Uxue Rey Gorraiz
Mendiko botak oinetan eta aitzurra eskuan, ehunka lagun bildu ziren joan den larunbatean, Ezkaba mendian gora egin eta bertan ezkurrak ereiteko. Landaretza askorik gabeko guneak basoberritzeko deialdi bat egin zuen Basoberri elkarteak Iruñeko Udalaren laguntzaz. Hirurehun boluntario inguru aritu ziren lanean, eta hiru mila ezkur baino gehiago erein zituzten denen artean, gerora haritzak eta arteak haz daitezen.
Hala, Basoberri elkarteko kideek beren aletxoa jarri dute Nafarroan, Espainiako estatuan abian den egitasmoan; ezkurrak ereiteko La gran bellotada ibérica (Ezkurkada iberiar handia) izeneko erronkari heldu diote, hain zuzen. Anbizio handiko helburuak ezarri dira bertatik: epe luzera, estatuan 25 milioi ezkur ereitea dute xede. Oraingoz, hiru milioira iritsi dira. Presarik ez da oraindik hori erdiesteko, baina ari dira pixkanaka: Nafarroan, Faltzesen eta Orba ibarrean ere egin dituzte halako ateraldiak, Ezkabako ereinaldiaren aurretik.
Mikel Baztan Basoberri elkarteko kidea da, eta koordinazio lanetan aritzen da horrelako ekintzak antolatzeko: bai ezkurrak ereiteko, baita aurretik haziak biltzera joateko ere. Joan den larunbateko ekinaldiaren gisakoek helburu anitz dituzte, bere esanetan: “Gure ekosistemak berritzeko balio du, iraungo dutela ziurtatzeko”.
Ezkurrak ereinda, hariztiak eta artadiak sortu nahi izan dituzte Ezkaban, horiek baitira, adituek diotenez, eremura hobekien moldatuko direnak. “Inguruan dagoen landaretza nolakoa zen aztertzen dugu lehenbizi, arrotzak diren espezieak ekartzeak ez lukeelako inolako zentzurik”, azaldu du Mikel Baztanek.
Ezkurretik datozen espezieak “oso esker onekoak” direla aipatu du, gainera, ereindakoan ez baitute lan handirik behar. “Pazientzia eskatzen du, motel hazten baitira, baina merezi dute erabat”, esan du.
Urteak beharko dira emaitzaz gozatu ahal izateko, baina harizti eta artadi mardulen gerizpeak izanen dira orduan nagusi orain soildurik dauden Ezkaba mendiko gune horietan. Hala ere, Basoberri elkarteak mehatxuei ere erreparatu die ereitea antolatzeko garaian. Izan ere, baliteke ekosistema horretan bizi diren animaliek jatea ezkur horiek, eta neurriak hartu dituzte bermatzeko hori gertatuta ere arbolak haziko direla: zulo bakoitzeko, hiru ezkur sartu dituzte.
Dena dela, Baztanek argitu du ekosistemak “arbolak baino askoz gehiago” direla, eta zuhaixken eta soroen garrantzia nabarmendu du. “Mosaikoak eratzen saiatzen gara, nolabait, denak direlako inportanteak. Laharrak ere landatzen ditugu, eta elorriak, orkideak…”, gehitu du. Izan ere, bioaniztasuna bultzatzea eta babestea da Basoberri elkartearen helburuetako bat.
Hiru urte dira elkartea eratu zela. Ez zen ezerezetik sortu, ordea; izatez, Ezkaba mendian bertan egindako beste jarduera batetik jaio zen taldea ofizialki sortzeko erabakia. “Ezkurrak ereiteko deialdia egin genuen hartan ere, eta ehun bat lagun bildu ginen. Hain harrera ona zuela ikusita, proiektu gehiago aurrera eramateko aukera ona izan zitekeela pentsatu genuen”. Garai hartan, Mikel Baztan Iruñeko Udalarentzat ari zen lanean. Taldea sortu denetik, hainbat eta hainbat ateraldi antolatu dituzte Nafarroan, eta sare sozialak baliatuta animatzen dute jendea parte hartzera. “Denbora honetan, elkartea osatu aurretik bakarka edo talde txikitan aritzen zen jende asko ezagutu dugu, eta bat egin dugu, helburu bera genuela ikusirik”. Sare bat osatu dute, eta, jarduera bakoitzean parte hartzen dutenen kopurua oso finkoa ez bada ere, eragitea lortzen dute beren xumean.
Datorrenari aurrea
Tamalez, dagoeneko ez dago erlojuari aurrea hartu beharrik klima aldaketak zer eragin izango dituen jakiteko. Inguruko mendietan eta basoetan antzematen hasiak dira lehen ondorioak bederen; batez besteko tenperaturak gora egin izanak, oraindik gutxi izanagatik ere, zabaltzen laguntzen die landareen plaga eta gaixotasunei. Halaxe azaldu du Baztanek: “Pinu beldarrak, esaterako, edonon daude orain. Lehenago ez ziren eremu altuetara iristen”. Horrelakoak, gainera, datorrenaren lehen zantzuak baino ez dira, haren ustean.
Ikerlariek argitaratutako aurreikuspenak “benetan beldurgarriak” direla dio, eta zeharo itxuralda daitezkeela Nafarroako basoak. “Kontuak hala jarraitzen badu, pagadiak desagertzeko zorian egon daitezke hemendik hogei edo hogeita hamar urtera, eta gauza bera gertatuko zaie hariztiei, edota mendi altuetako landaretza osoari ere”.
Ondorio lazgarri horiek saihesteko lanean jardun beharra nabarmendu du Baztanek. Horretarako, nork bere eguneroko ohiturei erreparatu beharko die, baina Basoberri elkarteak antolatutako jarduerek ere ekarpen handia egiten dute helburu hori erdiesteko bidean. “Haziak ereinda, karbonoa xurgatuko duten landare gehiago edukitzea lortuko dugu”. Berotegi efektua murriztuko da horrela, eta klima aldaketa geldiaraziko. Hori da, behintzat, helburu nagusia.
Edurne Elizondo
Osteguna. Herrialdeko hezitzaileek zita dute Nafarroako Parlamentuaren aurrean. Protesta egin nahi dute protesta zaratatsua aspaldikoa duten arazo batentzako konponbidea eskatzeko, behingoz. Aldarrikapena ere ez dute oraingoa. Nafarroako 0-3 Plataforma 2001. urtean sortu zen, eta, hainbat urtez geldirik egon eta gero, indarrez biziberritu dute. Kideek “nahikoa” dutela erran dute, eta “duintasuna” eskatu dute 0-3 zikloarentzat.
Haur eskolen oinarrizko arazoa argi eta garbi azaldu dute plataformako hezitzaileek: 0-3koa hezkuntza zikloa izan arren, ez dagoela Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentuaren barruan. Gobernuak laguntzen du, baina kudeaketa udalen esku dago. Horrek ondorio nagusi bat du: udalok kudeaketa eredu ezberdinak erabiltzen dituztela, eta, ondorioz, lan bera egiteagatik baldintza ezberdinak dituzte haur eskoletan ari diren profesionalek.
Plataformako kideek lan baldintza eta soldata kaskarrak salatu dituzte. Ez da hori, halere, aipatu duten arazo bakarra. Nagusietako bat da ratioena: gela bakoitzeko haur gehiegi dago, eta hezitzaileek, ondorioz, ezin dute “kalitatezko hezkuntza” bermatu. Plataformak bi auzi horiei eman die lehentasuna, haien inguruko adostasuna erabatekoa delako kideen artean: “Ratioak jaitsi behar dira, eta lan baldintzak hobetu”.
Iaz hasi ziren Nafarroako 0-3 Plataformako kideak Nafarroako Parlamentuaren aurrean elkarretaratzeak egiten; atzokoa izan zuten orain arteko azkena. Hezitzaileekin batera, gurasoek eta sindikatuek ere bat egin dute karrikan, haur eskoletan zer gertatzen den salatzeko. Bertze urrats bat egitea erabaki dute orain, hain zuzen, eta, hilaren 20tik aurrera, eskualdeka ere eginen dituzte mobilizazioak.
Aitortzarik eza
Aditu guztiak ados dira, eta hiru urtera arteko etapa “funtsezkotzat” jotzen dute haurren garapenerako. Hezkuntza Departamentuak ere bat egin du ideia horrekin, eta etapa horrek duen garrantzia nabarmendu nahi izan zuen 2007. urtean hartutako erabakiarekin: hezkuntza ziklotzat jo zuen 0-3koa urte hartan.
Aitortza, baina, erdizkakoa baino ez zen izan. Horixe uste dute haur eskoletan lanean ari diren hezitzaileek. “Hezkuntza ziklo bat gara, eta gobernuak dekretu bidez onartu du hori. Hezkuntza Departamentuak kudeatu beharko luke, gainerako zikloak bezala, baina ez dute hori egiten. Zerbitzu publiko bat pribatizatzen ari dira, merkeago ateratzen delako”.
Arbizuko haur eskolako zuzendari Eider Garderenak dira hitzak. “Mingarritzat” jo du haur eskoletan gertatzen ari dena, eta salatu du ziklo horretako profesionalen lana “gutxiesten” ari direla: “Adin tarterik garrantzitsuena da, eta baliabide ekonomiko gutxien jasotzen duen zikloa, aldi berean. Hezitzaileok bokazioz ari gara lanean; sinisten dugu egiten dugun lanean, baina militantzia ez da nahikoa; babesa behar dugu”.
Nafarroako 0-3 Plataforma sortu zenean, haur eskolek “izaera asistentziala” zutela gogoratu du Gardek; hain zuzen ere, Gizarte Ongizaterako Departamentuaren menpe ziren. Errealitate hori aldatzeko sortu zuten plataforma, 2001ean, eta 2007ko dekretuarekin lortu zuten. Aldaketa horrek, baina, ez zuen eman profesionalek eskatzen zuten aitortza osoa.
Arazo nagusietako bat izan da, hasieratik, Nafarroako Gobernuak udalen gain utzitako ardura. “Garai batean, Nafarroako Gobernuak bere gain hartzen zuen eskolak eraikitzeko lanen finantzaketa, baina laguntza hori ere moztu zuen; kontua da eraikina egiten lagundu arren kudeaketa hasieratik utzi duela udalen esku, eta horrek ezberdintasunak sortu ditu profesionalen artean”, azaldu du Gardek.
Izan ere, hiru kudeaketa modu erabiltzen dituzte herrialdeko udalek: zuzena, enpresa publiko baten bidezkoa edo enpresa pribatu baten bidezkoa. “Udalen %92k ez dute haur eskola zuzenean kudeatzen”, erran du Steilas sindikatuko Diana Bruñok. Plataformako kide da sindikatu hori, eta, hezitzaileek bezala, “haserrea” adierazi du gobernuak ez duelako borondaterik auziari eusteko.
“Gobernuarentzat, ez da lehentasuna. Eztabaidatzen ari diren aurrekontuetan agerian gelditu da hori: hitzarmena duten eskoletarako 169 milioi euroren saila dago; 0-3 publikorako, berriz, hamar milioi eurorena”, erran du Bruñok. Gobernuaren “utzikeriaren” adibide gisa, adierazi du herrialdeko zazpi haur eskola oraindik ere Gizarte Eskubideen Departamentuaren menpe direla.
Plataformako kideek hamaika bilera egin dute Nafarroako Gobernuko agintariekin urteotan guztietan. “Baina ez dugu deus lortu”. Aurreko legegintzaldiko lauko gobernuarekin “esperantza” bazutela onartu du Bruñok, baina horrek ere ez zion arazoari heldu, Steilaseko eta plataformako kideak nabarmendu duenez. “Dirua aitzakia da. Hezkuntzak beti esan digu gauza bera, edozer erabaki hartu aurretik analisi ekonomikoa egin behar zela. Aurreko legegintzaldian ere partzuergo baten bidezko kudeaketa aztertzen aritu zirela esan ziguten, baina ez dituzte datuak argitara atera”.
Eskolen egunerokoa
Nafarroako 0-3 Plataformako kideek ratioak eta lan baldintzak bilakatu dituzte beren aldarrikapen nagusi. Bada bertzerik, halere, eta herriz herriko egoerak ere berezi bilakatzen du haur eskola bakoitzeko egunerokoa. “Egoera jasangaitza da”, erran du, tristuraz eta amorruz, Arbizuko eskolako zuzendari Eider Gardek. 63 haur dituzte, eta, jantokiko laguntzailea eta garbitzaileak kontuan hartuta, hamabi langileko taldea osatzen dute. “Gela guztietan gehienezko ratioak ditugu”, azaldu du.
Gauza bera gertatzen da Baztango haur eskolan; Elizondon du egoitza. Zentroan zazpi langile daude, eta gela bakoitzeko gehienezko haur kopurua dute. Horrek erran nahi du Europako Batzordeak egokitzat jo dituen kopuruak bikoiztu dituztela. Europak 1-4 umeko ratioa zehazten du hezitzaile bakoitzeko 0-1 urteko gelan; 1-6koa, 1-2 urteko gelan; eta 1-8koa, azkenik, 2-3 urteko gelan. Errealitatea da 0-1 urteko zortzi haur artatu behar dituela hezitzaile bakar batek, 1-2 urteko hamabi, eta 2-3 urteko hamasei. “Politikariekin aspertu gara; solastatu eta solastatu, eta ez dute deus egiten. Behar duguna da, batez ere, haur gutiago gela bakoitzeko, kalitatezko hezkuntza bat bermatzeko”, erran du Elizondoko eskolako hezitzaile Maider Bereauk.
Lan baldintzak ere jarri ditu mahai gainean. “Azken hamar urteotan ez digute soldata eguneratu, eta antzinatasuna ez dugu kobratzen. 1.200 euroko 11 sari ditugu”, salatu du Bereauk. “Zauden eskolaren arabera, soldata bat edo beste jasotzen duzu”, erantsi du Arbizuko Eider Gardek. Oinarria estatuko hitzarmenaren araberako 920 euroko saria dela erran du.
“Ratioa jaitsi, soldatak igo”. Horrela laburbildu du plataformak bere eskaera nagusia. Baina bada gehiago: doakotasuna, aitortza, kalitatea. Duintasuna.
E. Elizondo
Iruñeko Udaletxe plaza bete zuten herritarrek larunbatean, Iruñeko Udalak euskararen aurka hartutako azken erabakia salatzeko: Navarra Sumak baieztatu egin du duela hainbat aste errandakoa, eta haur eskola euskaldunen eskaintza murriztuko du; ondorioz, 2022-2023 ikasturterako bakarra izanen da euskara hutsean. “Euskaldunen aurkako eraso larria da”, salatu zuen euskalgintzak, karrikan.
Navarra Sumak maiatzeko hauteskundeak egin eta gero hartu zuen agintea Iruñeko Udalean, eta, geroztik, hainbat izan dira euskararen aurka hartu dituen neurriak: euskararen ordenantza aldatu, Pirritx, Porrotx eta Marimotots pailazoen emanaldia zentsuratu, eta euskarazko hedabideak publizitaterik gabe utzi, bertzeak bertze. Haur eskolen aurkakoa azken-aurreko erasoa izan ote den beldur dira euskalgintzako kideak.
Hain zuzen ere, haur eskola euskaldunen aldeko aldarria aspaldikoa da Iruñean. Eskariak aurreko legegintzaldian egin zuen gora, Joseba Asiron (EH Bildu) alkate zenean; bikoiztu egin zen, zehazki, euskarazko haur eskola kopurua hiriburuan: lehen bi ziren, eta lau jarri zituzten. Denera, halere, hamasei haur eskola daude Iruñean. Hamasei horietako 11 udalarenak dira, eta bertze bostak, berriz, Nafarroako Gobernuarenak.
Orain arte, beraz, Arrotxapeko eta Txantreako bi haur eskoletan, Donibanekoan eta Printzearen Harresiko zentroan izan da euskaraz ikasteko aukera. Azken bi horietan, baina, egoera “progresiboki” aldatuko dela erran du Enrique Maia Iruñeko alkateak: hiru urtez pasatuko dituzte Donibaneko eta Printzearen Harresia eskolak euskarazko eskaintzatik gaztelania hutsekora; ondorioz, 2022-2023 ikasturterako, ez litzateke euskarazko hezkuntzarik egonen hiriburuko bi haur eskola horietan.
Arrotxapeko Goiz Eder eta Txantreako Izartegi eskoletan baino ez da euskarazko eskaintzarik izanen. Udalak aurreko legegintzaldian egindako bidean atzera egin du Maiak, beraz; hagitz atzera, Izartegi izanen baita euskara hutseko eskola bakarra, Navarra Sumak egin nahi duen aldaketa gauzatzen denean. Goiz Eder eskolan, berriz, eskaintzaren erdia izanen da euskarazkoa, baina bertze erdia gaztelaniazkoa, ingelesezko jarduerekin.
Eskubidea
Euskalgintzak argi du eskaintza hori ez dela nahikoa, eta horregatik deitu zuen larunbateko elkarretaratzera. Haur eskoletako gurasoek eta LAB, ELA eta Steilas sindikatuek ere egin zuten bat deialdiarekin. Ehunka lagunek egin zuten protesta, euskaraz bizitzeko asmoa dutela aldarrikatzeko: “Gure eskubidea delako, bai, baina eleaniztasunera salto egiteko elebitasunak eskaintzen dituen abantailengatik ere bai. Euskaldunok Iruñean ikusezin, hutsaren hurrengo nahi gaitu UPNk”.
Edurne Elizondo
Antolatzaileak ere ezustean hartu ditu Iruñeko kaldereroen bestari buruz egindako mahai inguruak piztu duen jakin-minak. Herritarrek lepo bete dute Kondestablearen jauregiko bigarren solairuko bederatzigarren gela; jende gazteak egin du bat, batez ere, Ricardo Hernandez (Nafarroako ijitoen elkarteen Gaz Kalo Federazioa), Bea Villahizan (SOS Arrazakeria) eta Txekun Lopez Aberasturi (EH 11 Kolore) hizlariek errateko dutena entzutera. Saioaren izenburuak eman die edukiari buruzko lehen pista: Kaldereroak: Iruñeko blackface?
Beltzak irrigarri bilakatzea helburu duen jarduera bat da blackface izenekoa, Afrofeminas komunitateak afrofeminas.com bere webgunean jasotako informazioaren arabera. Ameriketako Estatu Batuetan du jatorria, XIX. mendean. Garai hartan, aktore zuriek aurpegia margotzen zuten antzezlanetan beltzak irudikatzeko, eta hortik dator izena. Iruñeko saioaren antolatzaileek mahai inguruari jarri dioten izenburuak, beraz, azaltzen du solasaldiaren asmoa, eta Hernandezek eman dio galderari lehen erantzuna: “Ijitook ez gara eroso sentitzen kaldereroen bestarekin. Zergatik ez dugu parte hartzen? Ez dugulako gure sentitzen”.
Gaz Kaloko kideak onartu du “aspaldi” hasi zela gaiari buruz gogoeta egiten. Bertze ijitoekin hitz egin zuen, lehendabizi; gero, Villahizan, Lopez Aberasturi eta gizarte mugimenduetako bertze hainbat ekintzailerekin. Mahai inguruarekin, azkenean, Hernandezek bere kezkak zabaltzeko urratsa egin du. Batetik, bertze ijito anitzenak ere badirelako, eta, bertzetik, auziaren inguruan gogoeta egitera deitu nahi dituelako herritarrak. Iruñean ez ezik, Lizarran eta Beran ere egiten dute kaldereroen besta, bertzeak bertze.
Hernandezek gogoetarako asmoarekin lotu du besta hori bere testuinguruan jartzeko beharra, eta, testuinguru horretan, bi elementu nagusi nabarmendu ditu mahai inguruan: batetik, ijitoen historia, eta, bertzetik, ijitoen gaur egungo egoera. Bigarren elementu horri buruz, SOS Arrazakeriako Bea Villahizanek esaldi batean laburbildu du kontuan hartu beharreko gako nagusia, hain zuzen: “Gizarte arrazista batean bizi gara”.
“Urtean egun batez ijitoen arropa janzten dute payo-ek, baina horren atzean zer dagoen ezagutu gabe”. Eta herri bat dago atzean. Hori nabarmendu du Gaz Kalo federazioko kideak: ehunka urtez bazterketa sufritu duen herri bat da, gainera, ijitoena, eta hori ezin da ahaztu herri horren inguruan besta bat antolatzen denean. “Payo-ek ijitoarena egiten dute egun batean, eta gainerakoetan herri hori baztertu egiten dute”, erran du Ricardo Hernandezek. “Kultura bat elementu gutxi batzuen bidez adierazten dugunean, gauza bilakatzen dugu”, erantsi du Villahizanek.
Hamar milioi pertsona
Horregatik berretsi du Gaz Kaloko kideak ezagutzeko beharra: ijitoen historia eta egun bizi duten egoera ezagutzeko beharra, alegia. Hernandezek Villahizanen hitzak gogoratu ditu: “Arrazista da egungo gizartea, eta ijitoen aurkako jarrera ere badu”.
“Ez gara gu eta bertzeak; denak gara gizartearen parte”. Gaz Kaloko kideak duela urtebe erran zituen hitzok, Nafarroako Gobernuak Ijito Herriaren Garapenerako Estrategia aurkeztu zuenean. Ijitoek Indian dute jatorria, baina Greziara eta Turkiara ailegatu eta gero bilakatu ziren herri. “Europako gutxiengo etniko gutxituetan zaharrena eta ugariena da ijitoona; hamar milioi pertsona gara”, azaldu du Hernandezek. Hamar milioi horietatik bi dira kalderash: ijito talderik handiena da, eta kaldereroen bestaren jatorrian dagoena.
Nafarroara XV. mendean ailegatu ziren ijitoak. Eta, hala eta guztiz ere, gizarteak bertzeen multzoan sartzen ditu oraindik ere, Hernandezek duela urtebete salatu zuenez. Muga hori ez da desagertu. Kaldereroen gisako bestetan gertatzen dena adibide bat bertzerik ez da. EH 11 Kolore elkarteko kide Txekun Lopez Aberasturik nabarmendu du bestaren funtzio nagusia dela “identitate kolektiboa eraikitzea”. Hernandezek argi utzi du kaldereroen besta ez dutela propiotzat. “Helburu horretan huts egin du”, azaldu du Lopez Aberasturik. Gogoeta eskatu du hark ere.
Gogoeta. Hitz hori aipatu du, behin eta berriz, Hernandezek. Argi utzi nahi izan du auzia mahai gainean jartzeko urratsa egin izanak ez duela erran nahi besta bertan behera utzi nahi dutela. Xedea da, nagusiki, ijitoek ere besta hori propio sentitzea. Bertzela ez baita besta. “Miamiko frontoietan toreroen irudiak agertzen dira pilotarien irudien ondoan; Euskal Herriaren inguruko besta egin, eta horrela irudikatu balute, zer sentituko zenukete?”, galdetu du Hernandezek.
Gakoa zera da: bertze batek erabakitzen duela herri baten eta kultura baten irudia zein den eta nola azaltzen den. Eta, horrekin batera, erabakitzen duen horrek baztertu egiten dituela ordezkatu nahi dituen herria eta kultura.
Horri buruzko gogoeta bultzatu nahi du Gaz Kalok. Lehen iritziak saioan jaso dituzte elkarteko ijitoek: “Nik maite dut kaldereroen besta; maitasun osoz parte hartzen dut, eta ijitoak deitu nahi ditut bat egitera”, erran du entzuleetako batek. Hernandezek erran du, baina, egungo ereduarekin ez direla eroso sentitzen, hasieratik. Iruña taldeko kideek ere parte hartzen dute bestan, eta haietako batek baiezkoa eman dio Hernandezen eskaerari. “Gogoeta eginen dugu”. Hori nahi dute Gaz Kalo federazioko ijitoek.
Edurne Elizondo
Sortu zeneko mamiari eutsi dio roller derbyak, eta askatasun espazio bat izan nahi du kirol horrekin bat egiten duten guztientzat, oraindik ere; gizarteak arau bilakatutako ereduez harago, bazterrean gelditzen den errealitateari ere egin nahi dio so roller derbyak, kirolariak patinen gainean ahalduntzeko.
Ez da ohiko kirol bat, eta, kirolaz harago ere, badu zer erran. Herrialdean, Iruñeko Nafarriors taldea da roller derbyaren espirituaren ordezkari, eta bertze hamalau talderekin batera, Liga antolatu du aurten.
1930eko hamarkadan du jatorria roller derbyak, Ameriketako Estatu Batuetan. Emakumeak aritu dira, batez ere, hasieratik. 40 urtez arrakasta izan zuen, eta txapelketak oso sonatuak izan ziren; haatik, gainbehera izan zuen. Baina errautsetatik biziberritu, eta gora egin du berriz. Euskal Herrira ere ailegatu da, eta ari da bidea egiten.
Arauak argiak dira: irristaketa pista batean jokatzen dute hamar pertsonak; bostek talde bakoitzeko. Talde bereko lau lagun batera jartzen dira hesi bat eginez, kontrako taldeko puntu-egilea (jammer) ez pasatzeko; aldi berean, haien taldeko puntu-egileak aurrera egitea ahalbidetu behar dute. Horretarako, lasterketak, bultzadak, blokeoak eta estrategia dira beharrezkoak. Eta hori guztia gurpil gainean.
Ikusgarria eta erritmo biziko kirola da roller derbya, baina ez die jokalariei mugarik jartzen parte hartzeko. Izan ere, haren oinarri nagusietako bat da edozeinek egiten ahal duela bat kirol horrekin. “Arautik kanpo dauden gorputzez osatutako kirol bat da gurea; pertsona trans eta ez-binarioak aritzen dira, eta emakume edo bolleren gorputz argal edo gizenek ere badute tokia”. Maia Ansa Diez de Urerenak dira hitzak. Duela urte eta erdi egin zuen bat Iruñeko Nafarriors taldearekin, eta ez du zalantzarik: “Proiektuak maila pertsonalean eta politikoan asetzen nau”.
Autogestioaren alde
Aurten martxan jarri duten Roller Derby Ligan ari diren hamabost taldeetako bat da Nafarriors. ARDE izeneko elkartea sortu dute talde horietako jokalari batzuek, eta autogestioaren alde egin dute Liga antolatzeko. Nafarriors taldeko jokalariek urtarrilaren 25ean izan zuten lehen partida, Insubmises Roller Derby Reus taldearen aurka. Porrot batekin hasi dute sasoia, baina martxoaren 14an izanen dute errebantxarako lehen aukera, Bartzelona Roller Derby taldearen aurkako bigarren norgehiagokan.
Garaipena, halere, ez da Nafarriors taldeko kideen helburu nagusia. Patinen gaineko jokoaren bidez, “taldea indartu, ikasi eta gozatu” nahi dute, batez ere. Ikasteko prozesu horretan, roller derbyaren lehendabiziko urratsak gogoan izateko beharra nabarmendu dute jokalariek. “Roller derbya sortu zenean, emakumeak aritzen ziren, gainerako kirol espazioetan sartzea debekatzen zietelako. Beren lasterketa propioak antolatzen hasi ziren egoera horri aurre egiteko”, azaldu du Ansa Diez de Urek. Kirol horren bidez, egunerokoak ezartzen zizkien mugak apurtzen zituzten emakumeok, eta patinen gainean korrika eginez azaleratzen zuten muga horiek eragiten zieten amorrua.
Pistan, nolabait, beren alter ego-a eratzen zuten emakumeek, gurpilen gainean. “Hortik dator roller derby taldeko jokalarion derby name edo ezinena”, kontatu du Nafarriors taldeko kideak. Ansa Diez de Urek ere badu berea: patinak janzten dituenean, Gata Tangana bilakatzen da patinatzailea.
Karrikan aurkitutako kartel baten bidez izan zuen jokalariak Nafarriors taldearen berri. “Emakume ausartak behar zituztela jartzen zuen, eta berdin zuela patinatzen jakin edo ez”. Ansa Diez de Urek bitan baino ez zituen patinak jantzi, taldearekin bat egin aurretik. “Roller derbyaz deus ere ez nekien. Baina harrera beroa egin zidaten, hasieratik”.
Talde izaera horrek duen garrantzia berretsi du Nafarriorseko kideak, eta, horrekin batera, zaintzak taldean duen balioa. “Jokalari berri bat sartzen denean, beteranoetako batek babespean hartzen du, nolabait, prozesuan laguntzeko”.
Ezaugarri horiek berezi bilakatzen dute taldea, eta ekartzen dute kideen konpromiso handia. “Taldeko kide izan direnek eta orain garenok lortu dugu dugun guztia; inork ez digu deus oparitu. Horrek eman digu egun dugun indarra eta babesa”, nabarmendu du Ansa Diez de Urek.
Gorabeheraz betetako bidea izan da azken bost urteotakoa, baina oinarri sendoa lortu du taldeak jada. Hamahiru jokalarik osatzen dute, baina bertze hainbat pertsona aritzen dira taldea laguntzen, eta, denera, hogei lagun inguruko komunitatea osatzen dute.
Ezkabarten entrenatzen dira Nafarriors taldeko kideak, astean bitan. “Partida baten atarian, gehiago”. Nafarriors martxan jarri zuten kideek zailagoa izan zuten hasierako bidea, eta hastapeneko entrenamenduak karrikan egin behar izaten zituzten. Zailtasunak zailtasun, ez zuten etsi, halere.
Ligan ari diren taldeen arteko harremana ere hagitz ona dela azaldu dute jokalariek, eta elkar laguntzen saiatzen direla beti, beharra dutenean. Kanpoan inor ez uztea baita kontua. Taldea osatzea. Gozatzea. Patinen gainean askatasun espazioak sortzea.
Edurne Elizondo
Hezegune bat galtzen denean, hezegune bat baino anitzez ere gehiago galtzen da: “Sarea osatzen dute”, erran du Gorka Gorospe biologoak. Sarea osatzen dutelako, hain zuzen ere, hezegune txikia handia bezain garrantzitsua izan daiteke. “Batetik bertzera joateko erabiltzen dituzte hegaztiek, adibidez; elikatzeko eta atseden hartzeko”.
Sare horrek Nafarroako Gobernuak sailkatutako 23 hezegune ditu herrialdean. Haietako sei —Pitillas, Las Cañas, Juncal, Dos Reinos, Pulguer eta Escudera— kontserbazio bereziko eremuak dira —Natura 2000 sarearen barruan daude—, eta sei horietako bi, gainera —Pitillas eta La Cañas—, nazioartean garrantzia duten hezeguneen zerrendan agertzen dira. Igandea naturgune horiek ezagutzeko egun aproposa izanen da, hezeguneen nazioarteko eguna baita.
Berez, sailkatutako 23 horiek baino hezegune gehiago daude Nafarroan. “Berrehun baino gehiago”, zehaztu du Jesus Mari Lekuona biologoak. Hezegune horietan bizi diren espezieak ederki ezagutzen ditu, parte hartzen baitu, urte oro, ur hegaztien errolda osatzeko lanetan. Errolda hori egiteko, hain zuzen ere, Aragoi ibaiaren ondoan edo Figarol inguruan azken urteotan jarri dituzten arroz soroetan ibiltzen da Lekuona, horiek ere erabiltzen baitituzte hegaztiek, elikatzeko eta atseden hartzeko aukera ematen dietelako. “Halakoetan gero eta kurrilo gehiago gelditzen dira neguan Nafarroan, adibidez”.
2018ko datuak jarri ditu Lekuonak mahai gainean, datuak jasotzen direnetik, inoiz baino hegazti espezie gehiagok eman baitzuten negua Nafarroako hezeguneetan, urte horretan: denera, 63k. Zehazki, 1989. urtean hasi ziren neguko errolda egiten herrialdean. “Azken bost urteotan, batez bertze, 50-57 espezie zenbatu ditugu”, erantsi du biologoak. Hezeguneetan habia egiten duten espezien errolda ere egiten dute, eta Lekuonak zehaztu du 30-35 badirela herrialdean.
Datu horiek zer islatzen duten azaldu du Lekuonak: “Herrialde txikia eta kostalderik gabekoa izan arren, Nafarroak badu bere garrantzia ur hegaztientzat; ez bakarrik hegaztientzat, hezeguneetan bertze hamaika espezietako norbanakoak ere bizi baitira”.
Hegazti migratzaileentzat ere “funtsezkoak” dira Nafarroan dauden hezeguneak, Gorospek erantsi duenez. Izan ere, hezegune horiek hegaztion babesleku bilakatzen dira Pirinioetako mendiak zeharkatu ondoren. “Ahalegin handi horren ondotik, hezeguneetan badute atseden hartzeko eta elikatzeko aukera”. Hegaztiontzat ez ezik, txori intsektiboro txikientzat ere hezeguneak hagitz espazio garrantzitsuak direla nabarmendu du biologoak, jatekoa erraz lortzen dutelako.
Nekazaritza, arrisku
Oro har, herrialdeko hezeguneen egoera ona dela uste du Jesus Mari Lekuonak, baina argi utzi du “hainbat arriskuren mehatxupean” direla. Nekazaritza intentsiboarena da nagusietako bat. “Hezegune anitz labore lurrek inguratuta daude, eta erabiltzen dituzten osagai kimikoekin kutsa daitezke”, erran du. “Hori gertatzen zen duela 25 urte, bai eta orain ere”, erantsi du biologoak.
Lekuonak errandakoarekin bat egin du Gorka Gorospek ere, eta Pitillas eta Las Cañas jarri ditu adibide. Nazioarteko garrantzia duten hezeguneen zerrendan agertu eta babestutako eremuak izan arren, ezin diote ihes egin pestizidek eta gisako bertze kutsatzaileek sor dezaketen arriskuari.
Bertzelako arazoak ere badira, Erriberako Ekologistak Martxan taldeak nabarmendu duenez. Kolektibo ekologista horrek salatu du Ablitasko Bajabon urmaelean ura drainatzeko lubaki bat egin dutela nekazariek, “segur aski, baimenik gabe”.
Hezegune hori da Nafarroako Gobernuak sailkatutako 23 hezeguneetako bat. “Lubakia hiru metro sakon da, bertze hiru metro zabal, eta zazpiehun metro luze. Lubakitik ateratako lurra hezeguneko landaretzaren gainean utzi dute”, salatu dute ekologistek, eta hezegunea “lehengoratzeko” eskatu dute.
Lubaki batek hezegune baten ur sistema osoari eragiten ahal diola nabarmendu dute Erriberako Ekologistak Martxan taldeko kideek. Eta hezegune batean gerta daitekeen edozein aldaketak ere hamaika espezieri eragiten ahal dio, Gorospe eta Lekuona biologoek azaldu dutenez. “Nekazariek erabilitako kutsatzaileak hezegunera ailegatzen badira, adibidez, urak nutriente gehiago izanen ditu, eta horrek eraginen du alga gehiago sortzea. Alga gehiagorekin, oxigeno gutxiago du urak, eta horrek arazo ekologiko handi bat eragin dezake”, erran du Gorospek.
Txori zezena eta tximutxa
Pitillasko aintzira eta Vianako Las Cañas izenekoa dira Nafarroako hezegune nagusiak, duten hektarea kopuruari so eginez gero. Berrehun baino gehiagoko azalera du Pitillaskoak, hain zuzen ere, eta ehun baino gehiagokoa, berriz, Las Cañasek.
Prismatikoekin, teleskopioarekin eta argazki kamerarekin hamaika bisita egin dizkiete bi hezegune horiei Gorospek eta Lekuonak. Espazio horietan ikus daitekeen txori zezena nabarmendu du Gorospek, batetik. “Gutxi daudelako. Nafarroan bada umatzen den hainbat bikote”, azaldu du. Bertzetik, tximutxa aipatu du biologoak. “Txoritxo atsegina da, eta Las Cañasen eta Pitillasen populazio onak ditu. Maite dut txori hori”.
Herritarrek hegaztiei behatzeko gero eta interes gehiago dutela argi du Gorospek, eta hezeguneak zaletasun hori garatzeko toki aproposak direla azaldu du. Pitillas edo Las Cañas hezeguneetan, adibidez, interpretazio zentroak badira, eta ibilbideak markatuta daude.
Ontzat jo ditu Gorospek egitura horiek, baina erantsi du “aspaldi” ez duela administrazioak inbertsio garrantzitsurik egin tokiotan. “Pitillasen edo Las Cañasen hegaztiei so egiteko dorreren bat jartzea aproposa litzateke, adibidez; dauden behatoki txikiak ere egokitu beharko lituzkete, landaretza hazi denez hasierako funtzioa jada ez baitute betetzen”.
Nafarroako hezegune nagusiak “benetako harribitxiak” direla nabarmendu du biologoak, eta merezi dutela “berritzea”. “Azpiegiturak hobetzea eskertuko dute ornitologoek eta gainerako bisitariek; hori eginez, gainera, espazio horien kudeaketa hobetzen ahal da”, nabarmendu du.
1971ko hitzarmena
Gorospek eta Lekuonak argi dute oraindik ere igandekoaren gisako egunak behar direla herritarrak hezeguneen garrantziaz ohartarazteko. Otsailaren 2a da hezeguneen eguna, 1971. urteko otsailaren 2an sinatu zelako Hezeguneen Inguruko Ramsar Hitzarmena, Irango izen bereko hirian.
Hitzarmen horren bidez, nazioartean garrantzia duten hezeguneen zerrenda osatu dute, bertzeak bertze. Pitillas eta Las Cañas urmaelekin batera, bertze 2.370 hezegune daude sailkatuta, hain zuzen ere, mundu osoko 170 herri baino gehiagotan.
Hezegune horien guztien arrisku nagusietako bat klima aldaketa da. “Joera da tenperaturak gora egitea, eta gero eta euri gutxiago izatea; udazken lehor batek erabat alda dezake hezegune bateko dinamika”, gogoratu du Lekuonak. Ura baliabide eskas eta mugatua dela nabarmendu du, eta “zentzuz” erabili behar dela. “Funtsezkoa da hori nabarmentzea hezeguneen nazioarteko egunaren atarian. Lan anitz dugu egiteko”, erran du biologoak.
Edurne Elizondo
Feministok greba orokorrera. Osteguna greba eguna da Hego Euskal Herrian, eta deialdiarekin karrikan egin du bat, jada, Iruñerriko mugimendu feministak: Iruñeko Zara dendako erakusleihoetan itsatsi ditu prekaritatearen eta esplotazioaren aurkako bere aldarriak jasotzen dituzten kartelak: “Hegoaldeko herrialdeetan arropa egiten ari diren emakumeak esplotatzen dituzte enpresa handiek; beren dendetan ari direnak ere bai; emakume guztiak esplotatzen gaituzte, objektu bilakatzen gaituztelako iragarkietan”.
Mezu hori jarri dute Iruñerriko feministek mahai gainean, eta “lan, pentsio eta bizitza duinen alde lanean” jarraituko dutela berretsi dute. Horregatik egin dute bat Euskal Herriko Eskubide Sozialen Gutunak deitutako greba orokorrarekin.
Nafarroako Gobernuko presidente Maria Txibitek bilera eginen du astelehenean greba orokorraren deitzaileekin. Eusko Jaurlaritzako lehendakariarekin ere hitz egin nahi zuten, baina Iñigo Urkulluk uko egin dio biltzeari. Erran du ez duela uste elkartzeak ezer konponduko duenik.
Euskal Herriko Eskubide Sozialen Gutunak joan den urrian eman zuen greba orokorrera deitzeko asmoaren berri, eta azaroaren bukaeran zehaztu zuten data gutuneko kide diren sindikatuek. Haiek egin zuten greba deialdi ofiziala: ELAk, LABek, ESK-k, Steilasek, Etxaldek, EHNEk eta Hiruk, alegia. CNT gehitu zaie, bai eta ikasleen sindikatua, Ikasle Ekintza, Ernai eta Eragin ere. Bertze eragile anitzen babesa ere jaso du protestak.
Hilaren 13an, ELA eta LAB sindikatuetako ordezkariak CEN Nafarroako enpresaburuen elkartearen Iruñeko egoitzan izan ziren, eta lana duintzeko eskatu zioten patronalari. Lan, pentsio eta bizitza duinak izateko eskubidea ere aldarrikatuko dute sindikatuek osteguneko greba orokorraren bidez. ELAko idazkari nagusi Mitxel Lakuntzaren arabera, “benetako lorpenak iristeko ezinbestekoa da mobilizazioa”. Eta lortu nahi dutena argi dute: erosahalmena berreskuratzea; prekaritatea amaitzea; gutxieneko diru sarrera duinak bermatzea 1.200 euroko gutxieneko soldatarekin eta 1.080 euroko gutxieneko pentsioarekin; genero arrakala amaitzea; zigorrik gabeko erretiro aurreratua; osasun zerbitzu publiko eta doakoak ziurtatuko dituen sare unibertsala; diru sarrerak bermatzeko errenta eta errenta bermatua gutxieneko soldataren bera izatea; eta pentsioak osatzeko araudia.
ELAk eta LABek nabarmendu dute 2013 amaieratik hona izan den hazkunde ekonomikoaren zikloa “langileen lepotik” egin dela, eta erantsi dute argazki horrek bere alde iluna duela, datu makroekonomikoek hobera egin badute ere. Nafarroan, adibidez, pobreziari buruzko hirugarren txostena aurkeztu berri dute Nafarroako Gobernuko agintariek, eta datuek erdigunean jarri dute 81.500 pertsona daudela egun pobrezian herrialdean: erdiek lana dute, eta 16.700 herritar, gainera, pobrezia larrian daude.
Beraz, lana izatea ez da pobreziatik ateratzeko bermea, gobernuaren txostenak agerian utzi duenez. “Enpresaburuek diote ondasuna sortzen dutela, baina datuek erakusten dute langile pobreak daudela, eta hala aitortzen du Nafarroako Gobernuak berak ere”, LABeko Nafarroako koordinatzaile Imanol Karrerak nabarmendu duenez.
Emakumeen bizkar
Soldata kobratzen duten langile pobreen egoera salatu dute sindikatuek. Ez dira, halere, langile prekario bakarrak. GITE Gizarte Ikerketarako Talde Eragileak bertze sektore bat jarri nahi izan du fokupean egunotan: soldatarik kobratzen ez duten langileena, alegia. 1970eko hamarkadatik ari da Maria Angeles Duran aditua (Madril, 1942) ikerketa esparru hori jorratzen, eta Iruñean izan da GITEko kideekin eta herritarrekin bere gogoetak partekatzen. Politika eta Ekonomia Zientzietako lizentziaduna da, bertzeak bertze.
Gogoeta eta eztabaida guztiak baldintzatzen dituen datu bat jarri du Duranek mahai gainean: kobratu gabe lanean ari diren langile gehienak emakumeak direla, hain zuzen ere. Ordaintzen ez den lan horrek zaintzarekin du lotura anitzetan, eta zaintzaren ardura emakumeen bizkar dago, gehienetan.
Gogoeta eta eztabaidetan eragin handia duen bertze auzi bat nabarmendu nahi izan du Duranek, horrekin batera: ordaindu gabeko lanaren atzeko datuak ezagutzeko dauden zailtasunak. Hau da, “hagitz zaila” dela jakitea benetan zenbaterainokoa den batez ere emakumeek egiten duten kobratu gabeko lan jarduera horren tamaina. “Hasieran baino inkesta eta ikerketa lan gehiago egiten dira, baina ez dira, oraindik ere, behar bezain zehatzak, eta ez dira behar bezainbertzeko maiztasunarekin egiten; administrazioak hiru hilabetean behin egiten du Biztanleria Aktiboaren Inkesta, baina ordaindu gabeko lanari buruz zehaztapen hori lortzetik urrun gara”.
Estatistikarik eta daturik ezari aurre egin behar izan zion Duranek bere ikerketak hasi zituenean. Adituak berak zuzendu ditu gaiari buruz egin diren inkesta lan anitz. 1980ko hamarkada hasierakoak dira lehendabizikoak. Orduan, etxean lan egiten zuten emakume anitzek ez zeukaten lantzat beren etxeko jarduera hori, Duranek azaldu duenez: “Etxean zituzten betebeharrak egiten zituztela erantzuten zuten; hau da, zegokiena egiten zutela”, gogoratu du.
Emakumeok, batez bertze, zortzi orduz aritzen ziren etxean, lanean, egunean. “Emakumeok ez zuten soldatapeko lanposturik; bilatu ere ez zuten egiten; halere, eskainiz gero, %55ek erran zuten onartuko zutela”, azaldu du adituak.
Datu hori garai hartako langabezia tasari buruzkoarekin lotu zuen Duranek, ikerketa egin zuenean, eta agerian utzi zuen administrazioek eta ekonomiaren esparruko agintariek esku artean zituzten kopuruak ez zirela, inondik ere, errealak: “1980ko hamarkadaren hasiera hartan, Espainian 800.000 pertsona ziren langabezian; baina ordaindu gabeko lana egiten ari ziren, eta, eskainiz gero soldatapean aritzeko prest ziren %55 horiek kontuan hartuz gero, hiru milioi pertsona baino gehiago baziren langabezian”, azaldu du.
Duranek ez du zalantzarik: “Gizarteak aurrera egiten du eta eusten dio ordaindutako lanari esker, bai eta ordaintzen ez den lanari esker ere”. Horregatik, argi du administrazioak ezin duela azterketa makroekonomikoak egiten jarraitu, bakarrik merkatuarekin lotutako datuak kontuan hartuz. “Ez dago doako lanaren laguntzarik gabe mantentzen den politika publikorik”, nabarmendu du Duranek.
Hainbat datu jarri ditu mahai gainean, ordaindu gabe egiten den lan horrek politika publikoekin duen harremana azaltzeko. “Osasunaren arloan, adibidez, sistemak ematen dituen 12 orduko, bertze 88 ordu behar dira osagarri”. Duranek zehaztu du osasun sistemak artatu beharreko gaixo gehienak ez direla apendizitisak jota edo hanka bat hautsi dutelako ailegatzen ospitalera. “Gurearen gisako gizarte garatu eta gero eta zaharrago batean, gaixotasun kronikoek gero eta pisu handiagoa dute; gero eta zaintza gehiago behar dugu, eta zaintza hori sistematik at jasotzen dugu. 88 ordu horiek, batez ere, emakumeek ematen dituzte”, zehaztu du.
Tentsioa
Sistemak ematen dituen orduen eta emakumeek kobratu gabe egiten dituztenen arteko desorekari aurre egitea ez da batere erraza. Horixe nabarmendu du Maria Angeles Duranek. Zaintza behar duten sektoreen artean aipatu ditu haurrena, gaixoena eta zaharrena. Baina bada laugarren bat, hagitz garrantzitsua, adituaren hitzetan: “Zaintzaren ardura hartzeari uko egiten dioten gizonena, alegia”.
Zaintzaz arduratzen diren emakume anitzek nork zaindu ez dutela gaineratu du Duranek, eta, kasu anitzetan, diru sarrera txikiak dituztela. Biztanleria zahartzeak, baina, argi utzi du zaintzaren beharra gero eta handiagoa izanen dela, eta horrek “tentsioa” sortzen du. “Konponbide magikorik ez da; nik, behintzat, ez dut. Halere, argi izan behar dugu kalitatezko zerbitzu publikorik ez dugula izanen sistemaren alde txarra onartzen ez badugu: zerga presioa, alegia”, erantsi du.
Ordaindu gabeko lanak egiten dituzten horiek kategoria propioa osatzen dutela azaldu du adituak, baina kategoria horri zerbait falta zaio klase sozial bilakatzeko, Duranek zehaztu duenez: “Kontzientzia falta zaio; eta, horrekin batera, buruzagiak eta barne antolaketa”. Duranek badu, oraindik ere, zer ikertu eta zer aztertu lan ordaindu gabeari buruz.
Edurne Elizondo
Ibaiak, goiz edo berandu, berea dena eskatzen du; hau da, guk kentzen dioguna”. Horixe nabarmendu dute Hasta aquí llegó la penúltima riada. Las enseñanzas del Zidacos (Honaino iritsi zen azken-aurreko uholdea. Zidakosen irakaspena) liburua idatzi duten egileek. Altaffayllak eman du argitara. “Auzolanean” prestatutako obra da, halere: hamazazpi adituren hitzak jaso ditu, iazko uztailaren 8ko uholdeek Tafallan eta inguruko bertze hainbat herritan eragindako hondamendiari buruz herritarrek egindako argazkiekin batera.
Hitzen eta irudien bidez, egileek gogoetara deitu nahi dute, hain zuzen ere. Haien hitzak ere Tafallan gertatutakoaren inguruan gogoeta egin eta gerokoak dira. Joan den uztailaren 8ko uholdeek ezustean harrapatu zituzten herri horretako bizilagunak. Sei orduan, uraren maila 0,10 metrotik 5,75 metrora igo zen Zidakos ibaian. Ur emari handiena gauerdian izan zuen. Ordurako, alarma guztiak piztuta zeuden, eta agintariek etxean gelditzeko eskatu zioten jendeari. Ur emariaren bat-bateko igoera handi horrek anitz erraten du Tafallan eta inguruko herrietan gertatu zenari buruz, Camino Jaso adituaren ustez. “Biescasen gertatutako uholdearen gisakoa izan da”, erran zuen hondamendia gertatu eta astebetera.
Ibaien leheneratzean aditua da Jaso, bai eta Altaffayllak argitaratutako liburuan parte hartu duten egileetako bat. Jasoren testuarekin batera, Marina Aoiz, Belen Ausejo eta Luis Miguel Escudero kazetarienak ere irakur daitezke uholdeen inguruko liburuan, bai eta Antonio Aretxabala geologoarena, Jesus Cabrejas ingeniariarena, Julia Ibarra biologoarena, Uñaki Urkia arkitektoarena eta Javier Zabalza historialariarena ere. Egileen zerrenda osatzen dute Julen Rekondo ingurumen teknikariak, Juan Jesus Corcin Erriberriko zinegotzi ohiak, Beireko, Pitillasko eta Leozko alkate Ainara Gonzalezek, Pedro Jose Labarik eta Amaia Ruizek, Txalapartako editore ohi Jose Mari Esparzak, Tafallako zinegotzi ohi Juan Jose Irigaraik, eta Beñat Sorli Cañadak.
Zeru Cañadaren anaia da Beñat Sorli. Ezporogi ondoan zendu zen 25 urteko gaztea, urak autoan harrapatuta, uztailaren 8ko uholdearen ondorioz. Gaztearen familiak haren omenezko testu bat idatzi du, “uholdeek eragindako kalterik latzena” sufritu eta gero.
Hirigintza planak
Altaffayllako liburuaren egileek denboran atzera egin dute, Zidakos ibaiak gainezka egin zueneko bertze aldi batzuen berri emateko. 1935. urteko edo 1943. urteko uholdeak jaso dituzte, bertzeak bertze. Egileek nabarmendu dute, halere, Tafalla jatorrian ez zutela ibaiaren ondoan eraiki, ezta Erriberri ere. Hiriok, baina, hedatuz joan dira denborak aurrera egin ahala, ibaiak berezkoak dituen espazioak hartu arte. Tafallan 1990eko hamarkadan eraikuntzaren esparruan gertatu zen gorakada aipatu dute, bereziki, orduan eraikitako etxebizitza anitzek mugatu egin dutelako ibaiaren berezko bidea.
Auzi hori aztertu du liburuan Tafallako zinegotzi ohi Juan Jose Irigaraik. Kontatu du 1980ko hamarkadaren bukaeran prestatutako hirigintza proiektuaren asmoa zela Tafallako Alde Zaharra zaharberritzea. Asmo hori, baina, “kamustuz” joan ziren udaletxean; 1994. urtean onartutako hirigintza planak hutsean utzi zuen, eta “guztiz bertzelakoa zen filosofia bat” jarri zuen martxan. Hiriak, finean, ibaiaren tokia hartu zuen. “Zidakosek erruz ordainarazi digu orain”, nabarmendu du Irigaraik, bere testuan.
Etxebizitzak ez dira Zidakos ibaiak bere bidean aurkitu dituen azpiegitura bakarrak. Uztaileko uholdeak gertatu eta gero, autobideak Zidakosen ezker magaleko sakan guztiak buxatu zituela ohartarazi zuen Camino Jaso adituak: “Ezker magal horretan egin zuen euri gehien, gainera; gure esku ditugun datuen arabera, ematen du zerbaitek atxiki zuela ura, ez bakarrik Zidakosen ibilguan, akaso bertze erreka batzuen ibilguetan ere bai”.
Liburuan Jesus Cabrejas bide ingeniariak jorratu du gai hori. “Egia da uztailaren 8ko ekaitza fenomeno erabat ezohikoa izan zela; halere, autobidean neurriak hartu beharko lituzkete, halakorik berriz gerta ez dadin”, erran du, argi eta garbi.
Inork ez du zalantzarik uztailaren 8an gertatu zena “erabat ezohikoa” izan zela. Ebroko Ur Konfederazioak berak bostehun urtean behingotzat jo du egun horretan Zidakosek Tafallan izan zuen emaria. Egungo klima aldaketaren testuinguruan, baina, joera da ezohiko fenomenoak maizago gertatzea, eta hori ere kontuan hartu behar dela azaldu nahi izan dute liburuaren egileek.
Beren asmoa izan da gertatutakoa aztertzea, batez ere, berriz ere gerta ez dadin. Liburua 15 euroan jarri dute salgai, eta irabaziak uholdeek kalte egindako herritarrentzat izanen dira. Tafallan bakarrik, 22 milioi euroren galerak izan zirela zehaztu zuten herriko udaleko arduradunek, uholdeak gertatu eta hilabetera. Laurehun auto baino gehiago hondatu zituen urak.
Edurne Elizondo
Egoera ez da lehengoa. LGTBI mugimendua anitz ahaldundu da, eta ez da erraza indar hori suntsitzea”. Laura Berrok erran zituen hitzok, 2018ko ekainean, Iruñeko Udaleko Berdintasun eta LGTBI zinegotzia zenean. Iazko maiatzeko hauteskundeak egin eta gero, udaletik at gelditu zen Berro. Jada ez da zinegotzi, eta udal gobernua Navarra Sumaren esku da —UPN, Ciudadanos eta PP—. Berdintasun eta LGTBI saila hutsean utzi dute hiriko oraingo agintariek: Maria Garcia-Barberena Kultura eta Berdintasun zinegotzia da, eta LGTBI sailaren arrastorik ez da gelditzen. Ez hori bakarrik: LGTBI kolektiboaren aldeko udal politiken ikur den Harrotu zerbitzua kamustu nahi du Enrique Maia alkateak; itxi ez, baina hankamotz utzi, eskaintzen dituen zerbitzuak murriztuz.
“Aurreko udal gobernuak arlo sozialean egindako urrats guztiak hutsean utzi nahi dituzte oraingo agintariek”, salatu du Berrok. Lehengo egoerara itzuli, alegia. Aranzadiko zinegotzi ohiak uste du ez dela erraza izanen LGTBI mugimenduaren indarra suntsitzea, oraindik ere, eta kolektiboak hasi dira jada indar hori karrikan erakusten.
Udalak abenduaren 12an bilera bat egin zuen Harrotuko arduradunekin, zerbitzua moldatzeko zituen asmoen berri emateko. Handik egun gutxira, abenduaren 16an, Kattalingorriko eta bertze hamaika kolektibotako kideek agerraldi bat egin zuten udaletxe aurrean, asmo horiek salatzeko eta Harrotu zerbitzua bere horretan behar dela defendatzeko.
Kattalingorrik kudeatzen du Harrotu. Nafarroako Gobernuak bultzatutako eta LGTBI kolektiboa artatzeko Kattalingune zentroaren ardura ere elkarte horren esku da. Abenduaren 12an egindako bileran, zerbitzua “bikoiztua” dagoela erran zien Iruñeko Udalak Kattalingorriko arduradunei, Harroturen eskumenak murrizteko argudio gisa.
Eskuduntzak
Enrique Maiaren udal gobernuak 2017ko Berdintasunerako legea hartu du egindako urratsen oinarritzat, eta nabarmendu du LGTBI kolektiboko kideak artatzeko zerbitzuak martxan jartzeko eskumena Nafarroako Gobernuarena dela, lege horren arabera. Udalak erran du, zehazki, Nafarroako Gobernuak jakinarazi ziola eskuduntza gehiago hartu nahi dituela, eta hortik datorrela Harroturen zerbitzuak murriztu nahi dituen eredu aldaketa. Nafarroako Gobernuak, baina, ohar baten bidez ukatu egin du hori: “Gobernuak ez du inolako aldaketarik proposatu Kattalingunek eskaintzen duen zerbitzuan; zerbitzu horren barruan daude sexu eta genero aniztasunaren esparruko aholkularitza, sexu aholkularitza eta laguntza juridikoa, Nafarroa osoko herritarrentzat, Iruñekoak barne. Hala da 2016. urtetik”.
“Zerbitzua bikoiztuko dela esaten dute, baina, horren inguruko informazioa eskatu, eta ez digute deus eman; Iruñeko Udaleko arduradunek ez digute inolako txostenik erakutsi”, erran du Kattalingorri elkarteko kide Ander Iribarrenek. Kezka agertu du Harroturen inguruan udalak har ditzakeen erabakien inguruan, eta argi utzi du Harrotuk egun eskaintzen duen “zerbitzu osoa” behar duela hiriak.
Udalak “elkarteentzako espazio” bilakatu nahi du Harrotu, eta arretan, sexu aholkularitzan eta laguntza juridikoan betetzen dituen funtzio nagusiak hutsean utzi. Urtarrilaren 9an egin zuten Iruñeko Udaleko eta Kattalingorriko kideek azken bilera. “Ez digute deus berririk esan. Zerbitzuak bikoizteari buruzko txostena ez dugu jaso oraindik, eta hori behar dugu, auzi horren inguruko erantzuna eman ahal izateko”, berretsi du Iribarrenek.
Hilaren 9ko bileran udalak ez zuen inolako eperik zehaztu egin nahi dituen aldaketak martxan jartzeko. Zerbitzuari eraginen liokete, bai eta Harrotun ari diren langileen egoerari ere. Egun, lau pertsona ari dira San Gregorio karrikako bulegoan lanean; zerbitzuak murriztuz gero, langile horietako hiru galduko lituzke zerbitzuak.
2017ko ekainean inauguratu zuten Harrotu, eta 2019ko bukaerakoa da zerbitzu hori kudeatzeko Kattalingorrik udalarekin duen azken kontratua. Urteotako lanak agerian utzi du herritarrek behar duten zerbitzu bat dela Harrotuk ematen duena, eta hori galtzea da Kattalingorriko kideen kezka nagusia, hain zuzen ere.
Baliabideak
“Harrotuk lan ildo ezberdinak ditu, baina denek eragiten diote elkarri; beren osotasunean hartu behar ditugu”. Horixe nabarmendu du Iribarrenek, eta, horregatik, argi utzi du lan ildo horietako batzuk bertan behera uzteak zerbitzu osoari eginen liokeela kalte. “Herritarrak izanen dira galtzaile. Harrotun segurtasun eta askatasun espazio bat sortu dugu, espazio atsegin bat, kalitatezko arreta eskaintzeko, eta ez dugu galdu nahi”.
INAI Nafarroako Berdintasunerako Institutuko kideekin ere egin dute bilera bat Kattalingorriko kideek, eta, azaldu dietenez, gobernuak ez du asmorik Kattalinguneri baliabide gehiago emateko. “Harroturen zerbitzuak murrizten badituzte, Kattalingunek egin beharko die aurre Iruñeko beharrei ere; baina, baliabiderik gabe, nekez egin ahal izanen dute”, azaldu du Iribarrenek.
Orain arte, Harrotuk artatu du Iruñeko jendea, eta Kattalingunek, berriz, herrialdeko gainerako hiri eta herrietakoa. “Zerbitzu publikoak dira biak, eta ezin dute inor kanporatu, baina ahalik eta eraginkorren izaten saiatu dira beti”, zehaztu du Ander Iribarrenek. Argi utzi du, dena den, gaur egun ere, nork bere baliabideekin, “ahal duena” egiten duela. “Ezin dugu ahaztu zerbitzuek ezin izanen dutela lan eraginkorra egin baliabiderik ez badute. 2017an onartutako legea helduleku garrantzitsu bat da, baina ez dira jasotako neurriak diruz hornitzen ari”.
Orain arte, 130.000 euroko aurrekontua izan du Harrotuk, urtean; Kattalingunek, berriz, 110.000 eurokoa.
Aipatzekoa da UPNk —egun Navarra Sumaren barruan dago, Ciudadanos eta PPrekin batera— ez zuela babestu 2017ko LGTBI berdintasunerako legea; abstentzioaren alde egin zuen Nafarroako Parlamentuko bozketan; PPk, berriz, kontrako botoa eman zuen. Iruñeko Udalean ere, UPNk zalantzan jarri zituen LGTBI kolektiboaren inguruko politikak, Joseba Asiron (EH Bildu) alkate zenean. Zehazki, Harrotu “doktrinatzeko” erabiltzea egotzi zion Aranzadiri: “Diru publikoarekin zama politiko erradikala duten ehunka liburu erosten ari dira, udal liburutegi populista, ideologizatu eta muturreko bat sortzeko”, erran zuten UPNko udal taldeko kideek 2018an.
“Arazoa ez da oraingoa”, erran du Berrok; baina beharrezkotzat jo du oraingo urratsak oraingo testuinguruan kokatzea: “Eskuin muturra, matxismoa eta LGTBIfobia gora egiten ari dira. Navarra Sumak bat egin du joera horrekin”. Zinegotzi ohiak argi du auzia ez dela burokraziaren esparruko arazo huts bat: “Kolektibo baten eskubideak murrizten ari dira”.
Uxue Rey Gorraiz
Urtebete joan da. Iruñeko Maravillas gaztetxeko kideek gogora ekarri dute Nafarroako Gobernuak aurreko urtearen hasieran eraikina hustu zuenekoa. Helburu horrekin, elkarretaratzera deitu zuten iragan den ostegunean, eta lagun mordoa agertu zen babesa ematera.
Iazko urtarrilaren 8an sartu ziren foruzainak gaztetxean, ikuskaritza teknikoa egin behar zutela argudiatuta. Ordu txikietan hustu zuten eraikina, barrenean inor ez zegoela aprobetxatuz. Agindua, jakina, goragotik heldu zen: Iruñeko Instrukzioko 4. Auzitegiak eman zuen, Nafarroako Gobernuko Ondare Zerbitzuak eraikina ikuska zezan, haien esanetan, “segurtasun neurriak” zirela medio. Eraikinera indarrez sartu, eta barreneko materiala eraman zuten. Hura salatzeko eta gaztetxeak bizirik dirauela aldarrikatzeko bildu dira berriki gazteak Nabarreria plazan. Kalean, porlanez itxita baitago jauregiko atea iaztik.
Gazteek orain urtebeteko argudio berari eutsi diote. Haien ustez, Nafarroako Gobernuak adierazi zuen ikuskatzeko beharra “aitzakia hutsa” izan zen, eta sinetsita daude horren atzean “gaztetxea hustu nahia” besterik ez zegoela. Hilabete korapilatsua izan zen iazko urtarrila, baina, tirabira hainbaten ondotik, Maravillas gaztetxea ixtea lortu zuen Nafarroako Gobernuak. Gaur egun gaztetxekoek ez dute eraikinean sartzerik, baina kalean jarraitzen dutela aldarrikatu dute ozen: “Ez gara desagertu”.
2017ko irailaren 3an okupatu zuten gazteek Rozalejoko markesaren jauregia lehenbiziko aldiz. Nafarroako Gobernuaren jabetzakoa da eraikina, baina urteak zeramatzan hutsik ordurako. Gobernuak salaketa jarri zuen, eta akusazio partikular bilakatu zen 2018ko uztailean. Handik hilabetera, abuztu hartan, foruzainek gaztetxea hustu zuten, Espainiako Poliziaren laguntzaz. Protestak izan ziren biharamunean gaztetxearen ingurumarietan, eta istiluak izan ziren Poliziarekin. Dozenaka zauritu izan zirela salatu zuten gazteek, Polizia borrekin oldartu baitzitzaien. Arratserako, ordea, berriz okupatu zuten gaztetxea, iazko urtarrilera arte.
Maravillas gaztetxeko kideen eta instituzioen arteko tentsioak bizirik jarraitzen du ordutik, eta negoziazioetan ez dute erdietsi ados jartzea. 2018ko abuztuan foruzainek jauregia hustu zutenean, 22 lagun identifikatu zituzten, eta, urtebete baino gehiago esperoan igaro eta gero, 2019ko urrian izan zuten epaiketa, udazkenera atzeratu baitzuten berez maiatzerako aurreikusita zegoen zita. Epaiketan, denak absolbitu zituzten, azkenean, “froga faltagatik”. Magistratuak adierazi zuen ez dagoela froga nahikoa auzipetuei zigorra ezartzeko. Ondotik, Nafarroako Gobernuak erabaki zuen ez zuela helegiterik jarriko, epaiketa galdu izanagatik ere.
Memoriaren etxe
Rozalejoko markesaren jauregiaren etorkizuna notizia izan da berriz ere azken egunotan. Joan den astean, Nafarroako Gobernuko Herritarrekiko Harremanetako kontseilari Ana Ollok bere departamentuaren plan estrategikoa aurkeztu zuen. Aurrekontuaren berri ere eman zuen, eta, bertan ageri denez, gobernuak bost milioi euro erabiliko ditu jauregi horretan Nafarroako Memoriaren Institutuaren egoitza ezartzeko lanetarako. Ez dago dataren inguruko zehaztapenik oraindik.
Gaztetxekoak ez dira sobera harritu Ollok adierazitakoarekin. Izan ere, 2018ko udan argudio horixe erabili zuen aldaketaren gobernuak gaztetxea hustu zezatela agintzeko. Ia urte eta erdi geroago, hura “ezerezean” gelditu dela nabarmendu dute gazteek, ez baita halakorik martxan jarri, eta gobernuaren hitzaz ez direla fio azaldu du kide batek.
Instituzioetatik jasotzen ez duten babesa kalean sentitzen dute gaztetxekoek. Auziak oihartzun handia izan du Iruñerritik kanpo ere: Euskal Herriko txoko askotako jendeak hartu du parte Maravillasen aldeko manifestazioetan. Elkartasun keinuetan bereziena, ordea, Josefina Lambertok behin baino gehiagotan adierazi diena izan da. Jauregia lehen aldiz hustu zuten egunean bertan joan zen hara. Haren ahizpa Maravillas Lambertoren omenez du izena hala gaztetxeak. 1936an, frankistek bortxatu, hil eta txakurretara bota zuten Maravillas.
Bide zaila izaten ari dira gaztetxekoak azken urteotan, eta ez dirudi, oraingoz, oztopoak lautzera doazenik. Aurrera begira ari dira, ordea, esperantzaz. “Ez zaigu falta borrokatzeko indarrik, eta hemen jarraitzen dugu”, defendatu dute, irmo. Hemendik aurrera batez ere “auzoan zentratzeko grina” dutela aldarrikatu dute. Iruñeko Alde Zaharrean gelditu nahi dute, auzoaren alde egiteko. Bizilagunek helarazten dieten berotasunak indartzen ditu bidean: “Kaleak astintzen segituko dugu”, esan dute, ozen.
