Edurne Elizondo
Zauria sendatzen jarraitzeko bi urtean behin egiten duten bisita: horixe da Berako Agerra mendi taldeak eta Manttalek Taillon mendira igotzeko antolatzen duten txangoa. 2017an egin zuten azkenekoz, eta bihar itzuliko dira berriz: mendiaz gozatzeko, eta Pirinioetako txoko horretan hildako eskualdeko mendizaleak gogoratzeko. “Ipar paretaren ondotik pasatzen garenean, goiti begiratzen dugu, eta imajinatzen dugu non ibiliko ziren. Momentu hunkigarriak dira, baina aurrera jarraitu, eta txangoa besta bilakatzen da; hori da gure helburua”.
Iñaki Pikabearenak dira hitzak. 2007. urtean hil zen haren anaia Luis Mari Pikabea Loro mendizale beratarra, Taillon mendiko ipar paretan. Harekin batera zendu ziren, istripu berean, Xabier Zubieta beratarra eta Xabier Saralegi lesakarra ere. Handik lau hilabetera igo zen Iñaki Pikabea, lehendabizikoz, Taillonera. Tokia ezagutu nahi zuen. Mendira itzuli, mendian gozatzen jarraitu ahal izateko. Anaiak egiten zuen bezala.
2007ko urtarrilaren 13an zendu ziren 33 urteko Pikabea eta Zubieta, eta 32 urteko Saralegi. Astebete lehenago, Lesakako bertze mendizale baten erreskate lanetan aritu ziren hirurak: 29 urteko Unai Etxepare Anayet mendian (Huesca, Espainia) hil zen, erorita, 2007ko urtarrilaren 6an. Astebetera, hilaren 13an, 3.144 metroko Taillon mendian izan zuten istripua Zubieta eta Pikabea lehengusuek eta Saralegik, Frantziako Pirinioetan (Pirinio Garaiak), mendi horretako iparraldeko horma eskalatzen ari zirela.
Edurne Pasabanekin eta Asier Izagirrerekin ziren Bortzirietako mendizaleak, Taillonen, istripua gertatu zenean. “Nire bizitzako momenturik txarrenetako bat aukeratu beharko banu, horixe izango zen. Himalaian hainbeste ibili, eta etxe ondoan gertatu zait istripurik larriena, Pirinioetan”, nabarmendu zuen Pasabanek 2017an, ezbeharra gertatu eta hamar urtera.
Ehun pertsona inguru
Mendiak eman, eta hartu ere egiten du. Baina Iñaki Pikabeak argi du istripuak “nonahi” gerta daitezkeela. Horregatik, 2007an Taillonen gertatutakoak ez du ekarri zendutako mendizaleen lagunek eta senideek mendia uztea. Bortzirietan beti izan da zaletasuna, eta grina horri bidea eman nahi izan diote Agerra mendi taldeak eta Manttalek, bi urtean behin antolatzen duten txangoaren bitartez.
2009. urtean egin zuten irteera lehendabiziko aldiz. Gero eta jende gehiagok parte hartu izan du. Biharkoan, 80-100 pertsona inguruk bat egitea espero dute antolatzaileek, hain zuzen ere. “Autobusa antolatzen dugu guk, baina bada autoz joaten den jendea ere”, azaldu du Iñaki Pikabeak. Autobusez joanen direnak 05:30ean aterako dira Beratik, Iamotenea aurreko aparkalekutik, zehazki. Hamabost euroren truke, bidaia eta bazkaria ordaintzen dute mendizaleek. 21:00-22:00 aldera itzuliko dira denak herrira.
Pirinioetan, bi ibilbide prestatu dituzte Agerra mendi taldeko eta Manttaleko kideek, mendizale guztien neurrira. Batetik, lau ordu inguruko txangoa egiteko aukera izanen da, Gavarnietik Bujarueloko lepora. 600 metrokoa da bide horretako desnibela. Bertzetik, denera sei ordu iraunen duen bertze bideak Taillon mendiko tontorrera eramanen ditu mendizaleak. 1.200 metrokoa da desnibela bigarren ibilbide horretan.
Bujarueloko lepoan eginen dute bat mendizale guztiek. Zubieta, Pikabea eta Saralegi gogoratzeko monolitoa dago han, eta haren aurrean omenduko dituzte. “Gauza xume bat eginen dugu; familia argazkia atera eta kito. Natur parke bat da, eta gu ere ez gara ekitaldi handien zale”, erran du Iñaki Pikabeak. Gero, Gavarnie herriaren ondoan bazkalduko dute.
Beratarrak berretsi du egunak mendiaz gozatzeko aukera eman nahi diela herritarrei. “Polita da, beti baitago lehen aldiz joaten den norbait; bakarrik joateko beldurrez direnak gustura joaten dira talde handi baten arrimuan”, nabarmendu du Pikabeak. “3.000ko erraza da Taillon, baina jakin behar duzu pixka bat ibiltzen, eta errazagoa da jende artean”.
Taillonen zendutako hiru mendizaleen “herentzia” da, nolabait erranda, bi urtean behin Beratik Pirinioetako txoko horretara antolatzen duten txangoa. Horixe erran du Pikabeak. Lehenagotik ere bazuten zaletasuna etxean. “Ni ibili izan naiz, eta Patxi anaia ni baino gehiago; baina zaletasuna beti izan dugu: lagun arteko zaletasuna izan da mendia guretzat”.
Luis Mari izan zen mendian bide sendoena egin zuena, halere, Pikabeatarren artean. Zubieta eta Saralegi bezala, mendizale zaildua zen alpinismoan, eskaladan, bai eta mendiko eskian ere. Pirinioetan eta Alpeetan trebatu ziren hirurak. Kilimanjaro mendia 18 urterekin igo zuen Pikabeak. Andeetako mendiak ere ezagunak zituen: 1997an, Peruko Mendikate Zurian izan zen, Zubieta lehengusuarekin batera.
Himalaiarako jauzia izan zuten hurrengo urratsa, eta, 1999an, Gasherbrum II (8.035 metro) igo zuten bi lehengusuek. Sisha Pangma igotzen saiatu zen Pikabea, 2006an. Edurne Pasabanekin aritu zen urte hartan. Bortzirietako mendizaleak hil zirenean, hain zuzen, hamalau 8.000koak amaitzeko proiektua hasten ari zen mendizale tolosarra. “Nire taldean ziren; istripua gertatu izan ez balitz, nirekin izango ziren”, erran izan du Pasabanek.
Elkar babestu
Asmoak eta proiektuak bertan behera gelditu ziren 2007ko urtarrilaren 13an, Taillon mendiak Zubieta, Pikabea eta Saralegi hartu zituenean. Zazpi eguneko tartean lau herritar galdu zituzten Bortziriek Pirinioetan, eta doluak hartu zuen eskualdea. Zendutako mendizaleen familiak eta lagunak izan dira, halere, egoerari aurre egiteko indar handiena erakutsi dutenak, eta mendiaz gozatuz eta mendia maitatuz egin dute hori. “Argi genuen etxean geldituz ez genuela deus konponduko. Bakoitzak ahal duena egiten du. Guk elkarri eman diogu babesa; elkarrekin egin dugu aurrera”, erran du Iñaki Pikabeak.
Taillon mendira anaia hil berritan igo zen aurrenekoz. Egun hartako eguraldi txarra du gogoan; lore sorta utzi zutela mendian galdutako anaiaren eta lagunen omenez. Eta tokia ezagutzeak, nolabait, “lasaitua” eman ziola. Bertze hainbat aldiz egin du bide bera, baina, oraindik ere, badu kendu nahi duen bertze arantza bat: anaia hil zen iparraldeko horma eskalatzea. “Badakit bertze urrats bat dela; eskalatu behar dela; baina egin nahi dut”, berretsi du.
Taillon mendi berezia izanen da beti Bortzirietako mendizaleentzat. “Berezia da, anaia eta lagunak han gelditu zirelako”. Galerak eragindako minaz harago, aurrera segitzeko bidea eman dio Iñaki Pikabeari bi urtean behin txangoa antolatzeko ilusioak eta lanak. Pozten du irteerak hainbertze jende erakartzen duela ikusteak, anaiaren eta lagunen memoria bizirik dela erakusten duelako. “Polita da ohartzea jendea anaiaz oroitzen dela”.
Ainhoa Larretxea Agirre
Isiltasunaren gainetik aizkora hotsa gailentzen da Oronozen (Baztan, Nafarroa) iluntzetan. Aizkorak egurra moztean egiten duen hots berezia. Hantxe dago Gure Kirolen Kluba herri kirolen eskola, eta hangoxea da aizkora hotsa. Pat…
Edurne Elizondo
Proposamenak eta esperientziak badira, eta horiei egin behar diegu so”. Horixe erran du Maite Indak, Emun taldeko aholkulariak, Nafarroako Gobernuak Ultzamako Larraintzarren egindako Euskara eta kirola izenburuko jardunaldian. Kirolaren esparruan euskararen erabilera bermatzeko eta sustatzeko proposamenei eta esperientziei buruz aritu da. Lana egiteko badela nabarmendu du, baina badela, halaber, nondik ikasi.
Indak euskarari eta kirolari buruzko ikerketa baten emaitzak aurkeztu ditu, Ultzaman. Euskarabideak eta Nafarroako Kirolaren eta Gazteriaren Institutuak eskatuta egin dute ikerketa hori. Zehazki, eremu euskalduneko eta eremu mistoko egoera ezagutu nahi izan dute. Horretarako, galdetegia bidali dute bi eremuotako udal eta kirol elkarteetara, eta, gainera, hiru eztabaida saio egin dituzte, Donezteben, Irurtzunen eta Iruñean. Indak argi utzi nahi izan du ikerketaren bidez aztertutako bi eremuetan dauden hutsuneak eta indarguneak ezagutu nahi izan dituztela. “Errealitatera hurbiltzeko lehendabiziko urratsa izan da, baina jasotako galdetegi kopuruak ez du aukera ematen emaitzak orokortzeko”, zehaztu du. 123 galdetegi bidali, eta 68 jaso dituzte bueltan, erantzunekin, hain zuzen ere.
Ikerketak egungo egoeraren zertzelada nagusiak ezagutzeko parada ematen duela erantsi du Indak, halere. Dauden hutsuneak eta indarguneak ezagutzekoa, alegia. Datuek agerian utzi duten irudiari buruz, Indak azaldu du “bi errealitate ezberdin” azaleratu dituela ikerketak; bat da eremu euskaldunekoa, eta bertzea mistokoa.
Oro har, euskararen erabilera eta aintzat hartzeko ahalegina handiagoa da eremu euskaldunean mistoan baino. Eremu euskaldunean, gainera, euskararen presentzia are nabarmenagoa da udaletatik edo mankomunitateetatik bultzatutako kirol jardueretan.
Ikerketak agerian utzi du, halaber, adin tarteak aurrera egin ahala, behera egiten duela euskarazko kirol eskaintzak. Jaitsiera are nabarmenagoa da eremu mistoan. “Hainbat faktorek eragiten dute egoera hori. Batetik, euskaldunen dentsitateak, eta, bertzetik, kirol esparruan gora egin ahala eskakizun gehiago badela betetzeko; profesionalizatuz doa jarduera, eta, horren ondorioz, zailagoa izaten da arduradun euskalduna izatea”.
Federazioetan, hutsunea
Herri askotan gertatzen dena jarri du horren adibide Maite Indak. “Entrenatzaile lanetan boluntario ari den pertsona euskaldunak izan dezake haurrek osatutako talde bat; ez du titulurik, ordea, eta, kirol eskakizunak zorrozten direnean, titulua izatea nagusitzen da hizkuntzaren ezagutzaren gainetik”.
Ikerketaren barruan egindako eztabaidetan parte hartzaileek nabarmendu duten hutsune nagusietako bat da kirol federazioen eragina. Euskararen erabilera urria da erakunde horietan, eta, horren ondorioz, udalek edo kirol elkarteek antolatutako kirol jarduerak erdalduntzen dituzte. “Hor hutsune nabarmen bat dago; gobernutik ez da inolako lanik egin esparru horretan, orain arte. Azken urtean hasi dira ahalegin bat egiten, federazioei, besteak beste, itzulpen zerbitzua eskaintzen, baina lan handia bada, oraindik ere, egiteko”, azaldu du Maite Indak.
Euskara eta Kirola izenburupean egindako jardunaldia ere bada Nafarroako Gobernuak azken urteotan egindako urratsen adibide. Bigarrenez egin dute aurten. Balio izan du jada martxan diren jarduerak eta proiektuak ezagutzeko, bertzeak bertze, Indak nabarmendu duenez.
Emun taldeko aholkulariak nabarmendu du, batetik, Sakanako Mankomunitateak egiten duen lana. “Programa oso bat garatu dute; sekulako lana egiten ari dira, eta merezi du nabarmentzea”. Kirol jarduera batean izena eman dutenen %70 euskaldunak badira, gutxienez, kirol jarduera hori euskara hutsean eskaintzen dute, adibidez. Baztanen egiten duten lana ere aipatu du Indak.
Eremu euskalduneko lana jarri du mahai gainean, bereziki, baina argi utzi du eremu mistoan ere badirela esperientzia interesgarriak. “Garesen, adibidez, Tortotxiki Fundazioa ari da euskara sustatzen kirol jardueretan; Lizarran, berriz, Brinka izeneko programa jarri du udalak martxan, herriko lau ikastetxeetan, kirol jardueretan euskaraz aritzeko”.
Gisa horretako esperientziak partekatzeko beharra nabarmendu du Indak. Azaldu du kirolaren esparruan ari diren udalek eta elkarteek ere eskatu dutela elkarlanean aritzeko espazio bat. “Gauzak egiten ari dira han eta hemen, baina ez dute elkarren berri, eta hori aldatzeko nahi dituzte halako espazio komunak”. Prestakuntzaren arloan urratsak eskatu dituztela gaineratu du, eta baliabideak ere galdegin dizkiotela Nafarroako Gobernuari. Ikerketaren bidez, lehen urratsa egin du Euskarabideak. “Bidean jarraitzea da orain kontua”.
Edurne Elizondo
Existitzea erresistitzea da Palestinan. Okupazioaren aurka egiteko estrategia bat. “Okupatzaile israeldarrak palestinarren egunerokoa hankaz gora jarri nahi du”, erran du Helena Bengoetxea kazetariak. Testuinguru horretan, eguneroko horri eusteko urratsak egitea, zapaltzaileari erronka jotzeko modu bat da. Eta baloi bat, okupazioaren aurkako arma bilakatzen da. Futbolean aritzea ere existitzea eta erresistitzea baita.
Horixe ikasi du Bengoetxeak Palestinara egindako azken bidaietan. Ez da bakarrik joan. Joseba Zabalza argazkilaria eta Ivan Pastor kazetaria izan ditu bidaide; Nafarroan, gainera, Ruben Marcilla errealizatzailea izan dute hirurek proiektuan lagun.
Iruñean mamitzen hasitako egitasmo baten eskutik, Palestinako futbolari egin diote so, zehazki, kirol horren inguruko dinamikek eta bizipenek komunitatea sendotzeko, egunerokoa egituratzeko eta etorkizuna helburu hartzeko duten indarra jorratzeko asmoz.
Zisjordaniako Tulkarem hirian ikusitakoa eta ikasitakoa partekatzeko eta zabaltzeko, finantzaketa kolektiborako kanpaina jarri dute martxan, liburu bat argitaratzeko eta erakusketa ibiltari bat antolatzeko asmoz. Hamabi egun falta dira gutxieneko kopurua lortzeko. 7.660 eurokoa da gutxieneko kopuru hori, eta helburua da liburua argitaratzeko erabiltzea. Zabalzak egindako argazkiekin eta Bengoetxeak eta Pastorrek idatzitako testuekin osatuko dute. Gutxieneko kopuru hori lortzea ezinbertzekoa dute proiektuko sustatzaileek, bigarren erronda martxan jartzeko, eta, haren bidez, erakusketa ere osatzeko behar duten kopurua lortzeko: denera, 19.800 euro.
2015ean, Mikel Uhartek eta bertze hainbat pertsonak Futbola ere lapurtu ziguten izenburupeko jardunaldiak antolatu zituzten Iruñeko Katakrak liburu dendan. Ekinaldi horretan erein zuten Palestinako Tulkarem hiriko Markaz Tulkarem futbol taldeari buruzko proiektuaren hazia, hain zuzen ere. “Elkar ezagutu genuen Bengoetxeak, Zabalzak eta hirurok, eta ohartu ginen bagenuela kirol horri buruzko antzeko ikuspuntua. Futbol komertziala bazter utzi, eta balio sozialak aldarrikatzen dituen futbol baten alde egiten dugu guk”, azaldu du Ivan Pastorrek.
Futbolari buruzko ikuspegi horrek eraman zuen kazetaria Palestinara. Herri hori hautatu zuten jardunaldietan entzundako pasarte batek bultzatuta. “Aipatu zuten futbolari palestinar baten istorioa; atxilotu egin zuten, eta hiru urtez egon zen espetxean. Gose greba egin eta gero, askatu zuten, baina bi hilabeteko baraualdiak osasunari eragin zion, eta ezin izan zuen profesional gisa aritzen jarraitu”, gogoratu du Joseba Zabalzak.
Futbolari horren istorioak eraman zituen Pastor, Zabalza eta Bengoetxea Tulkarem hirira. Pastorrek bakarrik egin zuen lehendabiziko bidaia, helburu garbi batekin: futbolaren egoera aztertzea. Lan horren ondorioz, Tulkarem hiriko errefuxiatuen kanpalekuetako batean sortutako futbol taldea hartu zuten beren proiekturako ardatz: Markaz Tulkarem izenekoa, alegia. “Bi jokalari kenduta, gainerako guztiak dira errefuxiatuen kanpalekuko kide”, erran du Pastorrek.
Okupazioak zeharkatuta
Existitzea erresistitzea da Palestinan. Horixe argi dute Bengoetxeak, Pastorrek eta Zabalzak. Argi dute aurrera egiteko grina zapaltzaileari aurre egiteko modu bat dela, eta, argi dute, halaber, zapaltzailearen urrats orok baduela egunerokoan eragina. Futbolean ere bai. “Ez genuen okupazioaren auzia bazter utzi nahi; baina nahi izanda ere, ezinezkoa da; okupazioak dena ukitzen du, dena zeharkatzen du”.
Markaz Tulkarem taldeak erabiltzen duen zelaiaren izenak islatzen du errealitate hori: Jammal Ghanem izena du estadioak, korner bat ateratzen ari zenean bizkarretik tiro eginez hil zuten jokalariaren omenez, hain zuzen ere. “Lehen intifadan parte hartu zuen. Lagun arteko partida bat jokatzen ari zen hil zutenean”, azaldu du Zabalzak. Markaz Tulkarem taldeko jokalarietako baten osaba ere hil zuten israeldarrek, misil baten bidez bere anbulantziari eraso eginez. “Jokalari izana zen, eta epaile aritu zen gero. Paramedikua zen, eta zauritutako herritar bat laguntzen ari zenean hil zuten”, erantsi du argazkilariak.
“Itzulera helburu dute palestinar guztiek; beren etxeetara itzuli nahi dute. Gure proiektuaren bidez herri horri buruzko istorio bat kontatu nahi dugu; ez du zer ikustekorik harriekin eta barrikadekin, baina, aldi berean, ez dago hain urruti”, nabarmendu du Zabalzak. Baloiak ere badirelako okupazioaren aurkako arma.
Komunitatea
“Futbolean aritzea, finean, aurrera egitea da. Liga antolatzen dute, jarraitzaileek estadioak betetzen dituzte; bigarren mailan denak lehenengora igotzea du helburu. Horrek guztiak erakusten du palestinarrek beren etorkizuna jorratzeko gogoa dutela, eta horrek izorratzen ditu okupatzaileak”, azaldu du Bengoetxeak.
Izan ere, Palestinan zer egitekorik ez dago. “Langabezia izugarria da; frustrazioa, ondorioz, handia. Baina dinamika horiek guztiak apurtzen dira futbolean aritzen direnean”, erantsi du kazetariak.
Kirol horrek jarraitzaile anitz ditu Palestinan. Han ez dituzte, halere, Europako ligek izan ditzaketen baliabideak. Ronaldoren pareko izarrik gabeko futbola da palestinarrena. Han, taldeko kide guztiak dira bertzeentzat ikur eta erreferente. “Futbolak komunitatea sortzeko indar handia du. Markaz Tulkarem taldean denak dira lagunak; jokalariei on egiten die futbolean aritzeak, eta beren partidak ikustera joaten direnei ere on egiten die beren lagunak zelaian ikusteak”, nabarmendu du Ivan Pastorrek.
Tulkarem hirian bi futbol talde badira; bat da errefuxiatuen kanpalekuko kideek osatua. Bertzea, Shabab Al Khalil izenekoa, hiriko taldea da. “Baliabide gehiago ditu, baina errefuxiatuenak du jarraitzaile gehien”, azaldu du kazetariak. Hori izan zen talde hori proiektua osatzeko aukeratzeko arrazoietako bat. Klubaren jarduerak, gainera, ukitzen ditu bertze hainbat arlo. 1956. urtean sortu zen, kirol talde gisa ez ezik, kultur eta gizarte gune bat ere izateko asmoz, hain zuzen ere. Komunitatea sendotzeko espazio bat da, finean.
Bengoetxeak, Pastorrek eta Zabalzak beren egitasmoa martxan jarri zutenean, bigarren mailan zegoen taldea. “Azken urteotan, gora eta behera aritu da taldea, Osasuna bezala”, azaldu dute proiektuko bultzatzaileek. Nafarren aurrean lortu zuen taldeak lehen mailara itzultzea.
Azken partidaren atarikoek ederki erakusten dute nafarren proiektuak nabarmendu nahi duen palestinarren komunitate izaera. “Denak urduri ziren; ondorioz, klubeko kafetegian lo egitera gelditu ziren hainbat jarraitzaile, eta taldeko jokalari nabarmenenetako batek ere haiekin egin zuen bat”, gogoratu du Pastorrek.
Tulkarem “hiri kontserbadorea” dela azaldu du Helena Bengoetxeak. Kazetaria Palestinan sartu da lehendabiziko aldiz futbol zelai batean. “Bi partida ikusten izan nintzen, eta bietan nintzen emakume bakarra”.
Horrek ez du erran nahi, halere, Palestinako emakumeek futbola maite ez dutenik. “18 urteko jokalari bat ezagutu genuen. Betleem hirian futbolean aritzen zen, baina Tulkaremera mugitu behar izan zuen, amarekin. Ama kanpalekuko errefuxiatua da. Tulkaremen, hiriko taldearekin entrenatzen zen tarteka. Musulmana da, baina beloa janzten ez duen emakume bakarrenetakoa”, erran du Helena Bengoetxeak.
Futbola lapurtu
“Etorkizunik gabeko herri bilakatu nahi dute israeldarrek Palestina”. Palestinarrek, ordea, etorkizun bat pentsatzeko eta izateko egiten dute borroka, egunero. Horixe nabarmendu du Bengoetxeak. Eguneroko horretan gainditu beharreko oztopoak ez dira gutxi, ezta futbolaren esparruan ere. “Taldeek partidaren egunean egiten dute bidaia; gerta daiteke kontrol militarrak izatea bidean, eta, ondorioz, norgehiagoka bertan behera utzi behar izatea”, azaldu du Ivan Pastorrek.
Gazan eta Zisjordanian liga bana dutela erantsi du, eta finala baino ez dutela jokatzen elkarrekin, “aukera dagoenean”. Israeldarrek palestinarrei futbola ere kendu nahi izan dietela gaineratu du kazetariak. “1934. eta 1938. urteetan, Israel sortu baino lehen, Munduko Txapelketarako sailkatze fasean aritu zen Palestinako futbol selekzioa. Futbol talde horretan, ordea, arabiarrik ez zegoen, denak ziren judu sionistak”, azaldu du Pastorrek. “Palestina lanean ari da FIFAk bere futbol selekzioa onar dezan; Israelek, berriz, hori ez gertatzeko egiten du presioa”, erantsi du.
1967an ezarritako mugaren ondoan dago Tulkarem hiria. “1948. urtean, 700.000 palestinar bota zituzten beren lurretatik; berriz mugitu behar izan zuten 1967ko gerraren ondorioz”, erran du Bengoetxeak. Itzultzeko helburuarekin bizi dira. Eta futbolaren bidez beren etorkizuna irudikatzeko saioa egiten dute palestinarrek. Baloikadaz baloikada.
Edurne Elizondo
Kazetariak. Kirolariak. Eta kirolzaleak. Sutsuak. Orain, gainera, irakurri nahi zuten kirol aldizkaria sortzeko proiektuan murgildu dira Iñaki Berastegi, Aitor Manterola eta Eñaut Barandiaran: Harmaila. Zero zenbakia sarean jarri zuten uztailean, baina paperean eman nahi dute lehendabizikoa. “Arnasa luzeko” produktua egin nahi dute; patxadaz irakurtzeko aldizkaria, eta futbola protagonista izanen ez duena. Bazter gelditzen ohi diren kirolen berri eman nahi dute, bai eta anitzetan bazter gelditzen diren kirolarien berri ere. “Genero ikuspuntua txertatu nahi dugu”, azaldu du Berastegik. Iruñean aurkeztu du proiektua, Manterolarekin batera. Harmaila irakurlez bete nahi dute, aldizkaria, paperean, errealitate bihurtzeko.
Ehun harpidedun behar ditu Harmaila aldizkariak lehendabiziko zenbakia karrikara ateratzeko. Azarorako prest izan nahi dute arduradunek. Bi hilabetean behin argitaratzea da asmoa, eta, horretarako, urtean bost zenbaki kaleratu ahal izateko, hirurehun harpidedun lortzea hartu dute helburutzat. Izena eman daiteke www. harmaila.eus helbidean. Orri horretan irakur daiteke, halaber, aldizkariaren zero zenbakia.
Aldizkariko arduradunek argi dute kirol kazetaritzaren esparruan dagoen “hutsunea” bete dezakeela Harmaila-k. “Eñaut Barandiaran eta biok 2011n hasi ginen proiektua mamitzen. Ikusten genuen euskal komunikabideetan kirolak behar zuela ez zuen toki bat; Euskal Herrian kirolzale asko dago, kirola egiten eta jarraitzen duen jende asko”. Kirola maite duten horiek euskaraz zer irakurri ez zutela ohartuta ekin zioten proiektua zehazteari. Lehen saiakera horrek ez zuen arrakastarik izan, halere. Berriz ekin zioten lanari duela urte eta erdi. Iñaki Berastegi kazetariak orduan bat egin zuen proiektuarekin, eta, hiruren artean, eta aldizkariaren inguruan sortu duten kolaboratzaile sareak lagunduta, duela hainbat urte asmo bat zena errealitate bilakatu dute.
Emaitzez harago
“Pasioz” bizi dute Harmaila aldizkariko kideek kirola. Eta pasio berarekin heldu diote proiektuari. Uste dute “emaitzei lotutakoa” dela gaur egun nagusi den kirol kazetaritza, eta bertze bide bat jorratu nahi dute haiek. “Gaur egun, kirola aitzakia bihurtu da kirolarekin zer ikustekorik ez duten gauzei buruz hitz egiteko; edozein huskeria berri bihurtzen da”, erran du Manterolak.
“Begirada sakonago bat eskaini nahi dugu guk; Euskal Herri osoko gaiak landuko ditugu, gainera. Hemen bada kirolaren eta kulturaren arteko lotura, eta hori ere jorratu nahi dugu, kirolaren eta kulturaren arteko zubiak eraiki”, berretsi du Berastegik.
Genero ikuspuntua ez dute ahaztu. Emakumeak protagonista bilakatu nahi dituzte. Emakumeek egiten duten kirolaren berri eman; kirola egiten duten emakumeei hitza eman. Proiektuko bultzatzaileen artean emakumerik ez dago, baina aldizkaria idatziko duten kolaboratzaileen zerrendan jaso nahi dituzte emakume kazetariak. “Arlo horretan ere egin nahi dugu ahalegina”, azaldu dute arduradunek.
Harmaila aldizkariaren lehendabiziko zenbakia kaleratzeko irrikan dira proiektuaren bultzatzaileak. Hainbat eduki aurreratu nahi izan dituzte: solasaldia Aimar Zubeldia txirrindulariarekin, kirola uzteko erabakiari buruz; emakumeen eskubaloia; emakumeak buru dituzten kirol taldeak… Argazki erreportaje bat ere prest dute, futbol zelaien inguruan. “Sadarrek 50 urte bete ditu, eta Ipuruak, berriz, 70”, azaldu du Berastegik. Urteurren horiek aitzakiatzat baliatu dituzte zelaion historiaren berri irudien bidez emateko. Diseinuak, hain zuzen ere, garrantzi handia du Harmaila aldizkariko kideentzat. Gaztelaniazko hainbat kirol aldizkari eredu hartu dituztela azaldu dute, Panenka, bertzeak bertze.
Euskararen aldeko apustua berretsi dute, halaber, aldizkariko bultzatzaileek. Euskaraz irakurtzeko zaletasuna bultzatzeko ere lan egin nahi dute beren produktuaren bitartez. Asmo horri lotuta, hain zuzen, liburutegietara bidali dute Harmaila aldizkariko kideek beren harpidetza kanpainaren berri. Irakurleak nahi dituzte, harmailak betetzeko bidean lagun.
Edurne Elizondo
Utzi? Ezta pentsatu ere! Ametsa betetzen ari naiz!”. 8 urte zituenean hasi zen Maite Ruiz de Larramendi pilotan. Eskuz aritzea maite zuen. Mutilekin jokatu behar izaten zuen, bertze neskarik ez zegoelako. 14 urte bete zituenean, baina, frontoietan behin eta berriz errepikatzen ziotenari so egin zion Ruiz de Larramendiren aitak, eta utzi egin zion alaba pilotan aritzera eramateari. “Neska izanda, eskuak urratuko nituela erraten zidaten; hobe nuela utzi”. Orduko penak utzitako arrastoa palarekin uxatu du pilotariak, 25 urte luzez. Frontoietatik ez baita inoiz atera Ruiz de Larramendi. Baina beti izan du eskuz aritzeko aukera galduak utzitako arantza barruan, eta, azkenean, kentzea lortu du. Larunbatean, emakumezkoen Nafarroako eskuz banakako txapelketako finala irabazi zuen. Lehendabiziko aldiz antolatu dute aurten, eta Olatz Ruiz de Larramendi iloba izan du pilotariak aurkari azken partidan. 44 urte ditu txapeldunak, baina 14 urteko ilobaren gogo eta ilusio bera. “Utzi? Ezta pentsatu ere!”. Ametsa betetzen ari da.
Ametsa baita Ruiz de Larramendirentzat eskuz banakako txapela jantzi izana. 14-22 nagusitu zen ilobaren aurka. “Galdu arren, ni ere garaile sentitzen naiz. Zoragarria izan da finalean izebaren aurka aritzea”, erran du Olatz Ruiz de Larramendik. Eta izebari so egin dio hitz egin bitartean. Agerikoa da ispilu duela. Aurrera egiteko bultzada eman diola etxekoak egindako bideak. “Ligatxoan 22-20 irabazi zenidan”, gogoratu dio izebak, Eulateko frontoian.
Hantxe jokatu zuten finala. Etxean. Etxekoen eta herrikoen begiradapean; haien babespean. Sumatzen zaie biei gustuko dutela kantxan elkarrekin aritzea. Elkarren ondoan, eta elkarren aurka. “Ederki aritzen da; bizitasun pixka bat falta zaio, oraindik ere, esperientziak ematen dizkizun tresnak, baina badu denbora ikasteko. Eroso aritzen da, eta badu begi ona dejadak egiteko eta bi paretak erabiltzeko. Indarra ere ez zaio falta”, erran du izebak ilobari buruz,
Zaletasun bera dute bi emakumeek, baina ezberdinak dira oso batek eta bertzeak izan dituzten aukerak. 14 urte ditu Olatz Ruiz de Larramendik; izebak pilota utzi zueneko adin bera. Ilobak, ordea, kantxan jarraitu bertze asmorik ez du. “Loraldia bizitzen ari da”, erran du Maite Ruiz de Larramendik. Ez du tristuraz erran, gainera, ilusioz baizik. 44 urterekin ari delako oraingo aukera ederki profitatzen. Ilobaren adina zuenean ukatu zioten aukera.
“Nik ez nuen ulertzen zergatik utzi behar nion eskuz aritzeari. Eskuak urratuko zitzaizkidala? Harrikoa egiten ere bai! Amorrua eragin zidan neska izateagatik bertzeek zituzten aukerak galdu izanak. Aita gustura aritzen zen nirekin, frontoietara eramaten ninduen, baina behin eta berriz erran zioten ez zela egokia nik jarraitzea, eta, azkenean, etsi zuen”, azaldu du Maite Ruiz de Larramendik.
Palan ere, bidea egiten
Lau urtez utzi zuen kantxa, baina 18 bete zituenean itzultzeko aukera eskaini zion palak. Eta ez zuen zalantzarik izan. “Susana Munetarekin hasi nintzen. 1992an, Espainiako selekzioak proba egin zigun trinketean aritzeko. Gaur arte, atsedenik gabe”. Palan ere, gizonekin entrenatu behar izaten zuten, emakume gutxi zirelako. “1992an egin zuten Nafarroako txapelketa lehen aldiz; bigarrena, berriz, handik hamar urtera edo. Ez zegoen emakumerik”, gogoratu du pilotariak.
Palak anitz eman diola nabarmendu du. Munduko txapelketetan eta nazioarteko hamaika lehiaketatan aritu da, eta sariz bete ditu etxeko apalategiak, egindako lanaren ondorioz. Ez da bide erraza izan, hala ere. Deus ez zegoen tokian dena eraiki behar izan dutelako Ruiz de Larramendik eta belaunaldi bereko emakumezko pilotariek. “Gutxi ginen, eta sekulako lana egin behar izan dugu. Lehiaketak antolatu ditugu, pilota eskolak sortu ditugu harrobia lantzeko. Lanarekin uztartu behar izan dugu frontoia, eta federazioa ere ez dugu beti bidelagun izan. Laguntza eske joan, eta zenbaitetan jaso dugu, eta bertze zenbaitetan ez. Inoiz ez dira saiatu, gainera, guk eraikitako horri jarraipena eta bultzada ematen”, erran du, tristura apur batekin.
Maite Ruiz de Larramendi kontent da Olatz ilobak orain arte egin duen bidearekin. “Eskuz aritu nahi zuen, eta eskuz ari da”. 7 urte zituenean hasi zen Olatz Ruiz de Larramendi pilotan. Izeba bezala, herriko mutilen aurka hasi zen frontoian. “Beñat nire neba aritzen zen, eta gustatzen zitzaidan. Hastea erabaki nuen”. Herriko Ameskoa taldean eman zuen izena lehendabizi, baina, gutxi zirelako desegin zenean, Lizarrako San Miguel taldera joan behar izan zuen. “Mutilen aurka aritu naiz beti, iaz arte. Baten batek erran izan du, neska izanda, erraz irabaziko zuela nire kontra. Baina jokatzen hasi eta konturatzen zen banekiela zertan ari nintzen”, azaldu du pilotariak, irribarre zabala erakutsiz.
Emakumeen arteko lehian eskuz aritzeko aukera batera jaso dute izebak eta ilobak. Iaz, Bartzelonako Nafarroako etxeak txapelketa antolatu zuen. Haren berri jaso eta gero, izena ematea erabaki zuten pilotariek. “Ezin nuen sinetsi; sekulako txapelketa antolatu zuten, eta Asegarce eta Aspe ere agertzen ziren babesle gisa. Hemen inoiz ez digute deus eman, eta han ari ziren emakumeen arteko lehiari bultzada ematen”, gogoratu du Maite Ruiz de Larramendik.
Bikotekako txapelketa zen Bartzelonakoa. Maite Ruiz de Larramendik Yanira Aristorena izan zuen kantxan lagun. “Inoiz ez zen eskuz aritu, baina, saiatzeko eskatu, eta ongi ematen ziola ikusi nuen. Aurrera egin genuen!”.
Azken urteotako bultzada
Eskuz aritzeko aukera eskaini zion Bartzelonak Ruiz de Larramendiri, 14 urterekin txapelketak bazter utzi behar izan eta gero. Orduko urduritasuna gogoan du pilotariak. “Sekulako emozioa sentitu nuen. Zoragarria izan zen. Takoak nola jarri ez nekien, eta ilobak lagundu behar izan zidan”. Nafarren arteko finalean, Maite Ruiz de Larramendi eta Yanira Aristorena nagusitu ziren. “Ilobak ere txapela lortu zuen bere mailan!”.
Bartzelonako txapelketa pizgarri izan zen Nafarroan ere eskuz aritzen diren emakumeek frontoian nahi zuten tokia eskuratu ahal izateko. 2015ean, gainera, Aldatze pilota taldea sortu zuten Iruñean. Eskuz aritzen ziren emakumeek sortu eta osatu zuten. Halako ekinaldiek bultzatuta, eskuz binakako txapelketa bat egin zuten iaz herrialdean, lehendabiziko aldiz. “Master Cup hori berriz eginen dute aurten, baina banaka. Binaka egiteko asmoa bazen hasieran, baina ez dago pilotari nahikorik. Aldatze taldeko kideak hor ziren iaz, baina desegin dute”, azaldu du Maite Ruiz de Larramendik, penaz.
“Ulertzen dut jendeak uztea, ez delako batere erraza. Nik ere izan dut amore emateko tentazioa hamaika aldiz, baina gazteak ikusten ditut, eta argi dut ezin dudala etsi”. Oberena taldeko kide da pilotaria, eta 2005ean jarri zuen martxan hango pilota eskola emakumeentzat. “Neskei erraten nien lagunak animatzeko. Kontua zen jakin zezatela aukera hori zutela. Saiatzea. Talde sendoa osatu nahi nuen, batzuek utzi arren, nahi zuenak aurrera egiteko aukera izan zezan”.
Orain aukera hori lehen baino gertuago dagoela argi du Maite Ruiz de Larramendik. Hau da, nahi duenarentzat gauzak beretzat baino pixka bat errazagoak direla orain. Herrian ere, Eulaten, Ameskoa taldearen berpiztea bizi izan du pilotariak. Frontoian gozatzen du gehien, hala ere. Udan, hogei jaialdi ingurutan parte hartu du, ilobarekin batera. “Getarian lehen txapela irabazi genuen elkarrekin. Esperientzia ederra izan zen”. Bat egin du Olatz Ruiz de Larramendik izebarekin. “Hamaika partida jokatu dugu! Hainbat asteburutan bat baino gehiago ere bai!”.
Izebak lanarekin uztartu behar izaten du pilota. Ilobak, berriz, ikasketekin. DBHko hirugarren maila egiten ari da. Arazorik ez duela nabarmendu du. Orain, halere, Uharten jokatuko duen txapelketa baino ez du buruan. “14-17 urte bitarteko emakumeak ariko gara, eskuz eta banaka”. Zortzi pilotarik eman dute izena, denera, eta abenduan jokatuko dute finala.
Pilota bizitzeko, palan aritu da Maite Ruiz de Larramendi. Epaile eta entrenatzaile ere bada, emakumeak orain arte egon ez diren tokietara ailegatu nahi baitu. “Epaile emakume gutxi gara; kirol jokoetarako deitzen gaituzte, ez, ordea, gizonezkoen eskuz banakako txapelketara”, azaldu du. Bidea egiten jarraitu nahi du; bertzeak bertze, ilobarentzat. Olatz Ruiz de Larramendik izebaren zaletasun eta ilusio bera du. “Profesionala izatea? Zergatik ez”.
Edurne Elizondo
Bizikletaren gainean gaudenean, gure gorputza da txasisa”. Patxi Etxenikerenak dira hitzak. Txirrindularitza du aspaldiko zaletasun. “47 urte ditut, eta 30 daramatzat bizikletaren gainean”. Ez du utzi nahi, biziki maite duelako, baina aitortu du saiatzen dela ibilgailu gutxiago dituzten bideak aukeratzen. “Arriskua, halere, edozein tokitan da”. Duela urtebete luze, Etxenike eta haren semea harrapatu zituen auto batek, Endarlatsa inguruan. Lesakan bizi da Etxenike, eta Behobiarako bidea hartu zuen semearekin batera. “Bazterbidean ginen gu, bata bertzearen atzean; autoa gainera etorri zitzaigun. Gidariak ikusi gintuen, baina oharkabetu, eta harrapatu gintuen”, gogoratu du.
Etxenikek ukondoarekin apurtu zuen autoaren aurreko kristala; kolpeak fisura eragin zion. Lau saihets-hezur apurtu zituen, gainera, bai eta klabikula ere, bi tokitatik. “Semea 30 metro eraman zuen autoak kapotaren gainean, eta alboko langaren bertzaldera bota zuen, azkenean; erradioa eta kubitua apurtu zitzaizkion, hezur bakoitza hiru tokitatik. Bigarrenez egin behar izan zioten ebakuntza, torlojuak apurtu zitzaizkiolako; urte bat baino gehiago pasatu da, eta oraindik zain gaude ea hezurrak ongi batzen diren”, azaldu du Etxenikek.
Lesakako Beti Gazte elkarteko kide da Etxenike. Bortzirietako txirrindulariak batzen dituen Urtxintxa elkarteko kideekin ateratzen da errepidera, halere, bizikletaz gozatzera. Eskualde horretan zale anitz ditu txirrindularitzak, eta sumatzen da hango bideetan. “Gipuzkoatik ere txirrindulari anitz etortzen da honat”, erran du Etxenikek. Kezkatzen du N-121-A errepidearen egoerak, eta, horregatik, Urtxintxako Mikel Gomezekin batera, Nafarroako Parlamentuan egon da, bide horretan zer hobetu badela aldarrikatzen; neurriak har ditzatela eskatzen.
Nafarroako Gobernuak ere aitortu du txirrindularien segurtasunak kezka eragiten diola, eta Lehendakaritza, Funtzio Publiko, Barne eta Justizia Departamentuak hartu du konpromisoa hainbat neurri martxan jartzeko. Hasteko, gobernuaren asmoa da txirrindulariek anitz erabiltzen dituzten hiru ibilbidetan seinaleak jartzea: zehazki, Markalain, Ultzama aldea, Erro eta Eguesibar aldean; Ultzama aldean, Bidasoa Garaian, Artesiagan eta Esteribarren; eta Erroibarren eta Artzibarren.
Nafarroako Txirrindularitza Federazioarekin batera lan egin du gobernuak zaleek gehien erabiltzen dituzten bide horiek identifikatzeko eta egin beharreko lanak zehazteko. Federazio horrek 1.650 lizentzia inguru baditu. Erakunde horrek aitortu du, halere, herrialdeko errepideetan ibiltzen diren txirrindulariak anitzez ere gehiago izanen direla, segur aski, lizentzia dutenen adina edo gehiago izanen direlako lizentziarik gabe ibiltzen direnak.
Iruñerriko eta Erdialdeko bertze hainbat ibilbidetan ere seinaleak jartzeko asmoa du Nafarroako Gobernuak. Bide horiek identifikatu ditu jada, eta gauza bera egin nahi du Maria Jose Beaumonten departamentuak Erriberan ere. “Konpromisoa badago”, berretsi du kontseilariaren kabineteburu Paula Iberok. Datak ez dituzte zehaztu, halere, plangintza egiteke dagoelako, oraindik ere, Iberok erran duenez. Eta uda pasatu arte, segur aski, ez diote lan horri ekinen.
Hamalau hildako 2010etik
2010. urtetik, hamalau txirrindulari hil dira Nafarroako errepideetan gertatutako istripuetan. 2016. urtean, txirrindulariak tartean izan zituzten 110 ezbehar gertatu ziren, eta, ondorioz, hemezortzi pertsona larri zauritu ziren, eta bertze 95, berriz, arin. Aurten, lau txirrindulari hil dira herrialdean: haietako bi auto banak harrapatuta zendu ziren, ekainean, eta bertze biak, berriz, berez hil ziren errepidean, hilabete berean. Ekainera bitarte, hain zuzen ere, txirrindulariak tartean ziren 31 istripu gertatu, eta 29 pertsona zauritu dira Nafarroan, gobernuak zabaldutako datuen arabera.
Halako datuen atzean dagoen errealitatea ongi ezagutzen du Patxi Etxenikek. Egoerak hobera egin dezan, hasteko, “errespetua eta pazientzia” eskatu ditu txirrindulariak. Errespetua errepidean bat egiten duten guztien artean; eta pazientzia, berriz, mantsoago ibiltzen direnekin. “Autoek eta kamioiek argi izan behar dute txirrindulariak ere bagaudela errepidean, eta kontuan hartu behar gaituztela”.
Nafarroako Parlamentuko kideen aurrean egindako agerraldian, N-121-A errepidean gertatzen denaren berri eman zuten Etxenikek eta Gomezek. Bide hori moldatu zutenetik, gora egin du kamioien kopuruak. Trafikoak, oro har, %4,8 egin du gora. Iruñea eta Behobia arteko tartean, egunean ia 9.500 ibilgailu pasatzen dira, eta haietako 2.500 baino gehiago dira astunak.
“Errepidea moldatu zutenean, ordea, txirrindulariak bazter utzi zituzten”, salatu du Etxenikek. Eskualdeko egoera kontuan hartuta, horrek ekarri du 15 kilometro eskaseko tarte batean bospasei gune arriskutsu izatea. Horietan neurriak hartzeko eskatu du Etxenikek. Urtxintxako kideekin batera, “inbertsio txikia” eskatzen duten hainbat proposamen egin ditu: bazterbideak maizago garbitzea; edo Bera eta Lesaka arteko bide berdean brea botatzea, adibidez. Azken neurri horren asmoa da N-121-A errepidea saihestea, bertzeak bertze, Lesakatik Ibardingo mendatera joan ahal izateko. Izan ere, bide berdearen erabiltzaileek errepidearen azpitik badute beren sarbidea. “Seguruagoa da”.
Bertze hainbat tokitan, tunelek eragiten dute arriskua txirrindularientzat. Beratik ateratzeko tokian, adibidez. “Tunelaren ahoa gertuegi dago”, azaldu du Etxenikek. Bertze hainbat zatitan, errepideak bazterbiderik ez izateak sortzen du arriskua. “Bera eta Lesaka arteko tarte batean hori gertatzen da. Bi ibilgailu gurutzatzen badira, jai du txirrindulariak. Duela egun gutxi, autoan pasatu nintzen hortik. Bertze aldetik txirrindulari bat heldu zen, eta atzetik zuen kamioiak aurreratu egin zuen. Nik autoa gelditu nuen, eta txirrindulariak eskua altxatu zion gidariari, ohartarazteko. Baina kamioia ez zen gelditu: indartsuenaren legea ezarri zuen”.
Bertze hainbat txirrindularirekin ateratzen ohi da Etxenike errepidera. “Taldearen babesak ematen dizu segurtasun sentsazio bat. Ematen du eragozpen gehiago eragiten diegula ibilgailuei, eta, ondorioz, gelditu bertze erremediorik ez dute, anitzetan”. Txirrindulariek bata bertzearen ondoan ibiltzeko aukera badutela gogoratu du. “Klaxona jotzen digute gidari anitzek hori egiten badugu, baina badugu eskubidea; taldea handia bada, gainera, errazagoa da gu aurreratzea binaka joaten bagara”, nabarmendu du.
Txirrindulariek ere onartu behar dute beren ardura. Horixe gaineratu du Etxenikek. Nafarroako Gobernuak ere txirrindulariek segurtasunaren alde egin dezaketena mahai gainean jartzeko kanpaina egin du, eta aipatu du, adibidez, aurrean eta atzean argia eramateko beharra.
Txirrindularien erantzukizunaz, “autokritiko” izateko beharra nabarmendu du Etxenikek, hain zuzen ere. “Egia da gaizki ibiltzen diren txirrindulariak badirela”. Urtxintxako kideen artean jorratutako gaia dela erantsi du Etxenikek, eta denen artean adostu zutela “zorrotz” jokatu behar zutela arauekin. Semaforoak jarri ditu adibide. “Badira gelditzen ez diren txirrindulariak; guk erabaki dugu, argi eta garbi, laranja edo gorri dagoenean gelditu egin behar dugula”. Etxenikek argi du errepidean txirrindulariak duela galtzeko gehien. “Gure esku dagoena egin behar dugu, gure esku diren neurriak hartu”, erantsi du. Jakin badaki, halere, hori ez dela beti nahikoa.
Errepideak ulertzeko modua da arazoaren muina, Etxenikeren ustez. Hau da, txirrindulariak ez onartzea errepideetako erabiltzaile gisa. “Baina bagara”. Bide bat egiterakoan edo moldatzerakoan errealitate hori aintzat hartu behar dela berretsi du.
Nafarroako Parlamentuko taldeek txirrindularien eskaerei “harrera ona” egin zietela azaldu du Etxenikek. Gobernuak mahai gainean jarri dituen neurriak ere ontzat jo ditu. Hitzak ekintza noiz bilakatu zain gelditu da.
Herbehereetan gertatu zena ekarri du gogora, errepideetako istripuetan hildako txirrindularien kopuru handiak muturreko neurriak hartzera eraman baitzuen hango gobernua. Ezagutu ditu hango errepideak. Istripuek behera egin dutela nabarmendu du. “Baina hil direnak ez dira itzuliko”. Egoerak okerrera egin baino lehen, neurriak eskatu dizkie hemengo agintariei. Bideak, finean, denentzako tokia izan dezan.
Edurne Elizondo
Bat, bi hiru; bat, bi, hiru. Atseden hartzeko denborarik ez da. Asteburuko lehia dute La Unica errugbi taldeko emakumeek buruan. Bertzerik ez. Ohorezko Mailara igotzeko fasea jokatuko dute bertze zazpi talderen aurka, Iruñean, bihar eta etzi. Laugarren aldia da; hirugarrena jarraian. “Etxean aritzea pizgarri handia da guretzat; baina urduriago jartzen gaitu egoera horrek, aldi berean; erantzukizunaren zama sentitzen dugu”. Ainhoa Diaz taldeko kapitainarenak dira hitzak; NUPeko zelaian erran ditu, entrenatzen hasi aurretik. Zaleen babesa jasoko dutela badaki. Eta zaleen artean izanen da, zalantzarik gabe, Cristina Nuñez Bakedano argazkilaria. 2015eko abenduan egin zuen bat taldearekin. Entrenamendu bati buruzko lana egitera joan zen, eta oraindik ez du utzi. Unicas izenburuko obra egin du, Nafarroako Gobernuak sorkuntza sustatzeko emandako laguntzarekin. Uharteko Arte Garaikideko Zentroan dira zintzilik Nuñez Bakedanok eta laguntza jaso duten gainerako artistek egindako lanak, Hamaika izenburuko erakusketan. Maiatzaren 7a bitarte ikusi ahal izanen da. Gero, nork berea eginen du.
Zelaian dena emateko prest den talde bera irudikatu nahi izan du Nuñez Bakedanok bere argazkietan. Hori baino anitzez ere gehiago. Jokalariak bilakatu ditu bere irudietako protagonista: jokalariak zelaian, baina, batez ere, jokalariak aldagelan, autobusean, elkarri txantxak egiten, elkarri besarkada bat ematen, elkar babesten; bizitzen, elkarrekin bizitzen, sufritzen eta gozatzen; komunitate bat osatzen. “Ez dugu urrun joan behar, nahi ditugun istorioak kontatu ahal izateko; finean, emakumeona bertze anitzen istorioa da”, erran du egileak. “Ezberdinak dira, adin, toki eta inguru anitzetakoak, baina, guztiaren gainetik, errugbiarekin duten konpromisoak batzen ditu”, laburbildu du Nuñez Bakedanok La Unicako emakumeen sekretua.
Familiak medikuntza ikas zezan nahi zuen, baina argazkigintzaren aldeko apustua egin zuen Nuñez Bakedanok, Iruñeko Arte eta Lanbideen Eskolan. Publizitatearen esparruan aritu zen, lehendabizi. Ez du utzi, baina freelance moduan egiten du lan orain. Ugandan aritu da, argazkigintza eskola sortu zuen irabazi asmorik gabeko erakunde batekin. Venezuelara joateko asmoa zuen handik itzuli zenean, errugbiarekin lotutako istorio baten berri ematera, baina La Unica agertu zitzaion bidean, eta ezin izan zuen bazter utzi. “Lagun batek eraman ninduen, behin, Arazurira, gizonen errugbi partida bat ikustera. La Unicako emakumeei buruz hitz egin zidan, eta erabaki nuen entrenamendu batera joatea”.
1998an, NUPen
Nuñez Bakedanok ezagutu zituenean, 2015eko abenduan, Arazurin entrenatzen ziren, eta hantxe jokatzen zuten La Unicako emakumeek. Lehendabiziko entrenamendu saio hartako hotza ez zaio ahaztu argazkilariari. Jokalariek ez zutela sumatzen ere gogoan du. Orain, NUPen dute entrenatzeko eta jokatzeko zelaia. Izan ere, taldea hantxe sortu zen, 1998. urtean. Ordutik da kide Arantxa Ursua.
“Iñaki Bengoetxea baztandarrak jarri zuen taldea martxan; NUPera etorri zen, kirol zerbitzura, eta errugbian aritzen zenez, emakumeen taldea osatu nahi izan zuen. Lagun batek aipatu zidan, eta bat egin nuen”, azaldu du Ursuak. NUPen sortu zen, beraz, orain La Unica den taldea. Ez zuen han luze iraun, ordea. 2003an utzi zuten jokalariek unibertsitatea: “NUPen euskararen aldeko protesta bat izan zen; Bilbon jokatu genuen, eta protesta horrekin bat egiteko, pankarta atera genuen zelaian. NUPen ez zuten ontzat jo; entrenatzaileari egotzi zioten ardura, eta kanporatzea erabaki zuten. Jokalariok, ondorioz, alde egin genuen”.
Unibertsitatetik kanpo, beren kabuz ari ziren bertze hainbat emakumerekin bat egin zuten, eta La Unica taldean aurkitu zuten behar zuten aterpea. Gaur arte. Jokalariekin bat egitea ez dela erraza izan onartu du Nuñez Bakedanok. “Hasieran, ikusten ez ninduten sentsazioa nuen; lotsatia naiz ni, baina han nintzela oihukatzeko gogoa sentitzen nuen!”. La Unicako jokalarientzat zelaitik kanpo zegoen kide bat zen argazkilaria, eta horrek ezartzen zuen haien arteko hasierako muga. “Zer egin nahi zuen ere ez genuen ongi ulertzen, hasieran. Bazter batean jartzen zen, eta haren kameraren zarata entzun bertzerik ez genuen egiten”, azaldu du Ainhoa Diaz kapitainak.
Argazkilariak berak egindako irudiak ikusi gabe gorde zituen hasieran. Nafarroako Gobernuaren diru laguntza jasotzeko aukera agertu zen arte. Jokalariei erakutsi nahi izan zien, orduan, bere lana. “Argi nuen haiek proiektuarekin bat egin behar zutela aurrera jarraitzeko; bertzela, ez zuen zentzurik izanen”, erran du Nuñez Bakedanok. Ikusi, eta La Unicakoei gustatu zitzaien argazkilariak egindakoa. Aurrera egin zuen argazkilariak. Proiektua martxan zen.
Lehen argazki horiek ikusi zituztenean hasi ziren jokalariak argazkilariaren asmoa ulertzen. Zelaitik kanpoko errealitatea bilatzen zuela, batez ere. Talde bilakatzen dituen elementuak islatu nahi zituela, jokaldi zehatz bat edo partida bateko une jakin bat baino gehiago. Izan ere, La Unicako emakumeak ezagutu zituenean, “komunitate emozional bat” aurkitu zuen Nuñez Bakedanok; hamaika lezio eman dion komunitate sendo eta indartsua.
Ikasi eta ikusitako guztiaren artean, hala ere, bi auzi nabarmendu nahi izan ditu argazkilariak: “Batetik, proiektuak ekarri dizkidan bi haustura jarri nahi izan ditut mahai gainean; egungo gizarteak feminitateari buruz duen kontzeptuaren haustura da lehenengoa; ni neu hamaika estereotiporekin hurbildu nintzen La Unicako jokalariengana, eta denak apurtu dira; bigarren hausturak egungo kirolaren maskulinizazioa jarri nahi du agerian; emakumeak ikusezin bilakatzen dira kirolaren esparruan. Bertzetik, zintzo izan nahi dut, eta argi eta garbi erran bi Iruñea edo bi Nafarroa ezberdin ikusi ditudala La Unicako jokalarien komunitate berean”.
“Bi Iruñea badira, bi Nafarroa”, berretsi du. “Zatiketa kulturala egon da, euskararekin lotutakoa. Orduak eman ditut jokalariei so, eta euripean ikusi ditut, bata bertzearen alde, bata bertzea babesten; Baztangoa eta Iruñeko Gaztelugibelekoa elkarrekin. Emakumeok ez zuten elkar ezagutu izanen errugbiak batu izan ez balitu; pentsatzeko hamaika moduk egiten dute bat taldean, baina haien artean ez dago mugarik. Lezio ederra da hori. Ni neu, Gaztelugibeleko Iruñe horretakoa naiz, euskaraz ez dakit, baina partidetan inor baino ozenago aritu naiz Neskak! oihukatzen. Ezberdintasunak guk jarri nahi ditugun tokian baino ez daude”.
La Unicako jokalariek inork baino hobeki dakite hamaika koloretako taldea osatzen dutela. Hamaika tokitakoak dira, hamaika adinetakoak. 16 urte ditu jokalaririk gazteenak; eta 40 zaharrenak. Ikasleak eta langileak aritzen dira elkarrekin. Eta zerk batzen ditu? errugbiak. Edo, hobeki erranda, kirol horrekiko duten konpromisoak.
“Konpromiso hori zure egiten duzunean, zaila da taldea atzean uztea; finean, konpromiso horrekin lotuta dago dena, ez bakarrik zelaian gertatzen dena; taldea une oro osatzen dugu”, erran du Maialen Marturet jokalariak konpromiso horren atzean zer dagoen azaltzeko. Ultzamakoa da, taldeko bertze hainbat kide bezala. Astean bitan egiten dute bat Iruñean, entrenatzeko. Urrunagotik etortzen da Clara Liso, Ejea de los Caballeros herritik, hain zuzen ere (Aragoi, Espainia). “Ordu eta erdiko bidea dut; baina errugbiak merezi du”.
Errugbiaren koreografia
La Unicako jokalariekin bat egin baino lehen, Jose Lainez eta Concha Martinez dantzariekin lan egiteko aukera izan zuen Cristina Nuñez Bakedanok. Errugbi partidak ikusten hasi zenean ere, “nolabaiteko koreografia” sumatu zuen argazkilariak kirol horren atzean. “Hagitz estetikoa da”.
Errugbian era guztietako gorputzek toki bat dutela nabarmendu du, halaber, Unicas lanaren egileak. “Azkarrak eta mantsoak, indartsuak eta biziak, kirolari bakoitzak badu bere egitekoa”. Argazkilariaren hitzak berretsi dituzte La Unicako jokalariek. “Benetako talde kirola da gurea; ez dago partida irabaz dezakeen izarrik”, erran du Ursuak.
Horrek badu lotura, jokalariaren ustez, errugbian nagusi diren balioekin. “Ez dugu bertze hainbat kirolak duten arrakasta, eta, ondorioz, eutsi ahal izan diegu errugbiak betidanik izan dituen errespetuzko balio horiei; errespetuzko jarrerak nagusi dira haurren artean, bai eta helduen artean ere”, azaldu du La Unicakoak. Partida amaitzerakoan, adibidez, ilaran jarri eta bide egiten diote jokalariek aurkariari. Eta hirugarren zatia deiturikoan, bi taldeek egiten dute bat, elkar ezagutzeko, harremana sendotzeko.
Errugbiaz gozatzen dute La Unicako jokalariek, eta agerikoak dira haien ahaleginaren emaitzak. Ohorezko Mailara igotzeko fasea jokatuko dute bihar eta etzi. Halere, gizartearen gehiengoarentzat ikusezina da haiek egiten duten lana. “Niri amorrua ematen dit; emakume gisa amorrua eragiten dit jendea egiten dugunaz ez ohartzea; jendearentzat futbola baino ez da existitzen, eta errugbia erabat baztertuta gelditzen da. Saiatzen ari gara eskoletan gure kirola mugitzen, baina zaila da”, salatu du Ane Zabalzak.
Bat, bi, hiru; bat, bi, hiru. Entrenamendua hasteko ordua da. Beren maila erakutsi nahi dute La Unicako jokalariek asteburuan. Kirolari langileak direla, eta onena emateko prest direla. “Gozatzera aterako gara zelaira; igotzea lortzen badugu, ikusiko dugu zer egin”, erran du Ainhoa Diaz kapitainak. Korrika egiten hasi da; ondoan ditu Urzua, Zabalza, Haizea Donamaria, Ana Mariñelarena, Ixiar eta Maddi Brako ahizpak, Maialen Marturet eta taldea osatzen duten gainerakoak. 35 dira denera. Jokalariak, emakumeak. Komunitate bat, kameraren objektiboaren jomugan.
Edurne Elizondo
Esaldi bera errepikatu zuten iruindar anitzek, duela bi aste, Osasunak Lehen Mailara itzultzea lortu eta gero. “Sanferminak aurreratu dira aurten”. Izan ere, Girona 0-1 mendean hartu eta gero, taldeko kideek zaleen omenaldi beroa jaso zuten, ekainaren 19an, Iruñeko Udaletxe plazan. Lepo bete zuten iruindarrek, hiriko besten hasiera iragartzen duen uztailaren 6ko txupinazoan gertatzen ohi den bezala. Sanferminek eta futbolak baino ez dute lortzen hori. Nafarroako Gobernuak eta Iruñeko Udalak egin zieten harrera Osasunako kideei, lehendabizi. Jokalarien eta zaleen pozak, halere, jokalariak Iruñeko herriko etxeko balkoira atera zirenean jo zuen goia. Zazpigarren igoera ospatu zuten denek, elkarrekin.
Taldea biziberrituko duen igoera izanen dela uste eta espero dute zale anitzek. Aurtengo igoera testuinguru berezi batean gertatu baita. Izan ere, azken urte luzean zelaitik kanpoko gora-beherek baldintzatu dute Osasunaren ibilbidea: 1920. urtean sortu zenetik talde eredugarritzat jo izan dena, susmopean jarri dute azken hamasei hilabeteotako gertaerek, eta futbolaren alde iluna agerian gelditu da, Iruñean ere.
Osasuna auziak 2015eko otsailean egin zuen eztanda epaitegietan, taldeko kudeatzaile ohi Angel Bizkaik partidak amarruz irabazteko hainbat akordioren berri eman eta gero. Orduan hasi zen Miguel Artxanko eta Patxi Izko presidente ohien gidaritzapean taldeko diruaren erabilera bidegabea gertatu ote den argitzeko ikerketa. Fermin Otamendi epaileak jarri zuen auzia martxan, eta oraindik ez da amaitu.
Epaitegietako gorabeherek Osasunaren arazo ekonomikoekin egin dute bat azken hilabeteotan; taldearen etorkizuna arriskuan jartzeraino. Zentzu horretan, igoera lortu eta berehala, argi eta garbi mintzatu zen taldeko entrenatzaile Enrique Martin Monreal: “Ezin ditugu iraganeko hutsak berriro egin; ezin dugu ez daukagun dirua gastatu; hurrengo sasoian Bigarren Mailara jaisten ahal gara, berriz ere, eta, hala bada, ez da deus gertatuko”. Martin Monreal izanen da Osasunako entrenatzaile datorren denboraldian ere. 2015eko maiatzean ailegatu zen taldera, Osasuna auziak eztanda egin eta gero, eta zuzendaritzak baieztatu du jada karguari eutsiko diola hurrengo sasoian, Lehen Mailan.
Sabalzaren erronkak
“Martinen proiektuarekin %100 egiten dugu bat”, berretsi du Osasunako presidente Luis Sabalzak. Sabalzak 2014ko abenduan hartu zuen talde gorritxoaren ardura bere esku. Igoera lortu eta gero, egungo taldearen oinarriari eusteko asmoa agertu du. Diruarena zaindu beharreko auzia dela badaki presidenteak, eragin dituen zorrei ere aurre egin behar baitie, oraindik ere, talde gorritxoak.
Kirolaren esparruko garaipenak ospatzeko garaia da, oraingoa, halere, Osasunako kideentzat, lehen taldearen igoera ez baita azken egunotako bakarra izan gorritxoentzat: Osasunako bigarren taldeak ere Bigarren B mailara igotzea lortu zuen, joan den igandean. Erronka berriak ditu Osasunak zelaian, bai eta zelaitik kanpo ere.
Edurne Elizondo
Kirol mundua esparru maskulinizatua da; gizonek egina, gizonentzat”. Hori da Iruñeko Bullerak talde transfeministak aldatu nahi duen errealitatea. Lehen urratsa egunotan eginen du: kirol jardunaldi transfeministak prestatu ditu Nafarroako hiriburuan, atzo hasi eta igandera arte. Gola sartu nahi diote Bullerakeko kideek heteropatriarkatuari, sistema horretaz harago zer erran eta zer egin badelako. “Erresistentziarako espazioak behar eta nahi ditugu”, erran dute antolatzaileek. Bertze hainbat arlotan bezala, baita kirolaren esparruan ere.
1900. urtean parte hartu zuen emakume batek aurrenekoz Olinpiar Jokoetan. Charlotte Cooper tenislaria izan zen (Ingalaterra, 1870-1966). Ez zen lehian aritu, halere; erakustaldia egin zuen. Cooper hil eta urtebetera, 1967. urtean, Bostongo maratoian aritu zen emakume bat, lehendabiziko aldiz. Inizialekin eman zuen izena Katherine Switzerrek, berez emakumeek parte hartzea debekatua ez zuten arren, praktikan ez zietelako uzten korrika egiten. Laugarren kilometrora ailegatu zenean, hain zuzen ere, antolatzaileak Switzer ibilbidetik ateratzen saiatu ziren, baina aurrera egitea lortu, eta lasterketa bukatu zuen, lau ordu eta hogei minutuko markarekin. 1974an, New Yorkeko maratoia irabazi zuen, eta 1975ean, berriz, bigarren sailkatu zen Bostongoan.
Urte horretan, emakume bat aurrenekoz ailegatu zen Everest mendiko gailurrera. Junko Tabei japoniarra izan zen emakume hori. Everestetik jaitsi zenean, inork ez zuen hark egindako lana nabarmendu. “Ama arduragabea” zela leporatu zioten sorterriko hedabideek, hilabete gutxiko bere haurra aitarekin gelditu zelako, ama mendian zen bitartean.
Emakumeen parte hartzea ohikoa da, gaur egun, goi mailako kirolaren esparruan; horrek ez du erran nahi, hala ere, zer hobetu ez dagoenik. Helmuga, transfeminismoaren ikuspuntutik, urruti da, oraindik ere. Bullerak taldeko kideek argi erran dute: “Genero sistemak egituratzen du gizartea; kirolaren esparruan ere, emakumeok edota emakume gisa sozializatutatako pertsonak ikusezin bilakatzen gaituzte”.
Hedabideek egoera horretan betetzen duten rola jarri du mahai gainean Ainhoa Azurmendik. EHUko irakasleak gaur hartuko du parte Bullerak taldeak antolatutako jardunaldietan. Jardunaldi praktikoak izanen dira, neurri handi batean, baina teoriarako eta eztabaidarako tartea ere izanen dute. Heteropatriarkatua kirol munduan izenburupean, eztabaida saioa eskainiko du Azurmendik, hain zuzen, Lo Eizagirrerekin batera. Hedabideen arduraz, Azurmendik gogora ekarri du Carolina Marin badminton jokalari espainiarrari egunkari batean egindako elkarrizketa. “Izenburu gisa Eta bikotekidea ere badu jarri zuten!”, salatu du.
Kirola gizonezkoen parametroen arabera egituratuta dagoela azaldu du Azurmendik. “Haiena den mundutzat dute, eta zalantzan jartzen dituzte emakumeon gaitasunak. Erresistentziak badaude, hori delako gelditzen zaien azken muga, indarrarena. Kirola sortu zen gizonezkoen indarra erakusteko. Gizonek diote emakumeek ezin dutela haiek bezain on izan, baina argi izan behar dugu gizonen parametroekin neurtzen dela on hori”.
Estereotipoen indarra
Goi mailako kirolaren esparruan, arauek emakume eta gizon nor diren eta nor ez diren ere zehazten dutela erantsi du Azurmendik. “Estereotipoak apurtzeko ordua da”. Oraindik indar handia dute, ordea. Caster Semenya atleta hegoafrikarraren kasua jarri du mahai gainean. 2009an, Berlingo Munduko Txapelketan urrezko domina irabazi zuen. “Zalantzan jarri zuten haren sexualitatea, haren gorputzak ohi baino testosterona gehiago eragiten duelako, bai eta lortutako domina ere; sekulakoa da hori, eta beti emakumeei gertatzen zaie”.
Gizon-emakume binomio horren mugak gainditzen zailak dira. Kirolaren esparruan, gainera, ustez emakumeenak eta ustez gizonenak diren ezaugarriak indartzen ditu. “Kirolariek ere barneratzen dituzte presio sozial horiek. Boxeoan aritzen diren emakumeei, adibidez, gona jartzen diete. Zergatik? zalantzan ez jartzeko emakumeak direla, feminitatea gal ez dezaten”, erran du Azurmendik. Gizonen eta emakumeen ezaugarriak zeintzuk diren zehazteko orduan estereotipoak daude tartean. “Tradizioz ezarritako estereotipo horiek erreproduzitzen ditugu, behin eta berriz. Apurtu egin behar ditugu, ordea”.
Gizon-emakume binomioa da nagusi goi mailako kirolaren esparruan, baina sailkapen horretatik kanpo bertzelako errealitateak badirela nabarmendu du Ainhoa Azurmendik, eta, ondorioz, kontuan hartu beharko liratekeela. Bat egin du harekin Lo Eizagirrek. Azurmendirekin batera ariko da gaurko saioan. Eizagirrek bere esperientzia azaldu du. Surflaria da, eta goi mailan aritu da lehian, hainbat urtez. Uztea erabaki du, ordea. “Transexual maskulinoa naiz; lehian emakumeen artean aritu naiz beti; gizon gisa aritu nahiko banu, bi urtez egon beharko nuke hormonak hartzen; duela ez askora arte ebakuntza egin behar zen, gainera, lehiatu ahal izateko. Egoera horren aurrean, nik zer egiten nuen? Emakumeen artean lehiatu. Nork bere estrategiak bilatzen ditu aurrera egin ahal izateko; bizirik irauteko”.
Halako egoerak eguneroko kontu dira goi mailako kirolaren esparruan, araudiek eta federazioek gaiari behar bezala eutsi ez badiote ere, oraindik ere. Baina lehiaketaren esparrutik kanpo ere, aisialdia betetzeko kirol jardueretan, bada gogoeta egiteko beharra. “Ni ez naiz hasi hormonak hartzen; igerilekura joaten naizenean, adibidez, emakumeen aldagelan sartzen naiz, eta arropa ahalik eta azkarrena kentzen dut, inork ezer esan ez dezan; egunerokotasunean badago hamaika zailtasun”, azaldu du Eizagirrek.
Azurmendik bat egin du Eizagirrerekin, eta haurren artean ere zer teorizatu eta zer hausnartu badela nabarmendu du. Gakoa da, haren ustez, kirola gozatzeko egiten den jarduera bat dela. Ezin dela esparru hori sufritzeko espazio bilakatu. “Umeen artean ere esperientzia txarra izan dezake kirola egin nahi duen transexualak; gure identitatea lotzen da emakume edo gizon izateagatik gizarteak gutaz espero duen horrekin, baina haurrak definitzen ez direnean, edo transexualak direnean, oztopoak aurkitu ditzakete”. Azurmendik argi erran du sentiberago izan behar dugula halako egoeren inguruan, eta, batez ere, kirola jarduera gozagarri bilakatzeko hausnarketa egin, eta sor daitezkeen egoerak normalizatzeko neurriak proposatu.
Talde mistoen gaia jarri du mahai gainean. Aisialdiaren esparruko kirol jarduera eta goi mailakoa bereizi ditu. Eta goi mailako kirolaren esparruan, emakumeek beren espazioa izatearen aldekoa da Azurmendi. “Indarra eta boterea ematen dio horrek emakumeari”. Lehiaketa ofizialetatik at, berriz, “alternatibak saiatu” behar direla gaineratu du.
Eizagirrek uste du, halaber, emakumeek kirolaren munduan bizi izan duten eta bizi duten bazterketari aurre egiteko garrantzitsua dela haien jarduera babestea eta bultzatzea. Surfaren munduan horretan ari da, Emakumea Surflari programaren bidez. Surfa ez da ageri Bullerak taldeak prestatutako egitarauan, baina bertze hamaika kirol jarduera probatzeko aukera izanen dute igandera arte parte hartzaileek: errugbia, aeroboxinga, herri kirolak, roller derby, eta abar. “Iaz, Valentzian egin zen halako esperientzia bat lehen aldiz; polita da kirola eroso eta askatasunean egitea”.
