Edurne Elizondo
Martxoaren 8a. Emakumeen greba. Euskal Herriko mugimendu feministak planto egitera deitu ditu andreak, aurten, bigarrenez. “Heteropatriarkatu kapitalistari planto!”. Nafarroan zutik dira emakumeak. Zutik jarraitzen dute. Grebarako eta borrokarako prest.
Herriz herri antolatu dituzte protestak, gaurko, herrialdeko talde feministek eta grebarako propio sortutako batzordeek. Iruñean, egunarekin batera hasi dituzte mobilizazioak, gauerdian manifestazio batek zeharkatu baititu Alde Zaharreko karrikak, gaua emakumeena ere badela aldarrikatzeko.
Ekitaldi nagusiak, halere, 08:30ean hasiko dira. Piketeak eginen dituzte grebalariek Nabarrerian, emakumeak plantora deitzeko. 12:00etan elkarretaratzea eginen du mugimendu feministak, Gazteluko plazan. Bazkaria eginen dute 14:30ean, eta, 19:00etan, berriz, eguneko manifestazio nagusia abiatuko da, Golem zinema aretoen paretik.
Bost ardatz ditu aurtengo greba feministak: ikasketak, enplegua, kontsumoa, pentsioak eta zaintza. Arlo horietan guztietan, berdintasunaren eta justiziaren aldarria zabaldu nahi du gaurko protestak, heteropatriarkatu kapitalistaren zapalkuntzaren aurka. Bizitza jarri nahi izan dute emakumeek erdigunean.
Adin eta arlo ezberdinetako hainbat andrek hartu dute hitza orriotan, greba egiteko beren arrazoien berri emateko. Gogoa eta helburuak partekatzen dituzte, baina ezberdina da batzuen eta bertzeen abiapuntua eta testuingurua.
Oneka elkarteko pentsioduna
“Emakumeok etxean egiten dugun lana agerian utzi behar dugu”
Etxetik kanpo lan egiten zuen Ana Sarobek, iaz, mugimendu feministak lehendabizikoz grebara deitu zuenean. Planto egin zuen. Abenduan hartu zuen erretiroa. Pentsioduna da orain, eta Oneka taldearekin egin du bat. Euskal Herriko emakume pentsiodunek sortutako elkartea da, eta babestu dute gaurko greba. Sarobek ere greba eginen du, berriz ere. Ez du hutsik egin nahi. “Greba egin beharra dago. Emakumeok etxean egiten dugun lana agerian utzi behar dugu. Ezkutuko lana da, zaintza lana, baina mahai gainean jartzeko ordua da”.
“Gizon asko oso eroso bizi izan da orain arte. Guk egin dugu dena etxean. Baina argi izan behar dute ez direla gure gainetik”, erran du Sarobek. Etxeko giroa ekarri du gogora, eta “berdintasunezkoa” zela nabarmendu du. Orain, gazte anitzen jarrera ikusirik, “harrituta” gelditzen dela onartu du. “Lan handia bada, oraindik ere, egiteko; bai eta emakume gazteen artean ere”.
Beren burua feminismoaren aliatutzat jotzen dituzten gizonen inguruan ere gogoeta egin nahi izan du Sarobek. “Badira greba egin nahi duten gizonak. Eta ez dute ulertzen greba emakumeona dela. Ez zaie buruan sartzen haiek ere greba egiten badute ez dela agerian geldituko guk egun horretan egiten ez duguna”. Egiteko lan handia badela berretsi du Oneka elkarteko kideak.
Nafarroako Etxeko Langileen Elkartekoa
“Langileak gara, eta dagozkigun eskubideak nahi ditugu”
Aspaldi hasi zen Caridad Jerez gaurko grebarako prestaketak egiten. Nafarroako Etxeko Langileen Elkarteko burua da. Langileok existitzen ez direlako erabaki zuen Jerezek elkartea sortzea: “Langile izaera ere ukatu egiten digu egungo sistemak”. Etxean eta etxetik kanpo emakume langilea delako eginen du Jerezek greba, gaur. “Amantal more bat erosi dugu hainbat lagunok. Hori jantzita aterako gara karrikara. Atzera egiteko inolako asmorik ez dugula argi utziko dugu”.
Etxeko langile anitzek gaur greba egiteko aukera ez dutela izanen erran du Caridad Jerezek. Horixe salatu du. Etxeko langile anitzentzat greba egiteak berekin ekarriko zuelako enplegua galtzea. Errealitate hori aldatu nahi dute elkarteko kideek, hain zuzen ere. “Langileak gara, eta dagozkigun eskubideak nahi ditugu”. Etxetik kanpo, bai eta etxean ere. Esparru guztietan, berdintasunaren aldeko aldarria bere egin du Jerezek. “Nik 61 urte ditut; nire belaunaldiko emakumeon patua izan dira erratza eta seme-alabak. Bada garaia gauzak aldatzeko”, bukatu du.
Afrikako Lorea elkarteko kidea
“Migratzaile anitzek ezin izanen dute greba egin, lana galduko luketelako”
Munduko Medikuak elkartean aritzen da Fatima Djarra. Ginea Bissautik etorri zen Nafarroara, eta, herrialdean, Afrikako bertze hamaika emakumerekin batera, Afrikako Lorea izeneko elkartea jarri zuen martxan. Greba eginen du gaur. “Greba, emakumeon eskubideen alde”.
Elkarteko bertze emakumeak izanen ditu Djarrak greban lagun. Erran du, halere, emakume migratzaile anitzek ez dutela gaur karrikara ateratzeko aukera izanen. “Ezin izanen dute greba egin, plantoarekin bat eginez gero lana galduko luketelako. Baldintza kaskarretan ari dira, eta beren eskubideak zapaltzen dituzte”, salatu du. Erantsi du greba egiteko aukera izanen ez duten horiek ere ordezkatuko dituztela gaur protesta egitera aterako diren gainerako emakumeek.
Iazko Martxoaren 8ko grebak mahai gainean jarri zuen auzi hori, hain zuzen ere. Egun nagusi den feminismoak zein neurritan ordezkatzen ote dituen talde nagusi horretatik at gelditzen diren emakumeak, alegia. Urratsak egin direla azaldu du Djarrak. “Iaz ez genuen sentitu gure aldarrikapenak ordezkatzen zituztela protestek; aurten bai; guregana etorri dira bertze talde feministetako kideak. Izan dugu aukera iritziak partekatzeko, eta aurrera egin dugu. Ez dago lehen eta bigarren mailako emakumerik”.
“Sistemak emakumeok zapaltzen gaitu; lan egin nahi dut hori aldatzeko”
“Greba? Noski eginen dudala!”. Zalantzarako tarterik ez du utzi Mikele Grande ikasle uhartearrak. Barañaingo Alaitz institutuan ari da batxilergo artistikoa egiten. Zentroko talde feministako kidea ere bada. Eta gaur, ikastetxeko kideekin batera, Iruñeko karriketan izanen da, feminismoaren alde.
Iaz ere greba egin zuen Grandek. “Emakumeok zapaltzen gaitu egungo sistemak; horren kontzientzia badut, eta errealitate hori aldatzeko egin nahi dut lan. Oso garrantzitsua da greba egitea, borrokatzea emakumeon alde”.
Etxean beti izan du berdintasunaren aldeko giroa. Hori ikasi du. “Beti azaldu didate argi emakumeok zer-nolako zapalkuntza jasaten dugu; eta irakatsi didate hori ez dela bidezkoa”.
Barañaingo institutuko talde feministarekin bat egiteak ikasten jarraitzeko aukera eman diola erantsi du, eta eskertu du. “Taldean sartu nintzenean konturatu nintzen informazioa behar nuela, behar nuela trebatu. Hor ikasi dut feminismoa zer den, eta kontent naiz”.
“Guk emakume aske izan nahi dugu gure herrietan”
Hiriburuko protestak izanen dira gaurko nagusiak; hau da, jende gehien erakarriko dutenak, hiriburuan eta inguruko herrietan bizi baita populazioaren gehiengoa. Nafarroako herrietan ere entzunen da aldarri feminista, hala ere.
Irunberrin eginen du greba Lola Eslabak. Protesta prestatzeko lanetan aritu da, bertze emakume anitzekin batera. “Feminismoaren inguruan antolatuta ez dauden emakume batzuk ere aritu dira lanean”, azaldu du.
Herri baten testuinguruan egin du feminismoari eta emakumeen aurkako zapalkuntzari buruzko gogoeta: “Herrietan handiagoak izan dira gure askatasunaren aurkako erasoak; zaintza lanak emakumeoi egokitu zaizkigu, eta zerbitzu publikoak kendu dizkigute. Zaila da emakume izanda herrietan bizitzea”.
Asmo eta nahi hori du Eslabak, halere. Bai eta bertze emakume anitzek ere. “Kapitalismoak, baina, landa eremuko baliabideak hustu eta hirietara bultzatzen gaitu. Guk emakume aske izan nahi dugu gure herrietan”, nabarmendu du.
Emakumeon aldarriak Iruñera eramanen dituzte Irunberriko gazteek, arratsaldeko manifestazioarekin bat eginez. Emakumeak saretzeko beharraren garrantzia nabarmendu du Eslabak.
Gaz Kalo ijitoen elkarteen federaziokoa
“Emakume ijitoak gara, eta horrek zailtasun gehiago ekartzen digu”
Lizarran bizi da Esmeralda Amador. Gaur, herriko protestetan parte hartuko du. “Greba eginen dut, bai. Gaz Kaloko langile guztiok eginen dugu”. Amadorrek azaldu du iaz ez zuela egin, baina aurten sentitu duela berdintasunaren aldeko urratsa egiteko eta plantoarekin bat egiteko beharra. “Azken urte hau aldaketa urtea izan da emakume ijitoentzat. Greba eginez erakutsi nahi dugu guk ere berdintasunaren alde egin nahi dugula lan”.
Gaz Kalo federazioko berdintasun saileko arduraduna da Amador, eta Lizarrako Udaleko Berdintasun Batzordeko kide ere bai. Argi du emakumeen aurkako zapalkuntzaren kontrako borroka ez dela egun batetik bertzera irabaziko. Baina egunez egun urratsak egiteko beharra azaldu du. Are gehiago emakume ijitoen artean. “Gu bertze emakume anitz baino atzerago gaude, oraindik ere. Emakumeak gara, emakume eta ijito, eta horrek zailtasun gehiago ekartzen digu; zailtasunak, bertzeak bertze, etxebizitza edo enplegua lortzeko”.
Estereotipoen aurkako borrokarekin lotu du gaurko greba feminista Esmeralda Amadorrek, gainera. “Ijitoen inguruko aurreiritziak apurtzeko ere egin behar dugu lan. Berdintasunaren alde ari garela erran nahi dugu ozen, eta askotarikoak garela”, gaineratu du.
Edurne Elizondo
Ez da pribilegio bat; ez da VIPentzako gune bat. Behar batek bultzatuta, autoa aparkatzeko gordetako toki bat da. Agerikoa ematen du, baina oraindik ere hori gogoratzeko eta gogorarazteko beharra badela erran du Nafarroako Cocemfe elbarritasun fisikoa eta organikoa duten pertsonen elkarteen federazioko buru Manuel Arellanok. Kanpaina bat jarri berri du martxan erakunde horrek, Iruñeko Udalaren babesarekin, elbarritasuna duten pertsonen eskubideak bete ditzaten.
Ez da VIPentzako gune bat; behar bat da. Lelo horrekin hasi dute kanpaina. Elbarritasuna dutenentzako Iruñeko 40 aparkalekutan jarri dituzte esaldi hori idatzia duten itsasgarri handiak; gainera, gidarien artean banatu dituzte lelo bera zabaldu nahi duten eskuorriak. Eskuorri horiek jaso dituzte elbarritasuna dutenentzako tokiak behar dituzten hainbat gidarik errandako hitzak: “Niretzat gordetako tokian zuk bost minutu ematen dituzu, baina nik, ondorioz, 30 gehiago behar ditut aparkatzeko”, azaldu du Mikel Bidaurrek. Elena Garciak galdera zuzenagoa egin nahi izan die gordetako tokiak baimenik gabe erabiltzen dituztenei: “Nire aparkalekua nahi duzu? Nire ezintasuna ere bai?”. Gordetako tokia gaizki erabiltzeak zer ekartzen ahal duen kontatu du, berriz, Irene Aspurzek: “Nire tokian uzten baduzu zure autoa, fisiora joateko aukera galduko dut, eta behar dut”.
Kanpaina egiteko beharra ere badela erakutsi dute datuek, Cocemfeko ordezkariek azaldu dutenez. 2017. urtean, adibidez, 405 gidari salatu zituzten Iruñeko udaltzainek, elbarritasuna dutenentzako tokiak erabiltzeagatik, hori egiteko baimenik izan gabe. 2018. urtean, berriz, 383 salaketa jarri zituzten udaltzainek. Berrehun euroko isuna ezarri zieten gidarioi, eta garabiak eraman zien autoa, gainera.
“Arazoa datuek erakusten dutena baino larriagoa da”, onartu du Iruñeko Udaleko Herritarren Segurtasunerako zinegotzi Itziar Gomezek. Izan ere, gordetako tokiak baimenik gabe erabiltzen dituzten gidari anitzek isuna jaso gabe alde egitea lortzen dute. “Azken asteotan, sare sozialetan ikusi ditugu baimenik gabe aparkalekuak erabili dituzten autoen argazkiak. Ongi dago sareetan salatzea gertatzen dena, baina herritarrei eskatu nahi diegu udaltzainei deitzeko”, eskatu du zinegotziak.
“Bi minutu bakarrik”. Cocemfeko buru Manuel Arellanok nabarmendu du “aitzakia” hori erabiltzen dutela baimenik gabe aparkatzen duten gidari gehienek.
Denbora ez da berdin neurtzen, ordea, elbarritasunen batek norbaiten mugikortasunari eragiten dioenean. Horixe azaldu du Jesus Mari Caballerok. Gordetako tokietan aparkatzeko txartela du. “Erosketak egitera joateko, edo fisioterapia jasotzera joateko erabiltzen dut autoa. Tokia gaizki erabiltzen badu norbaitek, ni ezin naiz zain gelditu bide erdian. Buelta eman behar dut, eta bertze toki bat bilatu. Baina joan behar dudan tokitik urrun aurkitzeak ez dit egoera konpontzen”, kontatu du.
Cocemfeko kideek argi dute kontua errespetuz jokatzea dela, eta hori nabarmendu nahi izan dute. Gordetako tokiak erabiltzeko eskubidea badutela berretsi, eta hori errespetatzeko eskatu diete gidariei. “Izan dezatela gutxieneko elkartasuna mugitzeko zailtasunak dituztenentzat. Hiriak denentzat izan behar du atsegin”.
Txartela dutenen jokabidea
Gordetako tokietan autoa uzteko udalak ematen duen baimena behar da herrialdean. Baimen hori dutenen artean ere ongi jokatzen ez duenik badela onartu dute Cocemfeko kideek, eta salatu egin dute. “Txartelaren jabeak erabili behar du txartela; ezin du bertze inork erabili. Eta txartela duenak jaso badu bere ardurapean dagoen norbaitek elbarritasunen bat duelako, harekin denean baino ezin ditu erabili gordetako tokiak”, gogoratu du Manuel Arellanok.
Iruñeko Udalak 126 baimen kendu zituen iaz, txartela behar bezala ez erabiltzeagatik. Kopurua handiagoa izan zen 2017. urtean: 155 kendu zituzten. 2016an, berriz, 275. Txartela gaizki erabiltzen dutenentzat 500 eurokoa da isuna, gainera.
“Guk ez dugu isunen bidea lehenetsi nahi; ez da hori gure asmoa. Jendea kontzientziatu nahi dugu. Kontua da anitzetan horrelako neurriak behar direla jendeak behar den bezala joka dezan”, azaldu du Arellanok.
Udalak gordetako tokietatik kanpo, aparkalekua arautua duten guneetan ere uzten ahal dute autoa elbarritasunen bat dutenek, txartela badute. Ez dute ordaindu behar. Kontua da ohiko tokiak gordetakoak baino estuagoak direla, eta, ondorioz, zailtasunak dituzte erabiltzaileek autotik ateratzeko edo berriz sartzeko. “Makuluak edo aulkia erabiltzen duenak ez du tokirik izaten, ondoko autoa hagitz gertu dagoelako”, erran du Jesus Mari Caballerok. Gordetako tokiak zabalagoak dira autotik ateratzeko eta sartzeko lanak errazteko asmoz, hain zuzen ere.
“Nahikoa zailtasun badugu berez; ez dezala zailtasun gehiago ekarri bertze gidarien jokabideak”, berretsi du Arellanok. Bat egin du Caballerok: “Errespetua eskatzen dugu. Gure eskubidea delako”.
Cocemfeko kideek erakunde publikoek duten ardura ere jarri nahi izan dute mahai gainean, erakunde horietako autoek ere erabiltzen dituztelako elbarritasuna dutenentzako tokiak, sare sozialetan hainbat herritarrek zabaldutako argazkiek erakutsi dutenez. “Gu ere bagara kanpaina honen hartzaile, eta badugu zer hobetu”, onartu du Itziar Gomez zinegotziak.
“Gizarteak badu zer hobetu, denen eskubideak betetzeko”, bukatu du Arellanok.
Edurne Elizondo
Tuterako Instrukzio Epaitegi Dekanora ailegatu da auzia: erakunde horren aurrean salatu ditu Nafarroako Fiskaltzak Corellan Alhama ibaira egindako ur zikinen isurketak. Araztegian dago arazoa, batetik, azpiegitura horretako saneamendu s…
Aurten ere, Berria Taldeko Emakumeen Batzarrak erabaki du bat egitea Euskal Herriko Mugimendu Feministak Martxoaren 8rako deitutako emakumeen grebarekin: kazetari, diseinatzaile, zuzentzaile, harrerako …
Edurne Elizondo
Iruñeko billabesen bederatzigarren linea elektrikoa izanen da, aurrerantzean. Iruñerriko Mankomunitateak hilabete honen bukaeran berrituko du zerbitzua, mankomunitateko presidente Aritz Aiesak ezagutarazi duenez. Egun zehatza erabakitzeke dagoela erantsi du.
Nafarroako Gobernuaren laguntza izan du Iruñerriko Mankomunitateak proiektu hori garatu ahal izateko. Bi erakundeok akordioa sinatu zuten, iazko udan, %100 elektriko diren sei autobus erosteko, eta ibilgailuok kargatzeko azpiegitura jartzeko bederatzigarren linea hasten eta bukatzen den geltokietan. Tren geltokia eta Nafarroako Unibertsitate Publikoa lotzen ditu linea horrek, zehazki.
Iruñerriko Mankomunitateak erregai fosilen kontsumoa murriztea hartu du helburu, eta hori lortzeko jarriko du martxan bederatzigarren linea elektriko bilakatzeko proiektua. Berotegi efektua eragiten duten gasen isuriak behera egin dezan lortu nahi du mankomunitateak, “mugikortasun iraunkorrago baten aldeko” apustuaren bidez.
Asmo hori txalotu du Espainiako Trantsizio Ekologikorako Ministerioak, hain zuzen ere, eta Clima programaren bidez, babesa eman dio. Ez da Espainiako Gobernuaren aitorpena jaso duen proiektu bakarra, gainera; zehazki, Iruñerriko Mankomunitateak garatutako hiru proiektu nabarmendu ditu Trantsizio Ekologikorako Ministerioak, berotegi efektuaren aurka egiteko ematen duten aukeragatik.
Bederatzigarren linea berritzeko egitasmoa da bat; bigarrenak eskertu nahi izan du Iruñerriko Mankomunitateak ibilgailu hibridoak erabiltzeko egindako ahalegina. Ibilgailu zaharren ordez hibridoak erosteko ahalegin horren ondorioz, hain zuzen ere, kontsumoak eta gasen isuriak %25 inguru egin dute behera billabesetan. Egun, 143 autobus ditu mankomunitateak, eta haietako 33k dute motor hibridoa (diesel eta elektrikoa).
Hirugarren proiektuak nabarmendu nahi izan du, oro har, autobus elektrikoen kopurua handituz joateko mankomunitateak agertutako konpromisoa. Autobusak aldatzerakoan elektrikoen alde eginen du erakunde horrek. Iruñerriko Mankomunitateak 2011. urtean egin zituen lehendabiziko probak autobus elektrikoekin. 2015. urtean beste ibilgailu elektriko bat erosi zuen mankomunitateak, bigarrena, zerbitzua eskaintzeko eta funtzionamenduari buruzko datuak jasotzeko asmoz. Bederatzigarren lineako autobus guztiak elektriko izatea da hurrengo urratsa.
4.000 tona CO2 gutxiago
Espainiako Trantsizio Ekologikorako Clima programaren bidez, Espainiako Gobernuak 40.000 euroko diru saila emango dio Iruñerriko Mankomunitateari. Programak uste du billabesen zerbitzuan autobus hibridoak eta elektrikoak erabiltzeko urratsak ekarriko duela 4.000 CO2 tona gutxiago isurtzea.
132 proiektu jaso ditu Trantsizio Ekologikorako Ministerioak, denera, Clima programaren barruan. Hiru dira Iruñerriko Mankomunitatearenak. Erakunde horretako presidente Aritz Aiesa egon da Madrilen, proiektu horiek garatzeko akordioa sinatzen. Mankomunitateak egin du bertze berrikuntzarik billabesen zerbitzuan; berrikuntza teknologikoaren esparruan zehaztutako planaren arabera, hain zuzen ere, hemezortzigarren lineako autobusetan wifi zerbitzua bada jada. Linea hori aukeratu dute bide luzea egiten duelako; Zizur Nagusia eta Sarriguren lotzen ditu, zehazki. Bederatzigarren linean ere wifi jartzeko asmoa du mankomunitateak, ibilgailuak berritzen dituztenean.
Zerbitzua hobetzeko neurriak hartzea da Iruñerriko Mankomunitatearen helburua. 2018. urte bukaeran, ordura arteko bidaiarien kopuruari buruzko datuak ezagutarazi zituen erakunde horrek. Goranzkoa da joera, hain zuzen ere, datuek agerian utzi dutenez. Iaz, hain zuzen ere, 38,3 milioi bidaia egin zituzten Iruñerriko herritarrek eskualdeko billabesetan. %5,5 egin du gora kopuruak, zehazki.
Iruñerriko billabesetako langileek borrokan jarraitzen dute, eta lanuztea egin zuten atzo, berriz ere, “denentzako lan hitzarmen bat” eskatzeko. 19:00etatik 23:00etara egin zuten autobusetako gidariek lanuztea, zehazki.
Otsailaren hasieran ezagutarazi zuten ELA, LAB eta ATTU sindikatuek hilabete horretan mobilizazioak izanen zirela, hitzarmenarekin gertatutakoa salatzeko. Izan ere, abenduan egindako hauteskundeetan, UGTeta CCOO sindikatuek gehiengoa galdu zuten langile batzordean, baina, hala eta guztiz ere, enpresak egindako lan hitzarmenerako azken proposamena sinatu zuten. Protesten deitzaileek salatu dute UGTk eta CCOOk “negoziazio kolektiboa zartarazi” zutela.
TCC da Iruñerriko garraio publikoko zerbitzua eskaintzen duen enpresa. ELA, LAB eta ATTU sindikatuek “langile guztientzako hitzarmena” eskatzeko deitu dute protestara. Otsailaren 14koa izan zen lehendabiziko lanuztea; 12:00etatik 16:00etara egin zuten. Hil horren 21ean, berriz, 19:00etatik 23:00etara egin zuten protesta langileek.
Atzo ere, denbora tarte bera aukeratu zuten gidariek lanuztea egiteko. Iruñerriko Mankomunitateak gutxieneko zerbitzuak ezarri ditu mobilizazioak izan diren egun guztietan.
Edurne Elizondo
Badute zer ospatu. Arangurengo Irulegi euskara taldeak hamabost urte bete ditu, eta egindako bidea gogoratu eta aitortu nahi izan dute kideek. 2004. urtetik, hain zuzen ere, euskarari egin diote bidea ibarreko herrietan, hizkuntzaren aldeko apustua lehenetsiz. Euskara eta euskal kultura bultzatzea hartu dute xede, hasieratik, eta udalerriko jardueretan txertatu du taldea asmo horrek.
Taldea ekarri zuen hazia 2004a baino lehen erein zuten Arangurengo biztanleek. “Udalak zuen diru laguntza baliatu, eta Euskararen Eguna antolatzen hasi ziren, 2001. urte inguruan”, azaldu du Irulegiko kide Urtzi Alkasenak. Euskararen inguruan bat egiteko gogo horrek taldearen sorrera ekarri zuen, 2004. urtean, eta hainbat herritarren arteko asmo xumea zenak lortu zuen egitura sendoago bat.
Euskararen Eguna Euskararen Aste bilakatu zen Arangurenen, Irulegi taldeak emandako bultzadari esker. Aurtengoa prestatzen ari dira jada kideak: maiatzeko bigarren astean eginen dute, asteazkenetik igandera bitartean. Lehenago, martxoaren 16an, bertso bazkaria eginen dute, hamabosgarren urteurrena ospatzeko giroa berotzen hasteko.
Euskararen Astea amaituta ere, ekain aldera, izanen da urteurrena ospatzen jarraitzeko aukerarik Arangurenen, dantza emanaldi berezia prestatzen ari baitira Irulegiko kideak, Nafarroako Dantzarien Biltzarrarekin batera. “Dantzari beteranoen topaketa egin nahi dugu”, erran du Alkasenak.
Gaur egun, ia ehun bazkide ditu Irulegi euskara taldeak. “Talde eragilean, halere, hamar-hamabost pertsona ari gara lanean. Euskararen eta euskal kulturaren aldeko jarduerak prestatzea da gure zeregin nagusia”, erran du Irulegiko kideak. Euskararen Astearekin batera, bertzeak bertze, Olentzero antolatzen dute Irulegi taldeko kideek. “Herriko jardueretan parte hartzea da kontua”.
Irulegi taldeko kideen lanak eman du bertze fruiturik. Duela bost urte, hain zuzen ere, joaldun izateko ikastaroa prestatu zuten euskara taldean, eta egitasmo horren barruan sortu zen, 2014. urtean, Arangurengo Joaldun Taldea. “Bosgarren urteurrena beteko du joaldun taldeak, aurten”. Ospatzeko arrazoi gehiago badute, beraz, Irulegi taldeko kideek.
2010ean, eremu mistora
Irulegi euskara taldeak bere bidea hasi zuenean, udalerria eremu ez-euskaldunean zegoen. 2010. urtetik, ordea, eremu mistoko udalerri bat da Arangurengoa. Horrek ekarri du, bertzeak bertze, eskolan D eredua ezartzea. “Mutiloan bada D ereduko ikastetxea. Institutua falta zaigu, oraindik ere”, zehaztu du Urtzi Alkasenak.
Aranguren 2010. urtean eremu mistora eraman zuen prozesua 2006an jarri zuen martxan hango udalak. Urte hartan, ikerketa soziolinguistikoa egin zuen udalak, eta emaitzak argi utzi zuen herritarrek bertze harreman bat nahi zutela euskararekin. %56k erran zuten hori, hain zuzen ere.
Arangurengo Udalak “naturaltzat” jo zuen eremu mistoan sartzeko prozesua eta urratsa, lortu zuenean. Izan ere, Iruñerrian dago udalerria, eta eskualdeko udalerri gehienak eremu mistokoak dira. 2010ean, eremu mistora egindako jauzia ospatzeko, besta ibiltaria egin zuen udalak ibarreko herrietan.
Ez da hori Irulegi euskara taldea sortu zenetik ibarrean gertatutako aldaketa bakarra. Populazioaren bilakaerak ere izan du zer erranik euskararen egoeran, Alkasenak nabarmendu duenez. Mutiloa jarri du Irulegiko kideak adibide: “Duela hamazazpi urte, 2.000 biztanle zituen; gaur egun, berriz, 10.000”. Herritar gehienak seme-alabak dituzten gazteak direla erantsi du Alkasenak, eta horrek eman diola bultzada euskarari, D ereduaren aldeko apustuaren bitartez. “Euskararen egoerak hobera egin du urteotan guztietan”, gaineratu du.
Urratsak egiten jarraitu nahi dute Irulegi euskara taldeko kideek. Euskarari bidea egiten, alegia. Hamabosgarren urteurrenak horretarako aukera emanen diela zalantzarik ez dute. Izanen dute bertze aukerarik, gainera, Arangurenen euskararen eta euskal kulturaren alde egiten segitzeko. “Korrika prestatzen hasi gara jada!”, erran du Urtzi Alkasenak. Korrika, Euskararen Astea, bertso bazkaria… Hamabosgarren urteurrena ibarreko herritarrekin ospatu nahi dute Irulegiko kideek, eta denak batu euskara taldearen egunerokora. Bidea egiten jarraitzeko.
Edurne Elizondo
Latina eta grekoa ikasi nituen institutuan. Planetarioan lanean hasi nintzenean, beldurrez etorri nintzen. Fernando Jauregi astrofisikariak harrera egin zidanean, jakinaren gainean ote zen galdetu nion. Zer jakin behar zuen galdetu zidan Jauregik, erantzun gisa. Latina eta grekoa ikasi nituela aitortu nion!”.
Pasadizo hori kontatu du Miren Karmele Gomez Garmendiak, planetarioan Emakumeak zientzian izenburupean egindako solasaldian. Iruñeko Udalak antolatu du, Zientziaren Arloko Emakumeen eta Neskatilen Nazioarteko Eguna dela eta. Komunikazioan lizentziaduna da Gomez Garmendia, eta planetarioan Izarren Eskolako arduraduna da. “Dibulgatzaileak behar ditu zientziak”, azaldu du, eta zeregin horretan gustura ari da. Onartu du institutuan “gaindiezina” iruditzen zitzaiola zientzien eta letren arteko muga. “Letretakoa bazinen, ezin zenituen zientziak gustuko izan”.
Jauregiren eskutik, zientziaren sekretuak ezagutzen hasi da Gomez Garmendia planetarioan, eta nabarmendu du esparru horrek harrapatu duela, argi eta garbi. Ines Castiella Imazek eta Ana Monreal Vidalek ere ez dute damurik zientziaren alde egindako hautuaz. Industria ingeniariak dira biak, baina bide ezberdina egin dute zientzien munduan.
“Ez nuen industria ingeniaritza ikasi bereziki gustuko nuelako”, onartu du Castiella Imazek. Zientzietako ikasgaietan ona zelako egin zuen hautua, eta kontent da hartutako erabakiarekin. Energia berriztagarrien arloan ari da orain lanean. Kezka agertu du azken urteotan emakumeen presentziak behera egin duelako zientzietako ikasketetan. “Konponbide magikorik ez dut, baina uste dut garaia dela auzi horri buruz gogoeta egiteko”.
Mahai gainean jarri ditu estereotipoek duten indarra eta emakumeentzat eredu diren andre zientzialarien falta. Bat egin du Gomez Garmendiak ere. “Ikerketek erakusten dute emakume gazteek uste dutela ez direla onak zientzietan”. Zientzietako ikasgaietan lortzen dituzten notek, ordea, kontrakoa diote.
Egungo sistema patriarkalak zaintza lanekin lotzen du emakumea, eta zientzien arloan ari direnen jarduerak ere erakusten du rol horrek duen indarra. “Zientzietan ari diren emakume gehienek osasun ikasketak edo natur zientziekin lotutakoak hautatzen dituzte”. Hau da, emakumeek, batez ere, mediku, erizain, biologo edo ingurumen zientzialari izateko ikasten dute, zientzien bidea aukeratzen dutenean.
Ana Monreal Vidalek, hain zuzen ere, txikitan mediku izan nahi zuela gogoratu du planetarioan egindako solasaldian. Hasieran, zalantzan jarri ditu emakumea zientzien esparrutik urruntzen duten estereotipoak, eta bere bidea eta esperientzia jarri ditu adibide: “Haurra nintzenean, futbolean aritzen nintzen, eta inoiz ez nuen panpinarik izan. Nik mediku izan nahi nuen, baina gurasoek ez zuten gustuko hautu hori, eta gogorregia izanen zela erraten zidaten behin eta berriz”.
Ingeniariak, gauzak egiteko
Azkenean, medikuntzaren bidea bazter uztea erabaki zuen Monreal Vidalek. “Hainbat medikurekin mintzatu nintzen, eta ez zidaten batere ikuspuntu baikorra eman etorkizunari buruz”. Haren etxean baziren industria ingeniariak, eta bide horretan aurrera egitea erabaki zuen.
Ez da damutu. Monreal Vidalek, halere, argi utzi du beretzat gakoetako bat izan dela ulertzea sormenaren eta zientziaren arteko aldea ez dela hain handia. “Zientziak aukera ematen digu batzuek pentsatu edo irudikatu dutena egiteko; errealitate bilakatzeko. Sendagileak behar ditugu, baita haiek erabiltzen dituzten X izpien gailuak ere. Eta horiek egiteko behar ditugu ingeniariak”.
Gaur egun, iAR izeneko enpresan ari da Monreal Vidal. Berak sortu zuen, bertze hainbat kiderekin batera. Egun, hogei pertsonak baino gehiagok osatzen dute lantaldea, eta batez ere errealitate areagotuaren esparruan egiten dute lan. “Emakumeak langileen %40 gara, baina ardura postu gehienak gure esku daude”, azaldu du ingeniariak.
Halere, Monreal Vidalek onartu du egungo gizarteak ez duela emakumeen parte hartzea sustatzen oraindik ere. Hau da, estereotipoek onartu nahi duen baino indar handiagoa dutela erran du zientzialariak solasaldiaren bukaeran.
Adibide bat aipatu du iritzi hori azaltzeko: “Asmakizun bat kontatu zidaten behin; aita eta semea elkarrekin zirela, istripu bat izan zutela, eta aita hil egin zela. Semea larri eraman zuten ospitalera, eta medikuntzako eminentzia bati deitu zioten ebakuntza egiteko. Baina erran zuen ezin zuela, larri zegoena semea zuelako. Ez zitzaidan bururatu ama izan zitekeela”, azaldu du Monreal Vidalek. Aita ere izan zitekeen, bertze estereotipo batzuek ekartzen baitute ama eta aita irudikatzea gurasoak aipatzen direnean.
Zientzien inguruan ere, bertze auzi bat jarri nahi izan du mahai gainean Jule Goikoetxea EHUko Zientzia Politikoetako irakasleak; Zientziaren Arloko Emakumeen eta Neskatilen Nazioarteko Eguna: “Ez dezagun betikotu zientziaren ikuspegi positibista eta merkantilista; ez dezagun bilakatu ikusgarri soilik laborategian ari den emakume zientzialaria; giza eta gizarte zientziak ere badira zientzia”, zabaldu du, sare sozialen bidez.
Edurne Elizondo
Gero eta gehiago. Animalien askapenaren alde egiteko bertze talde bat sortu da Nafarroan: Tafalla Antiespezista. Abenduan aurkeztu zuten jendaurrean, eta, hilaren 10ean, kideek protesta egin zuten herriko plazan, gizakiz bertzeko animalien aurkako zapalkuntza salatzeko. Martxan jarri da taldea, eta helburu hartu du herritarren artean gogoeta bultzatzea, gizakien eta gainerako animalien arteko harremanari buruz.
Tafallan,Txerri Dibinoaren Ordenak bere eguna ospatzen du urtero, eta, horretarako, txerri bat zozketatzen du plazan, sari gisa. Hilaren 10eko protestaren bidez, horixe salatzera atera ziren karrikara Tafalla Antiespezista taldeko kideak. “Kalean egon nahi dugu, bai eta sare sozialetan ere. Prestakuntza ere sustatu nahi dugu. Zapalkuntzaren inguruko hausnarketa piztu nahi dugu, eta zapalkuntza horri aurre egiteko defentsa mekanismoak garatu”.
Oraingoz, bederatzi kidek egin dute bat taldean. Erran dute Nor kolektiboak antolatuta azaroaren 1ean Bilbon egindako manifestazioak eman ziela elkartzeko eta lanean hasteko azken bultzada. “Indartsu sentitu ginen, eta borrokarako prest zegoen jende pila ikusi genuen. Herrian ere gisako talde bat osatzen ahal genuela pentsatu genuen”, kontatu dute.
Donostialdeko Askekintza taldearen bidea ere eredu izan dutela erantsi dute Tafalla Antiespezistako ekintzaileek. ” Uste dugu Euskal Herriko talde antiespezistek komunitate handia sortzen dugula”, gaineratu dute Tafalla Antiespezistako kideek.
Iruñeko LiberAbere taldea ere aipatu dute, bai eta herriko Gata talde animalista ere. “Jaso dugu haien babesa”. Ekinzaileek argi dute Nafarroan antiespezismoa gero eta toki handiagoa hartzen ari dela. “Gizakiz besteko animalien aurkako zapalkuntzari buruzko kezkak gora egin du”. Argi dute oraindik ere “egiteko lan handia” dagoela, baina “ikasteko eta irakasteko” prest dira.
Zapalkuntza ororen kontra
Mugimendu antiespezistaren izaera politikoa nabarmendu nahi izan du Tafalla Antiespezista taldeak. “Beste mugimendu askotan bezala, zapalduta dauden norbanakoen eskubideen eta askatasunaren alde egin nahi dugu lan. Badakigu bidea ez dela erraza, zapaltzaileek ez dietelako beren pribilegioei uko egin nahi, baina orain arte lortutakoek indarra ematen digute oraingo aldaketan parte hartzeko”.
Ekintzaile antiespezistek gaineratu dute badela harremana Tafallan borroka ezberdinen artean, eta taldeak harrera ona izan duela azaldu dute. “Tafallak ezetz esan die eraso sexistei, errepresioari eta AHTari, besteak beste; gizakiz besteko animalien aurkako zapalkuntzari ere ezetz esan diezaiokeela uste dugu”.
Antiespezismoak zapalkuntza guztien aurka lan egitera eraman dituela erran dute, argi eta garbi. “Ezin dugu gizakiz besteko animalien aldeko borroka babestu, eta bazter utzi, aldi berean, gure ondoan gertatzen diren eraso arrazistak, LGTBQfoboak edo matxistak”. Martxan dira Tafallan, eta lanerako gogoz.
Edurne Elizondo
Boterea bere esku duenean, aurretik egindako urratsak hutsean uzten ditu; oposizioan denean, berriz, bertzeen politikak oztopatzea da bere helburu bakarra”. Horixe erran du Jose Luis Garciak, Nafarroan eskuinak sexu heziketaren inguruan izan duen “estrategiari” buruz. Gai hori landu du Sexo, poder, religión y política (Sexua, boterea, erlijioa eta politika) izenburuko bere azken liburuan. Sexologoa da, eta 35 urtez egin du lan sexu heziketaren esparruan, Nafarroan.
Bertzeen politikak oztopatzeko eskuinaren estrategiak, bertzeak bertze, polemikaren bidetik egin du aurrera. Horren adibide argia da azken garaian gertatu den Skolae hezkidetza programaren aurkako kanpaina. Skolaeren inguruko eztabaidak eztanda egin aurretik bukatu zuen Garciak bere liburua, baina azken hamarkadetan sexu heziketaren inguruan piztutako bertze hainbat gatazkaren testuinguru berean kokatu du egileak oraingoa ere.
Gatazkak sortzeko bide horretan, eskuinak Eliza izan du beti lagun. “Zentsura ezartzeko tandem boteretsua osatu dute politikak eta erlijioak”, salatu du Garciak. Kontua da sexu heziketa jomugan izan duen zentsurarako estrategia horrek ondorioak badituela: “Polemikak jendea izutu egiten du; sexuaren inguruko gaiak natural jorratzeko prozesuak hutsean utzi nahi izan dituzte polemika horiek, eta ekarri dute haur eta gazteak sexu heziketarik gabe gelditzea. Hori drama bat da”.
Salamancatik (Espainia) etorri zen Garcia Nafarroara, psikologia eta sexologia ikasketak amaitu eta gero. 1980ko hamarkadaren hasieran etorri zen, COFES zentroak martxan jarri zirenean, alegia. Proiektu horrek ekarri zuen herrialdera, hain zuzen ere. “1981. urtean hasi ginen lanean. Proiektua ezagutu bezain pronto erabaki nuen parte hartu nahi nuela. Etorri, oposizioetara aurkeztu, eta lanpostua lortu nuen”, gogoratu du sexologoak. Bost urtez izan zen COFES zentroen zuzendari, eta Iturramakoan aritu da, duela hiru urte erretiroa hartu zuen arte.
Familia plangintzarako eta sexu heziketarako ziren COFES zentroak. 1978. urtean Iruñeko Txantrea auzoan Andraize jarri zuten martxan, zentro horien aitzindari. Euskal Herrian izan zen aitzindari, bai eta hemendik kanpo ere, garai horretan gisako aurreneko zerbitzu publikoa izan baitzen. Auzokideen eta emakumeen elkarteek bultzatu zuten, garaiko Iruñeko Udalaren babesarekin.
Andraizek irekitako bidean urratsak eginez jarri zituen Nafarroako Gobernuak COFES zentroak martxan, gero. 1981ean, Nafarroako Parlamentuak berak onartu zuen sexu heziketa eta familia plangintza eskaini behar zitzaiola gizarteari, eta administrazioak hartu behar zuela zerbitzu horiek emateko ardura. Apustu horrek Familia Plangintzarako eta Sexu Heziketarako Zentroen sarea ekarri zuen, 1985etik aurrera. Sare horrekin bat egin zuen Andraizek ere, 1989. urtean.
“Sexu heziketaren esparruan erreferente bilakatu ziren COFES zentroak. Ehunka hitzaldi, tailer eta ikastaro egin genituen. Denentzako zentroak ziren”, gogoratu du Jose Luis Garciak. Lortutakoa nabarmendu, aitortu eta txalotu du sexologoak. Izan ere, kontuan hartu behar da Andraize martxan jarri zenean, adibidez 1978ko azaroan, despenalizatu berri zutela antisorgailuen erabilera, tronpen loturak eta basektomiak egiteko erabateko askatasunik ez zegoela, oraindik ere, eta homosexualitatea delitua zela.
COFES zentroak giro horretan sortu ziren. Abortuaren inguruko eztabaida ere pil-pilean zegoen garai horretan Nafarroan. 1987an, Andraizeko hiru ginekologoren aurkako epaiketa abiatu zuten, hain zuzen. “Lankide nituen, lagun. Sekulakoa izan zen paraitu zutena”, erran du Garciak. 1990eko epaiak, errugabetzat jo zituen Elisa Sesma, Pablo Sanchez-Valverde eta Mari Cruz Landa. Udalak Iruñeko Zapia eman zien, iaz.
“Eskuinak, saria emateko egun horretan ere, eztabaida piztu nahi izan zuen”. Elkarretaratzea egin zuten Udaletxe plazan, herriko etxean saria emateko ekinaldia egiten zuten bitartean. “Eskuinak eta Elizak, halere, borroka hori galdu dute. Gizarteak ezin du atzera egin. Abortuaren aurkako mezuak mahai gainean jarri dituzte, berriz ere, baina argi dut mugimendu feministak ez duela atzerapausorik onartuko”.
Borrokari eusteko beharra dagoela argi du sexologoak, halere. Lortutakoak galtzea zer den ederki daki. Izan ere, 1980ko eta 1990eko hamarkadetan COFES zentroen bidez aurrera egindako urratsak hutsean utzi zituen UPNk kolpe batean, agintea bere esku hartu zuenean.
1997an, Familia Plangintzarako eta Sexu Heziketarako Zentroak bilakatu ziren Emakumeen Arretarako Zentro. “Bat-batean, sistemak ardura guztia emakumeen esku utzi zuen, eta gizonezkoen parte hartzea eta arreta desagerrarazi zituen zentroetatik”. Sexu heziketaren esparruan aitzindari izandako COFES etxeak, ondorioz, sexu heziketarik gabe gelditu ziren.
Zakil baten marrazkia
UPNren gobernuak COFES zentroen egitura eta espiritua moldatu aurretik ere, hamaika oztopori egin behar izan zioten aurre sexu heziketaren arloko profesionalek. Horien inguruko kontakizunak eta gogoetak jaso ditu Jose Luis Garciak bere azken liburuan.
“Ez duzu Etxarriko zakila gogoan?”, galdetu du sexologoak. 1982koak ekarri ditu gogora. Eskolako bi irakasleren eta ikuskatzailearen aurkako txosten bana zabaldu zuen Nafarroako Gobernuko orduko Hezkuntza kontseilari Javier Markotegik, haur batek egindako marrazkiaren harira. Marrazkian bi irakasleak agertzen ziren, elkarri besarkada ematen. Bikotea ziren. “Haurrak gizonaren zakila tente marraztu zuen”. Xehetasun horrek eragin zituen departamentuaren txostenak. Espainiako Hezkuntza Ministerioak ere esku hartu zuen auzian, eta 1982ko martxoaren 23an, ondorioz, greba egin zuten Hezkuntzan, irakasleei elkartasuna adierazteko. “Izugarria izan zen”.
Maria Teresa Graciaren izena ere memorian fresko du Garciak. 1984. urtean, sexu heziketari buruzko jardunaldiak egin zituzten Iruñean, lehen aldiz. GITEk eta Andraizek antolatu zituzten. “Egun batean, Maria Teresa Gracia Coalicion Popular taldeko zinegotzia sartu zen, bertze hainbat pertsonarekin, oihuka eta mehatxuka; ez zuten jardunaldian izena eman; boikotatzeko asmo hutsarekin etorri ziren”.
Zinegotziaren eta gainerakoen bisita ez zen izan boikot horren ondorio bakarra. “Iruñeko Udalak bazuen jardunaldietan landutako materiala argitaratzeko konpromisoa, baina ez zuen hitza bete”.
Nafarroako Unibertsitate Publikoan ere aritu izan da Jose Luis Garcia lanean. Erakunde horren hastapenetan, sexu heziketari eta sexologiari buruzko ikasgaia jarri zuten martxan, NUPen, eta Garciak hartu zuen bere esku haren ardura. “Berrehun ikasle nituen”. Baina egitasmo hori ere hutsean utzi zuten. “Zerbitzuko burua Opus Deikoa zen, eta aitzakia bat baliatuz, ikasgaia kendu zuen”. Ikasleek eman zioten erantzuna, halere, erabaki horri: “1996an, Zurekin ligatu nahi dut izenburuko tailerra egin zuten”, gogoratu du Garciak, harro.
“Herriz herri egin genituen gisa horretako tailerrak, sexu heziketa bultzatzeko. Zarrakaztelun, adibidez, udalak antolatu zuen sexu heziketaren eta droga eta alkohol kontsumoaren inguruko programa zabal bat, inguruko gazteentzat. La Olivako monasterioan egin behar genuen, baina hasi baino egun bat lehenago ezezkoa eman ziguten. Azkenean, taberna batean egin genuen”.
Garciak argi du haur eta gazteekin sexuaz garbi hitz egin behar dela, “etxean eta eskolan”, eta hasieratik. “Egun, pornografiara jotzen dute gazteek, eta horrek biziki kezkatzen nau. Haurrek etxean ikasi behar dute errespetuzko eta berdintasunezko harreman bat zer den”.
Sexu heziketaren helburua da, Garciaren hitzetan, “nahi duenak sexuaz modu osasuntsu batean gozatzea, arduraz”. Egungo gobernuak UPNk desegindakoa lehengoratzeko egindako ahaleginak nabarmendu ditu, baina ez du uste betean asmatu duenik. “Lehen COFES zentroak ziren horietatik kanpo utzi dute sexu heziketa, eta hori ez da egokia”. Sexu heziketari duen garrantzia aitortzeko eskatu du.
