Naiara Elola
Bada mutiko bat, 8 edo 9 urte ingurukoa. Herri txiki batean bizi da. Berez herriarena den etxe txiki eta zahar batean bizi da, zehazki. Negu euritsu eta hotzak besteenean baino lehenago hasten dira etxe horretan, eta luzeagoak ere izaten …
EHGAMek ‘Buruari ekin bazterrean’ izenburuko LGTBI+ jardunaldia eginen du, bihar, Iruñeko Kondestablearen jauregian; helburua da kolektiboa berrindartzea eta bere diskurtsoa garatzea. «Lortutakoa defendatuko» dutela aldarrikatu dute antolatzaileek, «sortzen jarraitu ahal izateko». - Jarraitu irakurtzen...
Mikel Huartek liburu batean eman dio segida sare sozialetan hasitako bideari: ‘Rojos’ argitaratu du, 1936. urteko altxamenduak eragindako errepresioa sufritu zuten Osasunako kideei buruz. - Jarraitu irakurtzen...
Nafarroako 32 urteko gazte bat da Zaballako espetxean hil honetan hildako presoa. Salhaketa erakundeak nabarmendu du osasun krisiak «are latzago» bilakatu dituela espetxeetako baldintzak, eta kartzelak husteko eskatu du. - Jarraitu irakurtzen...
Edurne Elizondo
Toño Peña duela 22 urte ailegatu zen Corellara, eta, lehenengo egunetik, atentzioa eman zion herriko zahar gehienak ibiltzen zirela bizikleta gainean. “Batez ere, emakumeak”, zehaztu du. Corellako Bizikletazaleak taldeko kidea da Peña. Duela hamabost urte sortu zuten, herriko zaharrek markatutako bidetik aurrera egiteko asmoz. Bizikletaren alde ari dira geroztik, karrikan dagokien espazioa eskatzeko.
Bizikleten aldeko apustuak gora egin du koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiak eztanda egin zuenetik. “Alternatiba merke eta erosoa da”, erran du Peñak. Nafarroako Gobernuak ere egin ditu urrats batzuk bizikletaren erabilera sustatzeko, oraingo egoera kontuan hartuta. Itxialdia amaitu bezain pronto, hain zuzen, Nafarroako Gobernuko Garraio Zuzendaritza Nagusiko arduradunek bilera bat egin zuten Corellako Bizikletazaleak taldearekin eta Erriberako bertze hainbat kolektiborekin, herritarren proposamenak eta iritziak jasotzeko asmoz. Lan horren ondorioz, kanpaina bat prestatu du gobernuak orain: 50 euroren laguntzak banatuko ditu, hondatuta edo aspaldi erabili gabe dauden bizikletak konpontzeko. Urriaren 6an jarriko dute martxan.
Gobernuaren asmoa da hirian eta udalerrietan bizikleten erabilera sustatzea. Gaur egun, herritarren %2k baliatzen dute, egunero. Kopuru horrek gora egitea lortu nahi du Garraio Zuzendaritza Nagusiak.
Txangoak, tailerrak, saria
Corellako Bizikletazaleak taldeko kideek helburu bera izan dute ardatz martxan jarri zirenetik, eta ez dira lan hori egiten ari diren bakarrak Erriberan: 2015etik, Recicleta kolektiboa ere ari da urratsak egiten bizikletaren erabileraren alde. “Hainbat taldek egin dugu bat kolektiboan, eskualdean mugikortasun iraunkorra bultzatzeko asmoz”, azaldu du Abel del Rey Recicletako kideak.
Helburu berarekin, baina nor bere bidetik ari da. Corellako Bizikletazaleak taldeko kideek ez dute ahaztu nahi izan herriko zaharrenen ereduari so bururatu zitzaiela taldea martxan jartzea, eta herriko zahar horiek kontuan dituzte antolatzen dituzten ekinaldi anitzetan. Bizitza oso bat bizikletan izenburuko sariarekin, adibidez, herrian alde batetik bertzera mugitzeko beti bizikleta erabili izan duten adineko pertsona horiek omentzen dituzte, urtero. Eta bizikletaz mugitzeko gai ez direnentzat, berriz, zerbitzu berezi bat dute, asteburuetan: taldeko kideek gidatutako trizikloak baliatzen dituzte herriko zaharrak goiz osoko paseo batera eramateko. Asteburuko irteerak eta egun bateko txangoak ere egiten dituzte Bizikletazaleak taldeko kideek, bai eta bizikletak konpontzen ikasteko tailerrak ere.
Bizikletak konpontzea da Recicleta taldeko kideen jardueraren oinarri, hain zuzen ere. “Hasieratik, gure asmo nagusia izan da etxean erabili gabe ditugun bizikletak martxan jartzea”, azaldu du Del Reyk. Bizikleta zaharrak jaso, eta konpondu eta gero banatu egiten dituzte.
Bizikleta horiek “segurtasunez” erabili ahal izatea ere badute helburu. Azken urteotan egindako urratsei esker, hain zuzen ere, Tuteran gora egin du hirian dituzten bidegorrien kopuruak, eta bide horien arteko loturak ere prestatu dituzte, erdigunean.
Egindako urratsak eta udalaren jarrera eskertu du Del Reyk, baina nabarmendu du lan handia dagoela egiteko, oraindik ere. Corellako Toño Peñak ere argi du administrazioak pausoak ematen jarraitu behar duela, bizikletek gero eta toki gehiago izan dezaten. “Eta horretarako, noski, autoak galdu egin beharko luke egun karrikan duen nagusitasuna”. Ez da lan erraza hori lortzea, ordea, Peñaren ustez: “Autoaren industriak pisu handia du”.
Recicleta kolektiboan diren taldeetako bat da Erriberako Ekologistak Martxan, eta talde horretako bozeramaile Eduardo Navascuesek ere salatu du Nafarroako Gobernua “behar baino urrats gutxiago” egiten ari dela. “Ongi dago bizikletak konpontzeko laguntzak ematea, baina ez da nahikoa: 50.000 euro baino ez dute gastatuko. Bitartean, Nafarroako ubidea sustatzen jarraitzen dute. Hori bai ez dela jasangarria”.
1936ko altxamenduak garbiketa politiko bortitza ekarri zuen: 3.500 pertsona baino gehiago hil zituzten Nafarroan. Josefina Lambertoren familia izan zen errepresioa sufritu zutenetako bat. Hura ez da inoiz isildu, halere, eta Napal eta Senosiain zinemagileek ‘Florecica’ lanean jaso dute haren historia. - Jarraitu irakurtzen...
Edurne Elizondo
Omenaldi izan nahi du mahai inguruak, eta hori baino gehiago lortu du, azkenean: lagunari agur errateko saio xume eta benetakoa egin dute Katakraken Bixente Serrano Izko ezagutu eta bidean lagun izan zutenek. Geronimo Ustariz Institutuak, Euskokultur Fundazioak eta Pamiela argitaletxeak antolatu dute saioa, Bixente Serrano historialari, dibulgatzaile eta sortzailea gogoratzeko (Saratsa, 1948-Iruñea, 2020). Pasa den ekainaren 4an zendu zen, erietxean. 72 urte zituen.
Katakraken bat egin duten gehienentzat Bixentiko zen Bixente Serrano Izko. “Bixentiko esaten genion, ez txikia zelako, baizik eta estimu handia geniolako; gizon apala izan zen, baina lan handia egin zuen, baldintza zailetan”, erran du Josu Chueca historialariak. “Historia aztertu eta historia egin zuen”, erantsi du.
Historia horretako urrats batzuk nabarmendu nahi izan ditu Chuecak jendaurrean, hain zuzen ere: 1969an deportatu egin zutela, Opus Deiren unibertsitatean izandako istiluen ondorioz; 1972an ikasketak amaitu, eta ETAn sartu zela; 1973az geroztik sasian ibili behar izan zuela, 1974an atxilotu zuten arte, eta Segoviako (Espainia) espetxeko ihesaldian parte hartu zuela, 1976an.
Serrano Izko 1977. urtean atera zen kartzelatik, “baina jarraitu zuen militantzia politikoan; beti espiritu kritiko batekin: Euskadiko Ezkerratik alde egin zuen, adibidez, 1980ko hamarkadan, Nueva Izquierda korrontea osatzeko”, erran du Chuecak.
Segoviako espetxealdian “euskaldundu” egin zen Bixente Serrano Izko, historialariak gogoratu duenez, eta nabarmendu du euskararen aldeko lan hori irakaskuntzara eraman zuela, 1987an. “Hutsetik aritu behar zuten garai batean sekulako lana egin zuen ikasle askoren aurrean”.
Serrano Izkok ikasle izan zituenetako bat da Amaia Alvarez NUPeko irakaslea. Euskokultur Fundazioan ere aritzen da, Nafarroaren historiari buruzko ikastaroko arduradun. Serrano Izkoren eskutik hartu zuen Alvarezek ardura hori. “Parte hartzen jarraitu nahi zuen, baina ez dugu denborarik izan elkarrekin aritzeko”, azaldu du Alvarezek.
Iturrama institutuan irakasle izan zueneko garaia gogoratu du, eta Serrano Izkok han erakutsitako “jarrera pedagogikoa” eskertu du, bereziki. Ez hori bakarrik: “Gauzak azaltzeko zuen lasaitasuna dut gogoan, irakasle eta dibulgatzaile gisa zuen gertukotasuna”, erantsi du. Serrano Izko irakasle izan zuten anitzek erran dutenarekin egin du bat: “Oso irakasle gustukoa nuen; komunikatzeko modu zintzo eta gertukoa zuen”, nabarmendu du Amaia Alvarezek.
Pamielarekin sortzaile
Historia aztertu eta historia egin zuen Bixente Serrano Izkok, eta historia hori azaltzeko, gizarteratzeko eta zabaltzeko interes berezia izan zuen, gainera. Serrano Izkok historiaren eta dibulgazioaren arloan egindako lanaz gain, baina, sormenaren esparruan egindako ekarpena jarri nahi izan du erdigunean Pamielako Pello Eltzaburuk. Proposamen zehatz bat egin die mahaiaren bueltan lagun izan dituen erakundeetako arduradunei: “Bixente Serrano Izkoren dokumentu funtsa sortzea”.
Serrano Izkoren eta Pamielaren arteko harremana estua izan zen, argitaletxea 1983an martxan jarri zuten unetik beretik. “40 urtez ezagutu genuen elkar. Topikoa dirudi, baina benetan gizon apala zen; gizon ona. Isiltasun luzeko gizona ere bai; urduritu ere egiten ninduen batzuetan!”.
Ia mende laurden batez partekatutako bidean hamaika dira Serrano Izkok Pamielarekin sortutako lanak, eta horietako zenbait ekarri ditu Eltzaburuk gogora: 1987ko Onkoteak izenburuko narrazio liburua argitaratu zuen. “Bixentek literaturan egindako lehen sartu-ateraldia izan zen”.
2000. urtetik aurrera egindako bidea nabarmendu du Eltzaburuk: 2002ko Beldurra bera zaldi, eta 2003ko Bakezale gerlari horiek, bertzeak bertze. “Juan Zelaia sariko finalista izan zen lan horrekin”. 2003ko urte horren bueltako garaia “zaila” zela erran du Eltzaburuk: “Ematen zuen indarkeriaren zirimola zoro horretatik inoiz ez ginela irtengo; Bixentek oso hausnarketa ausarta egin zuen, eta, zorionez, ezker abertzalearen munduan, hamar urteren bueltan, askok bere egin zuten hausnarketa hori”.
2011ko Jauzika liburuarekin bertze urrats “txiki” bat egin zuen Serrano Izkok, Eltzabururen hitzetan: “Haren konpromiso politikoa utzi gabe, hor hasten da literatura hausnarketarako bide bat”. Aforismo liburu bat da Jauzika, zehazki. “Hor hasten da bukatu ez den bide bat”, berretsi du Pamielakoak. Izan ere, Serrano Izkok argitaratu gabe dagoen liburu bat aurkeztu zion Pamielari 2018an. “Eguneroko baten gisa dago antolatua, eta hamaika arlori buruzko hausnarketak jasotzen ditu. Liburu sailkaezina da”. Hasitako lana utzi behar izan zuten Pamielak eta idazleak, Serrano Izko gaixotu zelako. Tumore bat zuen burmuinean. “Onik atera zen, eta ari ginen, berriz ere, edizioa prestatzen”. Espero ez zuten berriak bide hori moztu zuen arte: “Ekainean joan zitzaigun”.
Eltzaburu damu da memoriak idatzi gabe joan delako Serrano Izko. Baina Euskokultur Fundazioko kideek eman diote esperantzarako helduleku bat: “Lau orduko elkarrizketa grabatu genion”. Pozik hartu du oparia Pamielakoak, sortzailearen bidea ez delako benetan amaitu.
Uxue Rey Gorraiz
Hutsak bete daitezen. Hori du helburu Nafarroako Gobernuak hasitako prozesuak, haren arduradunen esanetan: foru erkidegoan hutsik dauden etxebizitzak identifikatzeko prozesu bati ekin diote, horiek merkatuan jartzeko, alokatzeko moduan. Gaur-gaurkoz, sei udalerritan egin dute bilaketa, eta 1.971 etxebizitza identifikatu dituzte “etxe huts” modura, hau da, azterketak ondorioztatu du ez dela inor bizi horietan.
Iruñean, Burlatan, Antsoainen, Tafallan, Erriberrin eta Caparroson egin dute miaketa. Osotara, 2.638 etxebizitza aztertu dituzte, hutsik egon zitezkeen zantzuak antzeman ondotik. Batik bat etxebizitza horietako uraren kontsumoari erreparatuz osatu zuten aztergai izanen ziren etxebizitzen zerrenda, eta, gero, gutunak bidali zitzaizkien jabeei. Azkenik, baieztatu dute hutsik daudela horien %74, ia bi mila etxebizitza, alegia. Halaber, bankuren baten jabetzakoak dira horietatik 596.
Jose Maria Aierdi Lurralde Antolamenduko, Etxebizitzako, Paisaiako eta Proiektu Estrategikoetako kontseilariak azaldu du helburua dela etxebizitza horiek alokatzeko erabilgarri izatea. “Kontraesana da Nafarroan milaka pertsona egotea alokatzeko etxebizitza bila eta, aldi berean, hainbat etxebizitza hutsik egotea. Berdin asko edo gutxi izan”, adierazi du parlamentuan. Eneko Larrarte Etxebizitza zuzendari nagusiak esan du, gainera, etxebizitzak “eskubide bat” izan behar duela, eta ez “espekulatzeko ondasun bat”.
Parlamentuko talde gehienekbegi onez ikusi dute hutsik dauden etxebizitzak identifikatzeko prozesua abian jarri izana. Navarra Sumak, ordea, gogor kritikatu du. “Herritar batzuei (jabeei) legez zilegi ez diren kalte batzuk egin zaizkie, eta gutunari mehatxu kutsua dario”, adierazi zuen Juan Luis Sanchez de Muniainek.
Prozesuaren bigarren faseari ekin diote irailean. Oraingoan, Nafarroako beste 30 bat udalerritan eginen dute azterketa. Honezkero, beste 952 kasutan dute hutsik dauden susmoa.
Edurne Elizondo
Beren senak gizakiengandik urruntzen ohi ditu naturan bizi diren animaliak. Gaixo edo zaurituta direnean, ordea, ezin mugitu edo minez daudenean, gizakiak bilakatzen dira euren aukera bakar, salbatzeko. “Hartzen uzten badigute, hagitz gaizki diren seinale”, azaldu du Ilundaingo fauna zaintzeko zentroko arduradun Enrique Castiensek. Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuko Bioaniztasun Zerbitzuko burua da Castiens, eta argi erran du: “Jasotzen ditugun animalien erdiek baino ezin izaten dute naturara itzuli, suspertzea lortu eta gero”.
Helburu nagusia hori da: artatzen dituzten animaliak euren berezko habitatera itzultzea. Anitzetan, baina, egindako ahaleginak hutsean gelditzen dira. Uztailean, adibidez, Iruñeko Udaleko langileek enara azpizurien bederatzi habia jaso zituzten, Buztintxurin, eraistekoak ziren eraikin batetik, eta, denera, hamahiru arrautza eraman zituzten Ilundaingo zentrora: “Bi txita bertzerik ez ziren jaio; bat berehala hil zen, eta bertzea, jaio eta zenbait egunera”, azaldu du Castiensek.
Babestutako espezie bat da enara azpizuria, eta legez babestuta daude hegaztion habiak ere; hala ere, anitzetan, suntsitu, eta lurrera botatzen dituzte. “Jendeak pazientzia gutxi du: etxe ondoko habiak suntsitzen dituzte, gorotzak traba egiten dielako. Gero, kexu dira eltxoak etxean sartzen zaizkielako. Kontraesan handi bat da; izan ere, enarek, sorbeltzek eta saguzarrek, bertzeak bertze, eltxoak jaten dituzte”, erran du Castiensek.
Hegaztiok jatekoa duten tokietan bilatzen dute habia egiteko lekua. Buztintxurin, eraikina eraisteko lanetan ari ziren langileak berandu ohartu ziren arrautzak han zirela: “Eraikina botatzen hasiak ziren; lanak geldituz gero, bazen arriskua ezbeharren bat gertatzeko. Horregatik hartu genituen habiak. Arrautzak, baina, jarri berriak ziren, eta ezin izan zuten aurrera egin”, azaldu du Ilundaingo arduradunak.
Basa animalientzat
Ilundainen hartzen dituzten gizakiz bertzeko animalia gehienak hegaztiak izaten dira. Zentroko atea ez da hegazti guztientzat zabalik, halere. “Karrikan zauritutako uso bat aurkitzen baduzu, adibidez, ez dugu hemen jasoko”, zehaztu du Castiensek. “Ezta karrikan aurkitutako eta zaurituta dagoen katu bat ere”, erantsi du. Azken batean, Ilundainen ez dute artatzen “etxekotutako” animaliarik. “Haientzat, bertzelako baliabideak bideratzen dituzte erakundeek. Guk basa animaliak hartzen ditugu, mehatxatuta dagoen fauna”. Bada salbuespen bat, halere: “Espezie exotiko guztiak jasotzen ditugu, bertakoei kalterik egin ez diezaieten”.
Berezko habitatera itzultzeko aukerarik ez duten basa animalien kasuan, hainbat bide daude: “Aztore heldu bat hartzen badugu hegala erabat txikituta, adibidez, eutanasiaren alde egiten ohi dugu. Gisa horretako animalia batentzat, sekulako sufrimendua ekarriko luke itxita egoteak, jendaurrean. Pentsa: beldurrez egonen litzateke uneoro, eta gizakien ondotik ihes egiteko aukerarik gabe”, erran du Castiensek. Egoera bestelakoa da jasotako hegazti mota arriskuan den espezie batekoa denean, adibidez. “Halakoetan, animaliok itxita hazteko programetan erabiltzen ahal dira”.
Jasotako arrautzek aurrera egiten dutenean, bertzalde, Ilundaingo langileek bertze toki bat bilatzen ohi dute jaiotako txitentzat. “Ez dira hemen gelditzen; toki egokiagoak bilatzen ditugu”. Toki horietako bat Arguedasko Sendaviva zoologikoa da, Castiensek adierazi duenez. Ekainean, hain zuzen, Nor talde antiespezistak zentro horren inguruko ikerketa bat aurkeztu zuen, eta agerian utzi zuen, bertzeak bertze, han bizi diren zenbait animalia gaixo direla, “zookosiak jota”, eta arrautzaren zikloa azaltzeko egunero erakusten dituzten txitak bertze animaliei jaten emateko erabiltzen dituztela. “Ez dut horren berririk”, azaldu du Castiensek. Erantsi du gero eta gehiago hausnartzen dela gizakien eta bertze animalien arteko harremanari buruz, eta argi erran du Ilundainen “gizarteak nahi dituen animaliak” artatzen dituztela. “Hurbil sentitzen dituen animaliak inporta zaizkio jendeari, batez ere”.
Ehun mila lagun baino gehiago hil zituzten Europan sorgin izatea egotzita, emakumezkoak gehienak. Azken urteetan, fenomenoa ikuspegi feminista batetik ikertzen ari dira hainbat lantalde eta pentsalari. Nafarroako erreinua ere izan zen sorgin ehiza horien lekuko, eta, gaur egun, Nafarroako Errege - Jarraitu irakurtzen...
