania Gonzalez Agirrek; argi du izaera askotariko hori balio erantsi bat dela elkartearentzat.
Izan ere, LGTBIQ kolektiboa bera askotarikoa dela gaineratu du Kukuluak taldeko kideak. Sufritzen duten zapalkuntza komunak batzen ditu, baina batzuen eta bertzeen egoera aldatzen da beren gorputzak zeharkatzen dituzten gainerako zapalkuntzen arabera. “Bollerek, adibidez, zapalkuntza bikoitza sufritzen dute, bizi garen sistema kapitalista heteropatriarkalaren arabera emakumeon zeregina baita gizon batekin egotea, seme-alabak izateko eta familiari eta sistemari eusteko; emakume eta lesbiana garelako baztertzen gaituzte”.
Argi du, halere, kolektiboko talderik “ikusezinena” trans pertsonena dela. “Lan anitz dugu egiteko, oraindik ere, gizarte gisa. Egoerak are gehiago kezkatzen nau oraingo konfinamendu garaian, trans pertsona horiek errespetatzen ez dituztenekin egon behar dutelako etxe berean itxita, kasu anitzetan”.
Lan anitz delako egiteko sortu dute Kukuluak, eta Erribera osoko herritarrak deitu dituzte, kukuluak@gmail.com helbidearen bidez kolektiboarekin bat egitera.
Edurne Elizondo
Zazpi saio, azken urteotan”. Erriberan golf zelai bat eraikitzeko egon diren egitasmoez ari da Eduardo Navascues. Denak hutsean gelditu direla nabarmendu du Erriberako Ekologistak Martxan taldeko kideak. Behintzat, orain arte; Tuterako Udalak azken hilabeteotan egindako urratsek, baina, egoera aldatzeko atea ireki dute: hirian golf zelai publiko bat egiteko Graas elkarteak sustatutako asmoa jaso du udalak bere Lurraldearen Okupazioaren Udal Estrategian.
“Erriberan aspalditik egon da jende multzo bat golf zelai bat eraikitzeko asmoa bultzatzen; asmo horren atzean daude eraikuntza enpresen arloko interesekin lotutako pertsonak”. Hori argi du Navascuesek, eta horren adierazgarri aipatu ditu mahai gainean egon diren azken egitasmoak: 2000ko hamarkadan, Tuteran, Eco-City proiektua garatu nahi izan zuten, eta helburua zen 3.500 biztanle inguru izanen zituen auzo berri bat eraikitzea, golf zelai batekin, bertzeak bertze; Fontellasen, berriz, Monrepos eraikuntza enpresak herri horretako Cerro Fontellas kirol elkartearekin egin zuen bat, etxebizitzak eta golf zelai bat eraikitzeko.
Bi proiektuon bideragarritasunik ezak utzi zituen hutsean golf zelaia egiteko asmoak; Fontellaskoa egiteko proiektua onartu egin zuen Nafarroako Gobernuak, halere. “Ez zuten egin, behar zuten dirua ez zutelako lortu, baina proiektu horren udalez gaindiko eragina duen plana indarrean da, oraindik ere”, gogoratu du Eduardo Navascuesek.
Fontellasko proiektuak huts egin eta gero sortu da Tuterako azkena, Ekologistak Martxan taldeko kideak erantsi duenez. Iazko martxoan, Graas izeneko elkartea aurkeztu zuten Erriberako hiriburuan, Tuteran golf zelai publiko bat egin dezatela eskatzeko. Aurkezpen ekitaldi horretan parte hartu zuten Graas elkarteko presidente Ignacio Lopezek eta Nafarroako Golf Federazioko buru Joaquin Anduezak, bertzeak bertze. “Tuterako UPNko alkate ohi Luis Casado ere han zegoen”, gaineratu du Navascuesek.
Casadok 2015ean amaitu zen legegintzaldian utzi zuen postua; duela bost urteko maiatzean egindako hauteskundeetara ez aurkeztea erabaki zuen, hamabi urtez Tuterako alkate izan eta gero. 2015eko hauteskundeetan udal gobernutik at gelditu zen UPN, eta Ezkerra, Tudela Puede eta PSNk hartu zuten agintea.
Hiruko udal gobernu horrek martxan jarri zuen, berriz ere, 2009tik ukitu gabe egon zen Tuterako Hiri Antolamenduko Plan Orokorra osatzeko prozesua. Lehen urratsa izan zen Lurraldearen Okupazioaren Udal Estrategiaren agiria garatzea. “Legegintzaldia amaitu baino lehen, estrategia behin-behinean onartu genuen”, azaldu du hiruko udal gobernuarekin Tuterako ingurumen zinegotzi izan zen Olga Risueñok.
Behin-behinean bai; ez, ordea, behin betirako. Azken urrats hori oraindik ez du egin Tuterako Udalak, hain zuzen ere, eta noiz eginen duten ere ez dago argi, hiriko agintarien jarduera egungo alarma egoerak baldintzatu baitu. Kontua da azken hauteskundeetan Navarra Sumak lortu zuela Tuterako Udaleko agintea, eta koalizio horrek jaso egin ditu, estrategia behin-behinean onartu eta gero, testua moldatzeko egindako iradokizunak. Horietako bat da Graas elkarteak aurkeztutakoa, hirian golf zelai publiko bat eraikitzeko asmoz.
“Egoera ez da samurra guretzat; estrategia guk garatu dugu, baina ezezkoa eman beharko diogu, golf zelaia egiteko aukera zabaltzen badu”, nabarmendu du Risueñok. Argi utzi du estrategiak golf zelaia eraikitzeko asmoa jasotzeak ez duela erran nahi proiektua garatu eta gauzatuko dutenik. “Estrategiaren asmoa da zehaztea zer-nolako azpiegiturak nahi ditugun hirian, nolako garapena nahi dugun. Ez gara orain proiektu zehatz bat eztabaidatzen ari”. Egoerak, halere, kezka eragin dio Tuterako zinegotziari: “Golf zelai bat egiteko asmoa jasotzen duen estrategia onartuz gero, proiektu hori errealitate bilakatzeko aukerari atea zabaltzen diogu. Ez hori bakarrik; eginez gero, non egonen litzatekeen ere zehazten dugu”, azaldu du.
“Egitasmo elitista bat”
“Lotsagarria da. Egitasmo elitista bat da”, nabarmendu du Eduardo Navascuesek. 2008. urteko Eco-City proiektua bizi-bizi du memorian, garai horretan egin zuelako bat Erriberako Ekologistak Martxan taldearekin. “Prozesu luze eta gogorra izan zen, baina borroka irabazi genuen”, gogoratu du.
Fontellasko egitasmoaren kasuan, arazo nagusia dirua izan dela nabarmendu du Navascuesek. Monrepos eraikuntza enpresa izan zen proiektua bultzatu zutenetako bat, eta etxe hori hartzekodunen konkurtso batean sartuta dela erran du. “Beren hasierako asmoa zen hemezortzi zuloko zelai bat egitea; Cerro Fontellas kirol elkarteak jarriko zuen lurra, eta enpresak obra ordainduko zuen zelaiaren inguruan eraikitako etxebizitzen salmentaren bidez. Gero, zelai txikiago bat egitea proposatu zuten, baina asmo horrek ere ez zuen aurrera egitea lortu”, kontatu du Navascuesek.
Golf zelai publikoa
Oraingoan, Graas elkarteko kideek golf zelai publiko bat bultzatu nahi izan dute. “Tuterako Udalaren eta Nafarroako Gobernuaren parte hartzea beharko luke”. Graasek duela urtebete eman zuen bere asmoen berri, baina orduan urratsik ez egitea erabaki zuten ekologistek. “Elkarteak nahi duena eskatzeko aukera du”. Orain, proiektuaren aurka egitea erabaki dute, Tuterako Udalak asmo hori jaso eta gero proiektua gauzatzeko prozesua martxan jar daitekeelako.
Apirilaren 21ean, Ekologistak Martxan taldeak bilera batera deitu zituen herritarrak, baina ezin izan zuten egin, martxoan osasun krisiak eragindako alarma egoera indarrean sartu eta gero. “Baina ez genuen deus egin gabe egon nahi”, erantsi du.
Ekologistek argi dute Erriberako herritarrek golf zelairik ez dutela behar, ezta nahi ere. Aurreko legegintzaldian hamaika bilera egin zituzten Tuterako Udaleko agintariek hiriko herritarrekin eta elkarteekin, Lurralde Antolamenduaren Udal Estrategia prestatzeko, baina egindako bilera eta jardunaldi horietako bakar batean ere ez zuen inork aipatu golf zelai bat egiteko aukera. “300 orriko dokumentu bat osatu genuen, herritarrekin behin eta berriz hitz egin eta gero; Tuteran ez du inork horrelako azpiegiturarik eskatu”, nabarmendu du Olga Risueñok.
Graas elkarteko kideek, hasieran, zelaia eraikitzeko balizko hiru toki aztertu zituzten, baina, Tuterako Udalak jasotako iradokizunaren testuan, azkenean bat aukeratu zuten: Valdetellas izeneko eremua. “Ureztatzeko lurrak dira eremu horretakoak; nekazari handientzat balio handiko lurrak, alegia”, azaldu du Navascuesek. Ekologistak harremanetan jarri dira jada UAGN sindikatuko arduradunekin, eta, antza, UAGNko kideek ere ez dute ontzat jo Tuteran golf zelai bat eraikitzeko aukera.
Ingurumenaren ikuspuntutik, asmo horrek inolako zentzurik ez duela erran du, argi eta garbi, Eduardo Navascuesek: “Tuteran euri gutxien egiten duen tokietako bat da hori; golf zelai batek behar duen ur kopurua beldurgarria da. Erriberako nekazariak urte luzez aritu dira erraten ura behar zutela beren lurrentzat; Itoizko urtegia eta Nafarroako ubidea egin eta gero, agerian gelditu da proiektuon errentagarritasunik eza; lehen faseko nekazari batzuek uko egin diote Itoizko urari, garestiegia delako. Eta orain, zer, eta golf zelai bat egin nahi dute batzuek, pilota bati kolpeak emateko. Ez dute lotsarik”, salatu du, gogor, Ekologistak Martxan taldeko kideak.
Ekologistek bilera bat eskatu diete Tuterako Udaleko Hirigintza arduradunei, baina ez dute erantzunik jaso, orain arte. Oraindik ez dute zehaztu Lurralde Antolamenduaren Udal Estrategia behin betiko onartzeko data, baina ekologistak jada alarma egoeran dira.
Uxue Rey Gorraiz
Eskultorea, etnografoa, kultur eragilea, euskaltzalea, historiazalea… Gauza asko izan da Joxe Ulibarrena (Azkoien, 1924 – Iruñea, 2020), eta guztiak aldi berean. Lau urte besterik ez zuen falta mendea betetzeko, eta azken unera arte aritu da lanean. Ondare aberatsa utzi du, bai fisikoki, bere artelanetan eta Artetan sortutako etnografia museoan, baita askoren oroimenean ere. Nafarroako Erresumako artista gisa gogoratuko dute askok, eta memoria historikoari estuki lotutako zizelkari modura beste anitzek. Joan den astean zendu zen.
Zenbait gertaerak baldintzatu zuten Ulibarrenaren bizitza. 1936ko gerran, frankistek sarraskia egin zuten Azkoien haren jaioterrian, eta aita izan zen fusilatuetako bat, baita lehengusina bat ere. Ulibarrenak 11 urte besterik ez zuen hori gertatu zenean, eta arrastoa utzi zion. Maiz erakutsi zuen, bere lanen bitartez, ez zituela gerra hartan gertatutakoak ahaztu nahi, eta beti defendatu zuen horiek gogoratu eta biktimak omendu beharra.
Azkoien utzi, eta Iruñera joan zen bizitzera, familiarekin. Han hasi zituen arte ikasketak, Iruñeko Arte eta Lanbide Eskolan, eta, aldi berean, zurgindegi batean egiten zuen lan. Han eta hemen aritu ondotik, Parisen hasi zituen Arte Ederretako ikasketak, beka bati esker, eta Venezuelan ere izan zen bolada batez.
1936ko gerrako biktimak omentzeko sortutako Sartagudako Memoriaren Parkean dago haren lan ezagunenetako bat: Gurutzada Santuan tiroz hildakoak eskultura. Artistak oparitu egin zien artelana, eta hori izan zen abiapuntua gero parkea eraikitzeko. Hiru giza figura antzeman daitezke altzairuzko pieza horretan. Hiru pertsona dira, elkarri besarkatuak eta tiro zuloak diruditen hutsunez josiak. Artistak berak ikusitako gertaera bat irudikatzen du artelanak, Reyes Ilintxeta kazetariari aitortu zionez Argia aldizkarirako egindako elkarrizketa batean. Iruñeko Gaztelugibelean hiru gazte nola fusilatzen zituzten ikusi zuen Ulibarrenak.
Nafarroako Fusilatuen Senitartekoen Elkartea eta Alargunen Herria elkartea izan ziren parkearen sustatzaileak, eta azken horretako kide Carlos Martinez arduratu zen artistarekin elkarlanean aritzeaz. Martinezi “bitxia” iruditu zitzaion Azkoiengoaren lan egiteko modu hura. “Berdingabea zen guztiz, eta teknikaren aldetik oso bestelakoa zen beste artista gehienen aldean”. Iritzi berekoa da Daniel Fernandez, parkeko arkitektoa. Biziki harritu zuen materialak lantzeko zerabilen moduak, eskuz egiten baitzuen ia dena, baita oso tamaina handiko piezetarako ere. “Izaera indartsua zuen, eta gogo biziz azaltzen eta defendatzen zituen bere moduak eta ideiak”.
Ulibarrena “bihotz handiko gizona” zela azaldu dute biek. Martinezek azpimarratu du, gainera, denboraren joanak ez zuela lortu artistaren grina itzaltzea. “Mundu honetan norbait askea izan bada, hori Joxe dela uste dut”.
Bereizi ezinekoak
Artea etnografian, eta etnografia artean. Modu berezian egiten zien so inguruko gauzei Ulibarrenak, eta askori ireki zizkien begiak, erakutsi baitzuen ezen, esaterako, antzina artzaintzan, abeltzaintzan, burdinoletan eta bestelako gremioetan langileek erabiltzen zituzten tresnek, beren funtzio praktikoez gain, artea ere bazutela beren baitan. Ulibarrenak arbasoen 10.000 pieza etnografiko baino gehiago bildu zituen, eta museoa sortu Artetako Fantikorena etxean. Bilduma zabal eta aberatsa da 40 urte baino gehiagoko lanaren emaitza, eta Nafarroako Erresuma zenaren historiaren lagina ere bada, XII. mendetik XX. mendera bitarteko tresnak baitaude museoan. Joxeren alaba Elur Ulibarrena da museoaren arduraduna.
Artistak 90 urte bete zituen egunean estreinatu zen hari buruzko dokumentala, Historia zizelkatuz izenpean. Angel Sanchez Garrok zuzendu eta ekoitzi zuen lana. Aukera izan zuen Ulibarrena hurbiletik ezagutzeko. “Joxe oso eskuzabala izan zen; oso atsegina zen harekin egotea eta edozein gauzari buruz hitz egitea”, azaldu du zuzendariak. Esan du, bestalde, “zorioneko” sentitzen dela, iruditzen baitzaio batzuek ez zutela artistaren alde hori ezagutzen eta “pertsona arrarotzat” zeukatela.
Ulibarrenarekin pasatutako orduei esker, zuzendariak argi eta garbi ikusi zuen Nafarroa zela artistaren pasio nagusia. “Ulibarrenaren lan guztiak zeuden Nafarroako Erresumari eta memoria historikoari eskainiak. Ezin dugu esan Ulibarrena halakoa zela eta haren eskultura, berriz, beste modu batekoa, eta haren etnografia beste batekoa. Dena zen bat”.
Sareak borborka hasi ziren Joxe Ulibarrenaren heriotzaren biharamunean. Artistaren ibilbidea eta lanak goraipatu dituzte hainbatek egunotan, baita haren izaera berezia askorentzat miresgarria gogora ekarri ere. “Sumendi bat itzali da, Joxe Ulibarrena. Baskoi sakona eta nafar zorrotza. Herri honen grinaren adierazle. Gure iragan partekatuaren mugarriak irudikatu zituen”, txiokatu zuen Gaizka Aranguren kazetari eta kulturgileak, artistari buruz. Politikaren mundutik ere eskaini zitzaizkion miresmen hitzak. “Tipo itzela eta artista paregabea”, idatzi zuen Koldo Leoz Lizarrako alkateak, eta berdintsu egin zuen Iruñeko alkate izandako Joseba Asironek ere.
Joxe Ulibarrenak kasik azkeneraino egin zuen lan maite zuen horretan. 90 urte egin zituenean, zortziehun lan zituen eginak, eta osasunak horretarako aukera eman zion arte segitu zuen, bere hurbilekoen esanetan, “bizitasunez beti”.
Alargunen Herria elkarteak mezu hau idatzi zion Joxe Ulibarrenari egunkariko eskelan: “Zure eskuekin eta zure lanarekin forma eman zeniolako herri honen memoria kolektiboari”. Hark memoriari egindako ekarpenengatik, miresten dutenak sinetsiak daude haren lana harrian grabatuta geldituko dela.
Edurne Elizondo
Etxean, sakelako telefonoarekin. Ez da erabatekoa koronabirusaren pandemiak eragindako alarma egoerak ekarri duen itxialdia, herritarrek elkarri bidaltzen dizkioten argazki eta bideoen bidez bertzeen balkoiaz harago gertatzen denaren berri jaso baitezake gizarteak. Konfinamenduaren leiho bilakatu dira irudi horiek, nolabait erranda, eta leiho hori zabaldu duten egungo baliabideak aprobetxatu nahi izan ditu Nafarroako Artxibo Garaikideak ere: herritarrei eskatu die duten materiala bidaltzeko, konfinamendua dokumentatzeko asmoz.
Argazkiak, bideoak eta audioak nahi dituzte artxibo horretako kideek, bai eta Iruñeko eta Tuterako udal artxiboetako arduradunek ere. Hiriotan bat egin dute Nafarroako Gobernuak egindako deiarekin, eta dokumentazioa eskatu dute, oraina memoria bilakatzeko bidean urratsak egiten jarraitzeko.
Vianako Printzea erakundeak 2018. urtean jarri zuen martxan Nafarroako Artxibo Garaikidea. Zehazki, Administrazioaren Artxiboa baliatu du Nafarroako Gobernuko Agiritegien eta Dokumentazio Ondarearen Zerbitzuak lan esparru hori jorratzeko: “Herritarrei zabaldu nahi izan dizkiegu Administrazioaren Artxiboko ateak, haiek ere parte har dezaten hurbilekoa dokumentatzeko prozesuan”, nabarmendu zuten Kultura Departamentuko arduradunek, proiektu berria aurkeztu zutenean.
Orain arte, Nafarroako Administrazioak berak sortutako agiriak gordetzea izan du xede Administrazioaren Artxiboak. Duela bi urte lan esparrua zabaldu eta gero, artxibo horretako arduradunek bertze hainbat arlotako agiriak jaso dituzte jada. “Kontua da gizarte garaikidearekin lotutako jardueren memoria gordetzea”, berretsi dute gobernuko kideek.
Gizarte garaikidearekin lotutako jarduera horiek askotarikoak dira, eta askotarikoak dira, halaber, Nafarroako Artxibo Garaikideak orain arte jasotako funtsak: Aralar alderdiak bere material grafikoa jarri du artxiboko arduradunen esku, adibidez; Arrosadiko Auzo Elkarteak, bertzalde, bere agiriak eman ditu; eta Etxarri Aranazko Jauregi familiak jada existitzen ez den San Miguel irin fabrikako funtsa utzi du artxiboan gordetzeko. Ez dira bakarrak: Saide enpresak ere eman du berea, Alaiz kolektiboak bere agiriak, eta herritar batzuek beren bildumak.
Elkarlana
Artxiboko arduradunen asmoa da joan-etorriko prozesua izan dadila herritarrek beren hurbileko historia jasotzekoa; hau da, jasotako funtsa landu, eta herritarren esku jarri nahi dute, berriz ere, Kultura Departamentuko arduradunek. Horren adibide izan da Zinema Aretoa izeneko ekinaldia: Administrazioaren Artxiboak bere funtsari gehitu zizkion herritarren eskutik jasotako materialak, eta, horiekin guztiekin, Cines en Navarra (Zinemak Nafarroan) izeneko liburua osatu zuen, 1940tik 1990era bitarteko herrialdeko zinema aretoen memoria jasotzeko.
Oraingo deialdiarekin ere, administrazioren eta herritarren arteko elkarlana sustatu nahi du Nafarroako Artxibo Garaikideak. Iruindarrek hiriko artxibora bidaltzen ahal dituzte beren materialak: argazkiak, archivomunicipal@pamplona.es helbidera gutxienez 300 ppp-ko bereizmena behar dute—, eta audioak eta bideoak, berriz, Whatsapp bidez, 606 540 019 zenbakira.
Tuterako herritarren argazkiak eta bideoak archivo@tudela.es helbidean jasoko dituzte, eta gainerako hiri eta herrietako bizilagunenak, berriz, Administrazioaren Artxiboaren helbidean: administracion.donaciones@navarra.es helbidean, hain zuzen ere.
Koronabirusaren pandemiak eragindako itxialdiaren berri emanen du Nafarroako Gobernuak bere artxiboan, oraina iragan bilakatzen denean. Jada iraganekoak diren bertze hainbat pandemiaren memoria ere gordetzen du Kultura Departamentuak bere artxiboetako pareten artean. 1348. urteko izurri beltzaren eta gaitzak eragindako gosetearen ondorioz, adibidez, garai hartako Nafarroako Erresumako herritarren erdiak hil ziren. Duela mende bat, berriz, Espainiako gripearen epidemiak jo zuen Nafarroa. Garaiko agiriek eta kronikek kontatzen dute, orain bezala, jendea bakartzeko neurriak hartu zituztela, bertzeak bertze.
Natalia Tajadura
Arratsaldeko zortziak Oussouyen, Senegalgo Cassamance eskualdeko herri batean. Etxeratze agindua indarrean sartu da, biharamuneko 06:00ak arte. Hori da Macky Sallen gobernuak joan den martxoaren 23an martxan jarritako neurrietako bat, COVID-19aren hedatzeari aurre egin ahal izateko. Badira bertze hainbat: garraio publikoaren esparrukoak, turismoaren arlokoak —mugak itxi dituzte—, eta turismoarekin lotutako jarduera ekonomikoen alorrekoak, bertzeak bertze.
Neurri horiek errotik aldatu dute eskualdeko komunitateen egunerokoa: eskolak itxita daude; azokek zabalik jarraitzen dute, baina jende gutxi dabil. Janari bila ateratzen dira bakarrik herritarrak etxetik. Zorionekoek hozkailua dute, baina gehienak azokara joaten dira egun oro behar duten arroza erostera. Arroza ez dute falta, oraingoz, ezta duten hori banatzeko ohitura ere. Teranga (abegi ona, Senegal osoan ofiziala den wolof hizkuntzan) hemen ohiko gauza bat da; hemengo herritarrek berezkoa dute abegi oneko izatea.
Herri osora hedatu dira koronabirusari aurrea hartzeko neurriak. Etxez etxe joaten dira boluntarioak gaitzaren berri ematera eta maskarak banatzera. Herrixketako zuhaitzetan ere kartelak jartzen dituzte, eta herritarrek segurtasun neurriak betetzen dituzte. Hala ere, beti dute irribarrea aurpegian, eta agurra prest, kaletik pasatzen denarentzat.
Hamar urte lanean
Cassamance eskualdeko herrixketan erabat aldatu da egunerokoa, krisiaren ondorioz. Pandemiak bereziki eragin die Asiako eta Europako herri batzuei. Afrikan, batzuek diote mendebaldeko herriei hilaren bukaeran eraginen diela pandemiak, bereziki; tokiko komunitateek argi dute, ordea, hemen ez dela Europan gertatu dena errepikatuko. Hori uste dute, “berezko tresnak martxan” jarri dituztelako herritarrak babesteko. Mendebaldeko begiradarentzat ulertzen zaila izan daiteke hori, baina beren sinesmenen parte bat da. Mendebaldean lan egiten dute gaitzarentzako sendabide bat aurkitzeko; hemen, berriz, prebentzioa bazter utzi gabe, lehentasuna da osasunaren alde egitea: jendearen osasuna suspertzeko zer egin asmatzea.
Senegalgo Cassamancen, bertako eta Mendebaldeko moldeek egiten dute bat, neurri batean: eskualde horretan lanean ari da, duela hamar urtetik, Zinemagileak Martxan izeneko Madrilgo gobernuz kanpoko erakundea. Federica Romeoren zuzendaritzapean, erakunde horrek lan egiten du hainbat hezkuntza eta gizarte proiektu garatzeko, betiere ikuspuntu feminista batetik.
Erakundeak 2020rako lehentasunen artean du egoerarik zaurgarrienean direnekin lan egitea: adingabeekin eta emakumeekin, hain zuzen ere. Proiektu horiek guztiak tokiko profesionalek kudeatzen dituzte, boluntarioen laguntzarekin.
Proiektu horietako batek helburu du adingabeen formakuntza, Ziginchor hiriko daara batean. Senegal osoan daude daara-k: Korana oinarri duten eskolak dira, mutikoak musulmanen erlijioan trebatzeko. Eskola horietan ez dago neskarik; mutikoak, anitzetan, baldintza izugarri kaskarretan bizi dira, eta karrikan aritzen dira eskean, aurrera egin ahal izateko. Kasu gehienetan, haurron familiek ezin dituzte adingabeak mantendu. Gobernutik ekinaldion kontrako arauak badira, baina, hala eta guztiz ere, halakoak existitzen dira.
Ziginchor hiriko eskolan diren mutikoen, boluntarioen eta Zinemagileak Martxan taldeko langileen lanari esker, han bizi diren adingabeen egoerak hobera egin du; egun, hain zuzen, lanbide heziketa eskaini ahal izateko baliabideak lortzea dute helburu, lanpostu bat lortzeko aukera gehiago izan dezaten. Koronabirusaren pandemiak mundu osoan eragindako krisiak asmo horiei ere egin die kalte, ordea.
Kanpaina martxan
Egungo egoerari aurre egiteko, kanpaina bat jarri dute martxan dirua lortzeko. Asmoa da, batez ere, adingabeek zer jan izanen dutela bermatzea, gazteei bereziki kalte egin baitie krisiak. Gainera, proiektu berri bat jarri dute martxan Cassamance eskualdeko Oussouye herrian, turismo iraunkorra sustatzeko amoz. Helburua da tokiko gazteak trebatzea, bereziki emakumeak, turismoaren arlo horretan lan egin dezaten: emakumeon lanpostu bat lortzeko aukerak gora egin dezan, batetik, eta genero ikuspuntu batetik tokiko ekonomiaren eta ingurumenaren aldeko egitasmoak martxan jar ditzaten, bertzetik.
Emakumeak dira nagusi Zinemagileak Martxan-ek babesten duen bertze proiektuetako batean: Kabrousseko baratze komunitarioa, hain zuzen ere. Bertze hainbat proiektu ere laguntzen dituzte gobernuz kanpoko erakundeko kideek: denda solidario bat kudeatzen dute Oussouyen, eta udan, berriz, bidaiak antolatzen dituzte boluntarioentzat, Oussouyeko Ojacks elkarteko kideekin batera.
Proiektuok guztiok kolokan dira orain; neurri handi batean, koronabirusaren pandemiak eragindako alarma egoeragatik. Senegalgo Gobernuak ezarritako segurtasun neurriek baldintzatuta ari dira, baina lanean jarraitzen dute Cassamance eskualdeko herritarrek eta Zinemagileak Martxan erakundeko kideek, halere, beren bizi baldintzak hobetze aldera. Ilusioa eta ideiak erruz dituzte, behintzat.
OHARRA:
Natalia Tajadura Arizaleta gizarte langile eta sexologo iruindarrak hiru hilabete daramatza Cassamance eskualdean, Senegalen, Zinemagileak Martxan gobernuz kanpoko erakundearentzat boluntario lanak egiten.
Edurne Elizondo
Konfinamendua hasi aurreko batzuen eta bertzeen egoerak markatu du batzuen eta bertzeen itxialdia nolakoa den; herritar anitzentzat, bakarraldiak ekarri du aurretik zaila zen egunerokoa gehiago zailtzea. Gizakia Helburu fundazioak droga mendekotasunen bat dutenak artatzen ditu, eta haiei so egiteko beharra nabarmendu du erakunde horrek, bereziki egunotan.
Fundazioko kideen eguneroko lanari ere eragin dio koronabirusaren pandemiak sortutako alarma egoerak, baina, hala eta guztiz ere, lortu dute kudeatzen dituzten hiru programei eustea. Programa horiek helburu dute mendekotasunei aurre egitea, bai eta herritarrak konfinamenduaren mende diren garaiotan ere.
Fundazioak komunitate terapeutikoa du, Lizarran, batetik. “Laguntza gehien behar dutenentzako programa da hori”, azaldu du Gizakia Helburu erakundeko kide Kristina Illescasek. 35 pertsona artatzen dituzte, egun, programa horren bidez. Illescasek, bertzetik, Aldatu programa zuzentzen du, eta, horretan, astean behin edo bitan artatzen dituzte erabiltzaileak, zentroan gelditu gabe. 150 pertsona inguruk parte hartzen dute programa horretan. Suspertu izenekoan, berriz, prebentzio lana egiten dute fundazioko kideek, arriskuan egon daitezkeen nerabeekin. Programa horretan 41 gazte eta haien familiak artatzen dituzte.
“Alarma egoera ezarri zutenetik, lehen aurrez aurre egiten genituen lanak orain telefonoz edo Internet bidez egin behar izaten ditugu”, kontatu du Illescasek. Hau da, Suspertu eta Aldatu programetako erabiltzaileak ez dituzte fundazioak Iruñean duen egoitzan hartzen orain. Lizarrako komunitate terapeutikoaren egoera bertzelakoa da. “Lizarran, bertan behera utzi behar izan ditugu asteburuko irteerak eta bisitak, erabiltzaileen osasuna bermatze aldera”. Erabiltzaileok, beraz, zentroan ari dira betetzen beren konfinamendua.
Neurriak, martxan
“Ez da erraza; batzuek seme-alabak dituzte, eta egunotan ezin dituzte ikusi ere egin. Telefono bidezkoa da duten harremana”, azaldu du Illescasek. Segurtasuna bermatzeko neurriak hartu dituzte zentroan, erantsi duenez, eta nabarmendu du oraingoz ez dela inor gaixotu. “Segurtasun distantziari eusteko markak margotu ditugu lurrean, adibidez, eta bazkaltzeko eta afaltzeko txandak antolatu ditugu. Terapeutek ere ohi baino lanaldi luzeagoak egiten dituzte, ahalik eta jende gutxien joateko. Finean, gu gara erabiltzaileak kutsa ditzaketenak”.
Lizarrako erabiltzaileen jarrera txalotu du Illescasek. “Egoera zaila izan arren, ongi moldatzen ari dira. Badakite egoerak denoi eragiten digula, eta ez dagoela beste aukerarik”.
Lizarrako erabiltzaileek Gizakia Helburu fundazioko profesionalak dituzte ondoan. Bertzelakoa da zentroan gelditu gabe artatzen dituzten erabiltzaileen egoera, eta horiekin du kezka handiena Illescasek. “Erabiltzaileok artatzen jarraitzen dugun arren, eskaintzen ahal dugun arreta ez da ohi bezain sakona”, onartu du. Egoerak baldintzatuta ari dira Gizakia Helburu fundazioko kideak lanean, finean.
Erabiltzaileek etxean duten egoerak ere markatzen du batzuen eta bertzeen sasoia, Illescasek erantsi duenez. “Argi dago itxialdiak denoi eragiten digula, eta, noski, are gehiago mendekotasun bati aurre egiten ari direnei. Etxean bakarrik diren pertsonentzat zailagoa izan daiteke egungo egoera; babes sarerik gabe, arriskua handiagoa da”, nabarmendu du.
Antsietatea, ezinegona, tristura, asperraldia… Anitz dira bakartzeak eragiten ahal dituen emozioak, eta, horiek kudeatzeko zailtasunak daudenean, arazoek okerrera egin dezakete, Illescasek erran duenez. Argi du kontsumitu nahi duenak kontsumituko duela. “Alarma egoeran egon arren, nahi duenak erosi eginen du”. Droga batzuk erostea ez da zaila, Illescasek aipatu duenez: “Alkoholaren salmentak gora egin du dendetan konfinamendua hasi zenetik”.
Orain gertatzen ari denaren ondorioak ez dira berehala agerian geldituko. Hori uste du Illescasek, eta, ondorioz, adi egoteko beharra nabarmendu du. Konfinamedua luzatzen bada, gainera, ekar ditzakeen ondorioak are larriagoak izan daitezkeela erantsi du.
Nerabeen egoerari ere so egin nahi izan dio, bereziki, Gizakia Helburu fundazioko kideak. “Lagunekin egoteko garaia dute oraingoa, baina gurasoekin egon behar dute etxean, halabeharrez. Ez da erraza”. Fundazioko erabiltzaileen artean, halere, anitzek konfinamendutik zer ikasi atera dutela erran du Illescasek: “Elkarrekin egon beste aukerarik ez dutenez, beren arteko harremana lantzeko urratsak egin dituzte, eta emaitza ona izan da”.
Gizakia Helburu fundazioak duela ia hiru hamarkada hasi zuen bere bidea, eta berrogei profesional ditu: medikuak, psikologoak, hezitzaileak eta pedagogoak ari dira lanean. Bakartze garaiotan ere bai.
Edurne Elizondo
Arrosak eramaten zituen alabaren hilobira, eta, etxean ere, bi arrosa izaten zituen beti, haren omenez”. Maria Angeles Berazak egiten zuenaz ari da Asier Aristregi. Alicia Aristregiren ama zen Beraza, eta Asier Aristregiren amatxi. Argazkilaria da Asier Aristregi, eta Las rosas nunca mueren (arrosak ez dira sekula hiltzen) erakusketa egin zuen 2016an, bere familiako bi emakume horien inguruan. Biek sufritu zuten indarkeria matxista, amak eta alabak. “Amatxi Irañetan jaio zen; errotariaren alaba zen. 9 urterekin bidali zuten medikuaren etxera lanera. Amatxik kontatzen zigun inoiz ez zuela gurasoen berotasuna sumatu; ezkondu zenean ere, tratu txarrak sufritu zituen”, kontatu du Alicia Aristregiren iloba eta Angeles Berazaren bilobak, Bartzelonatik.
“Amatxi eta izeba ziren familiaren euskarri”, erantsi du Asier Aristregik. Alicia Aristregi bere senar ohiak hil zuen, 2002ko apirilaren 9an, Atarrabian. Maria Angeles Berazak arrosak eramaten zituen haren hilobira, eta, etxean ere, bi arrosa izaten zituen beti alabaren omenez. “Azkenekoz ikusi nuenean ere, arrosak baziren amatxiren etxean”. 2013ko abenduaren 9an zendu zen Beraza, Uharten.
“Iragarritako hilketa”
Uharten bizi da oraindik ere Eugenio Aristregi, Aliciaren neba. 2002ko apirilean, Eugenio Aristregik gogor salatu zuen epaileen utzikeria, eta “iragarritako hilketatzat” jo zuen arrebaren aurkako erasoa. Izan ere, urte hartako urtarriletik, hogei salaketa baino gehiago jarri zituen emakumeak senar ohiararen kontra. Emaztearengana ez hurbiltzeko agindua ere bazuen Jesus Gil Pelaezek; baina, hala eta guztiz ere, 2002ko apirilaren 9an, gizonak labankadaz hil zuen emakumea.
Alicia Aristregik 37 urte zituen, eta bi semeren ama zen. Semeak eskolan utzi eta gero hil zuen Gil Pelaezek emakumea, lagun batekin billabesaren zain zenean. Gizona autoz ailegatu, ibilgailutik jaitsi, eta zuzenean joan zen Aristregirengana. Emakumea ihes egiten saiatu zen, baina senarrak iletik heldu zion, eta bihotzean sartu zion eskuan zeraman labana. Lehen labankada horrek hil zuen Alicia Aristregi, baina bertze lau eman zizkion Gil Pelaezek emaztearen gorpuari.
Alicia Aristregiren hilketak astindua eman zion Nafarroako gizarteari. Indarkeria matxistaren auzia hizpidera ekarri zuen, bere gordinean, eta erakunde publikoek ezin izan zuten bertze alde batera begiratu: mugimendu feministaren aldarriei so egin behar izan zieten, azkenean. “Hagitz gogorra izan zen Alicia Aristregiren hilketa; kolpe latza hartu genuen, eta neurriak hartzeko beharra agerian utzi zuen gertatutakoak”, nabarmendu du Astelehen Lilak elkarteko Tere Saezek.
Jesus Gil Pelaezek 39 urte zituen emaztea hil zuenean. Alicia Aristregiren gorpua karrikan utzi, eta ihes egin zuen. Hurrengo egunean, Foruzaingora deitu zuen, eta bere burua entregatu. 2003. urtean epaitu zuten, eta 22 urteko espetxe zigorra ezarri zioten. Zinpeko epaimahaiarekin egindako prozesua izan zen Gil Pelaezen kontrakoa: lehenengoa, genero indarkeriako kasu batean.
“Aristregiren hilketa inflexio puntu nabarmen bat izan zen, eta ekarri zuen Nafarroako Parlamentuak onartzea genero indarkeriaren aurkako lehendabiziko legea”, erantsi du Saezek. Mugimendu feministak bultzatutako legea izan zen hori. 2002. urtekoa da testua, baina 2003an moldatu zuten, lehen aldiz. Legea garatzeko araudia geroago hasi ziren egiten, 2005. urtean, eta 2007ra arte ez zuten onartu. 2015ekoa da azken berrikuntza: horri esker, jada ez da ezinbertzekoa emakumearen eta gizonaren arteko bikote harremana egotea, erasoa indarkeria matxistatzat hartzeko.
Lege hori lortzeko bidean, urrats erabakigarria izan dira Aristregiren hilketak eragindako amorrua eta protesta. Gakoa izan da mugimendu feministak eta senideek egin dutela indarra, batera, Tere Saezen ustez. “Elkarlan horrek lortu du gaia mahai gainean jartzea, eta erakundeei presio egitea”. Presio hori ez dagoenean, indarkeria matxistaren biktimak “zenbaki huts” bilakatzen dira. Estatistika bateko zati.
2003tik, adibidez, hemezortzi dira matxismoak hildako emakumeak Nafarroan. Kopuru hutsetik harago, “pertsonak daude atzean”. Pertsona horien historiak eta istorioak ezagutzeko eta kontatzeko beharra jarri dute Astelehen Lilak taldeko kideek agerian, eta erakunde publikoei egin diete deia, emakumeon memoria berreskuratzeko lan egin dezaten, hain zuzen.
Memoria berreskuratzeko ariketa bat izan zen Asier Aristregiren Las rosas nunca mueren 2016. urteko erakusketa, neurri handi batean. Uhartera eraman zuen bidaia egin zuen, amatxirekin eta izebarekin partekatutako espazioak berriz bizitzeko. “Amatxiren etxean bazen panpinez betetako gela bat. Panpinen gela erraten genion haurrok. Izeba gela horretara itzuli zen senarra utzi eta gero”.
Indarkeriaz betetako bide bat atzean utzi, eta hutsetik hasi nahi izan zuen Alicia Aristregik. Horregatik itzuli zen Uhartera, sorterrira. Bederetzi anai-arrebako familia batean hazi zen Aristregi; emakumeen artean gazteena zen; gizonen artean, berriz, Luis Mari Aristregi da gazteena, eta haren seme da Asier Aristregi.
“9 urte bertzerik ez nuen izeba hil zutenean, baina gogoan dut haren irria; emakume bizia zen, eta bera zen familia batzen eta mugitzen zuena”, gogoratu du. Familia eta lagunak maite zituen Alicia Aristregik. Musika ere bai. “Bizitza maite zuen”, laburbildu du haren ilobak.
Dolua egiteko proiektua
Jesus Gil Pelaezek labankadaz akabatu zituen Alicia Aristregiren proiektu guztiak, duela hemezortzi urte. Hilketak gizarte osoa jo zuen, baina. berezki, noski, emakumearen familia. Izebaren heriotzak zenbateraino eragin dion, horretaz amatxi hil eta gero konturatu zen Asier Aristregi, halere. “Orduan ikusi nuen argi. Konturatu nintzen alabaren hilketak erabat baldintzatu zuela nire amatxiren egunerokoa, bai eta gurea ere, gainerako senideona, alegia. Horregatik erabaki nuen erakusketa egitea; doluari aurre egiteko modu bat izan da, nolabait erranda”.
Izebaren hilketak indarkeria matxistaren aurrean kokatu zuen Asier Aristregi. Eta izeba oroitzean, bere familiak jasan duenaren gisako galerak izan dituztenak ere gogoratu nahi izan ditu argazkilariak. Alicia Aristregiren hilketak gogor jo zituen Atarrabia eta Uharte, 2002an. Ez da, tamalez, herriok eta ingurukoak ukitu dituen kolpe bakarra izan. 2017an, Burlatan Blanca Esther Marques hil zuen haren bikotekideak, eta Ultzama ibaira bota zuen gorpua, Arren. 2018an, berriz, 38 urteko Natalya Baluk hil zuen haren senarrak Uharten. Abuztuan jazo zen hilketa. Hilaren 25ean emaztea komunean erori zela erranez deitu zuen larrialdi zerbitzuetara. Handik hiru egunera zendu zen emakumea, eta Foruzaingoak senarra atxilotu zuen.
Natalya Baluken hilketak karrikara atera zituen uhartearrak, bertze behin. Indarkeria matxistaren biktima guztiak omendu eta gogoratu zituzten herritarrek, herriko plazan. Biktima guztiak omendu eta gogoratu nahi ditu Alicia Aristregiren aldeko plakak ere, Atarrabian, emakumea hil zuten tokian. Billabesaren zain zen Aristregi orduan. Eta billabesatik plakari egiten zion so Asier Aristregik, Nafarroan bizi zenean. Han ere loreak izaten dira Aristregirentzat. Errotik moztuta ere, sekula hiltzen ez diren loreak.
Edurne Elizondo
Semea jolasean da, amak telefonoz hitz egiten duen bitartean. Tarteka, haurraren algara gailentzen zaio Eva Jimenez Blancoren kontakizunari. Umeak ere zerbait erran nahiko balu bezala. Indarrez egiten du oihu eta irri; gurasoek ere bai….
Edurne Elizondo
Hagitz ongi nago, hagitz kontent”. Horixe errepikatu du Maite Biurrarenak, behin eta berriz; eta poza erraz igartzen zaio ahotsean. Transplante baten zain hasi zuen martxoa, eta giltzurrun berri batekin bukatu du. Koronabirusaren pandemiak berezi bilakatu du ebakuntza egin eta geroko etapa: ohi baino azkarrago bidali dute etxera, ospitalea arrisku gune bilakatu baita beretzat eta bere egoera berean direnentzat. Aparteko arrazoi bat badute bakartzeko.
Duela hamar urte, gibel-giltzurrunetako polikistosia zuela erran zioten Biurrarenari. Orriotan kontatu zuen martxoan dialisia etxean egin duela azken hamar hilabeteotan, eta transplante bat jasotzeko zain zirenen zerrendan sartu zutela urtarrilaren 8an. Martxoaren 3an deitu zuten ospitaletik lehendabiziko aldiz. Giltzurrun bat bazen beretzat. Baina azken probek huts egin zuten, eta beratarrak ebakuntza egin gabe itzuli behar izan zuen etxera.
Gutxien espero zuenean, baina, berriz deitu zuten. “Martxoaren 13an erizainarekin mintzatu nintzen goizean, eta erran zidan lasai egoteko, pandemiaren kontuak dena hankaz gora jarri zuela”. Egun bereko ilunabarrean, bere nefrologoaren deia jaso zuen Biurrarenak. “Niretzat urrezko giltzurrun bat bazela erran zidan”.
Nafarroako Unibertsitatea klinikan egiten dituzte herrialdeko transplante guztiak, eta han hartu zuten Biurrerena, martxoaren 13an. “Hasieratik azaldu zidaten egoera berezia zela, koronabirusarengatik. Baina aukera hagitz ona nuela nabarmendu zidaten, eta zainduko nindutela. Erabakia nik hartu behar nuela erran zidaten, eta ez nuen zalantzarik egin. ‘Aurrera’, erran nien”.
Koronabirusaren proba izan zen Maite Biurrarenari egin zioten lehendabizikoa, horren emaitza positiboa bazen transplantea egiteko aukerarik ez baitzen izanen. Biharamunean, 14:30 aldera, medikuek erran zioten birusaren arrastorik ez zela, eta handik ordubetera ebakuntza gelara eraman zuten. Gauerdian, ZIU zainketa intentsiboetako unitatera eraman zuten. Hogeita lau ordu ere ez zituen egin han: martxoaren 15eko ilunabarrerako, gela arrunt batean zen. Giltzurrun berri batekin, eta 21 puntuko zauriarekin. “Hagitz ongi, eta hagitz kontent”.
Bere gaixotasunaren berri jaso zuenetik, Maite Biurrarena saiatu da egoerari dramatismorik gabe aurre egiten, egunean egunekoak kudeatzen. Medikuek erran diote bere jarrerak lagundu diola ebakuntza egiteko garaian. Dialisiak ere bai. “Bizkor ailegatu naiz ebakuntza gelara, eta, horri esker, ongi eta azkar suspertu naiz”.
Ospitaleko deia jaso baino lehen, Biurrarenak onartu zuen transplanteak beldurtzen zuela. “Okerrago egonen nintzela uste nuen”. Orain, orduan ezezaguna zuen bidea egin eta gero, lasaitua hartu du. Jasotako giltzurrunak ere lagundu dio baikor izaten. “Transplantea egin eta handik 11 minutura lanean ari zen jada; hainbat ordu edo egun esperatu behar izaten ohi da, baina medikuek erran zidatenez, ia josteko denborarik ere ez zuten izan!”. Emailea pertsona gazte bat zen, eta horrek bilakatu zuen Biurrarenak jasotako giltzurruna hain egoki. “Gainera, odol proben arabera, bateragarritasuna handia da, %96”.
Birusaren beldur
Ebakuntza egin eta gero, beldur hori atzean utzi du beratarrak. Baina badu bertzerik orain: giltzurruneko transplantea koronabirusaren pandemia dagoen honetan jaso izanak are zaurgarriago bilakatu du bere egoera. “Ospitaletik martxoaren 19an atera nintzen; astebete ere ez nuen egin han. Medikuek argi erran zidaten hobe nuela etxean egon, niretzat ospitalea arriskutsuagoa zelako”.
Une honetan, katarro batek ere kalte handia egiten ahal dio Biurrarenaren osasunari. Botikak hartu behar ditu bere gorputzak giltzurruna errefusa ez dezan —denera egunean sei pilula hartzen ditu—, eta, ondorioz, “defentsarik gabe” dago. “Gutxienez bi hilabetez etxean egon beharko dudala erran zidaten medikuek, ospitaletik atera baino lehen”. Gurasoen etxean da, ebakuntza ongi atera bazen ere nekatuta dagoelako, eta denbora pixka bat beharko duelako berriz ere sasoi betean egoteko.
Etxean, maskara eta eskularruak jantzi behar ditu Biurrarenak. “Koronabirusak kezka eragiten didala ezin dut ukatu. Giltzurruna galtzen ahal dut, gaixotuz gero. Etxekoak beharrezkoa denean baino ez dira ateratzen, eta itzuli bezain pronto bidaltzen ditut eskuak garbitzera”.
Irri artean erran du azken esaldi hori Biurrarenak. Kezka badu, baina baikor izateko arrazoiak ere bai. Ongi eta kontent dela berretsi du. Karrikara itzultzeko gogoz da, baina badaki hori lortzeko etxean gelditu behar duela orain.
56 transplante 2019an
Martxoaren 25a izan da transplantearen eguna. Hego Euskal Herrian. Nafarroan, 56 transplante egin zituzten iaz, eta haietako 33 izan ziren giltzurrun bat transplantatzeko ebakuntzak. Biurrarenak bi hilabete eman ditu organo bat jasotzeko zain; bertze anitzek gehiago esperatu behar izaten dute. Herrialdean, hainbat elkartek artatzen eta laguntzen dituzte zain diren edo transplantea jaso duten pertsonak, bidea bakarrik egin ez dezaten. Alcer, Atehna eta Nafarroako Fibrosi Kistikoaren Kontrako Elkartea dira nagusiak.
Elkarteok beren egunerokoaren berri eman nahi izan dute egunotan, koronabirusaren pandemiak nola eragin dien azaltzeko gizarteari. Fibrosi kistikoak jota diren gaixoak artatzen dituen elkarteko buru Cristina Mondragonek nabarmendu du, adibidez, birusak ez duela askorik aldatu beren errutina: “Fibrosi kistikoa dutenentzat eguneroko kontu bat dira maskara jantzi edo eskuak hamaika aldiz garbitu behar izatea; infekzio bat hartzeko arrisku handia dugu, are gehiago biriketako transplantea jaso behar izan dutenek”.
Atehna elkarteko Conchi Sotok, bertzalde, “informazio fidagarria” jasotzeko beharra nabarmendu du pandemiaren egunotan. Elkarte horrek bere kideen esku jartzen du informazio hori, hain zuzen ere, beren osasuna zaintzeko asmoz. “Badakigu edozein bakteriok edo birusek kalte egiten ahal digula; gainerako herritarrak baino lehen gelditu ginen gu etxean”, azaldu du.
Alcer elkarteko buru Manuel Arellanok ere ongi daki etxean bakartuta egotea zer den. Duela hainbat urte egin zioten giltzurruneko transplantea. “Arduraz jokatu behar dugu guk ere, eta etxean gelditu; medikuarengana edo botikak erostera atera behar duten gaixoek argi dute kontuz ibili behar dutela, eta neurriak kontuan izan behar dituztela”. Osasunaren arloko profesionalen arreta eskertu du, etxetik. Aurrez aurre egiteko zain.
