Ane Eslava
Eguberrietan urteko gainontzeko sasoietan baino gehiago kontsumitzeko ohitura dago: haurrek jostailu asko jasotzen dituzte, eta lehenago zituztenak bota egiten dituzte. Erostea, erabiltzea eta botatzea oinarri duen kontsumo eredu horrek kezk...

Edurne Elizondo

Finlandiari egin dio so Aitzol Lasak (Barañain, 1978), bere azken liburua osatzeko. Han hezkuntzaren inguruan dagoen gizarte-kontsentsua nabarmendu du.

Zergatik aukeratu duzu Finlandia ispilu gisa?

Prentsan agertu delako Finlandia, gutxienez, bitan, azken urteotan. 2006. urtean, Nafarroako datuak oso txarrak izan ziren irakurketaren esparruan PISA azterketan. Berrikiago EAEn gertatu da, berriz ere, 2015ean. Matematikan eta irakurketan emaitzak txarrak izan ziren. Aztertzen duzunean PISAren atzean zer dagoen, ohartzen zara indize horien atzean ez dagoela modurik jakiteko ikasleek, zehazki, zertan egiten duten huts, eta zer hobetu behar duten. Finlandiako emaitza onak aztertu nahi horretan ohartzen zara indizeak baino hobe dela aztertzea hezkuntzari eragiten dioten kanpo faktoreak zeintzuk diren. Kasu honetan, gizartearen zenbait ezaugarri, hezkuntzaren historiari buruzkoak... PISA alternatibo bat egiten da liburuan.

Benetako PISAri buruz, tresna izan beharrean, helburu bilakatu da?

Nafarroan bada adibide bat. 2006ko emaitza txarrei buelta emateko, irakurketa programa bat jarri zuten martxan. Baina hori ahaztu egin da. Joan zaitez ikastetxe batera, eta galdetu azken oposizioak gainditu dituen irakasle bati 2006ko irakurketa planari buruz. Inork ez daki deus, memorian galdu da. Eta beldur naiz orain lau haizeetara zabaldu duten EAEko irakurketa planarekin gauza bera gertatuko den. Horrekin alderatuta, Finlandiak egiten duena da PISA erabili.

Nola?

Erabiltzen dute PISA hezkuntza ikuskaritzaren ordezko gisa. Proposa ezazu hemen hezkuntzaren kontrol administratibo hori bertan behera uztea. Horrek sekulako iskanbila sortuko luke. Hemen pentsaezina da eskola ikuskaritza kentzeko aukera. Bada, Finlandian kendu zuten.

Eta ongi funtzionatzen du?

Hor daude datuak. PISA erabiltzen dutelako ikuskaritza horren ordezko gisa. Erabiltzen dituzte datuak hobekuntza planetarako.

Udalen parte hartzea da Finlandiako sistemaren ezaugarrietako bat. Eskolak unibertso bakartu gisa ez hartzeko lana errazten du horrek?

Duela gutxi, Inma Erreari galdetu zioten ea nola zaletu zen irakurketarekin eta nola bilakatu zen idazle. Erreak esan zuen ikastetxeko liburutegiko liburu guztiak irakurri zituela. Ez omen ziren asko. Deigarria iruditu zitzaidan Erreak esandakoa; Finlandian, segur aski, liburutegirik ez da izanen ikastetxeetan, ikasleak joanen direlako udal liburutegira, eta hango funtsa erabiliko dute beren irakaskuntza proposamenetarako. Hor dago aldea, hain zuzen. Gizarte zerbitzu guztiek bat egiten dutela. Hemen, berriz, ematen du ikastetxe barruan gertatzen denak lau pareta horien artean gelditu behar duela. Helsinkin, adibidez, Heureka izeneko zientzia museoa dago, eta ikasleek hango laborategiak erabiltzen dituzte. Administrazio berak ordaintzen du dena, eta, horren ondorioz, dauden baliabideak denentzat dira.

Finlandian irakasleen formakuntzak duen garrantzia nabarmendu duzu liburuan.

Hemen ohikoa da unibertsitatean lanbide bat ikastea, eta, gero, ez baduzu lanik topatzen edo ez baduzu gustukoa, bigarren aukera gisa edukitzea irakaskuntza. Hori hartzen dugu normaltzat. Han, berriz, pentsaezina da; behar dituzu berariazko bost ikasturte egin unibertsitatean izateko bai lehen hezkuntzako, bai bigarren hezkuntzako irakasle ere. Ez diote edonori uzten ardura hori hartzen. Guk hemen medikuntzarekiko dugun gizarte kontsentsua, han irakasleekiko ere badute. Ez diote edonori uzten beren haurrekin gelan sartzen.

Horrek zer ekartzen du?

Han ikusten da ratioak oso ongi antolatzen dituztela. Haur hezkuntzan, adibidez, heldu bat dago bost haurreko. Hamabosteko gela batean hiru heldu egonen lirateke. Horrek ez du esan nahi hirurak irakasleak izanen direnik. Bat izanen da irakasle titularra, beste bat izan daiteke irakasle laguntzailea, eta beste bat izan daiteke udal langile bat. Irakurketa lantzeko, adibidez, liburutegiko langile bat sar daiteke; edo osasunarekin lotutako zerbait jorratzeko, osasun etxeko bat. Irakasleen formakuntza, gainera, osoa da.

Zer erran nahi duzu?

Adibide bat aipatuko dut. Orain, ebaluazioa egiten ari dira irakasleak. Klaustro guztietan esanen dizute badela irakasleren bat giro txarra sortzen duena. Hori oso ohikoa izaten da. Irakasle bat izan daiteke ona ikasgelan, eta ona bere diziplinan, baina gaizki moldatu kudeaketan edo gurasoekin harremanak lantzerakoan. Hori guztia, Finlandian, sartzen da irakaslearen oinarrizko prestakuntza horren barruan. Eta hemen birziklatuta sartzen ditugunez irakasleak ikastetxeetara, elementu horiek galdu egiten dira.

Hezkuntzaren arloan gizarte-kontsentsu hori lortzeko zer behar da?

Finlandiako hezkuntzaren historiari erreparatuta, kontsentsu hori eraikita dago nazio eraikuntzaren gainean. Akaso hori da guri falta zaiguna kontsentsu hori izateko. Hezkuntzaren bitartez bilakatu zuten hizkuntza gutxitu bat nazio hizkuntza, estatu hizkuntza. Baliabide ekonomiko eskaseko herria denez, gainera, irakaskuntzaren bidez saiatzen dira etorkizuneko belaunaldiak ahalik eta hobekiena prestatzen herrialdeak aurrera egin dezan.

Hezkuntza bera produktu bilakatu dute, nolabait erranda. Jazarpenaren aurkako Kiva programa saltzen dute, adibidez. Zer deritzozu?

Hezkuntza merkantilizatuta dagoela esaten dugunean hori esan nahi dugu, hezkuntza produktuak sortzen direla, frankiziak. Gu gaude beste aldean. Besteen frankiziak kontsumitzen ditugu.

Finlandian, ikasleak daude erdigunean. Hemen, bertzelako rol bat betetzen dute?

Hemen, rol pasiboa dute ikasleek. Hartzaile dira. Ematen zaien kontsigna da isilik egon daitezela. Finlandian tutorea da ikaslearen laguntzailea. Tutorearen ardura da bilatzea haurrak zer-nolako interesak eta indarguneak dituen, eta horiek sustatzea; eta hautaketan laguntzea. Ardura handia da. Ikasleak hautatu egin behar du, eta hautatutako horrekin kontsekuente izan.

Alda daiteke hemengo egunerokoa?

Nik hainbat ondorio jarri dut mahai gainean. Batetik, tentuz jokatu behar dugula frankiziekin. Bilatu behar da eskolaren baitan dauden elkarte eta kolektibo guztien arteko elkarlana. Egon dadila eskola auzoan eta herrian barneratua. Erdigunean ikaslea jarri behar dugu; autonomia eman behar diogu, bai eta hartzen dituen erabakien gaineko ardura ere. Hizkuntza ereduen inguruan ere gogoeta egin behar dugu, eta egungo kaosa gainditu.

Ane Eslava

Haien espazio bakarra etxea zen, eta haien eginbeharra, seme-alabak izatea; hori da frankismoak emakumeei helarazi nahi izan zien ideia nagusia. Baina zer tresna erabili zituen diskurtso hori zabaltzeko? Galdera horri erantzuten saiatu da Gemma Pierola historialaria (Barañain, 1974), Mujer e ideología en la dictadura franquista. Navarra 1939-1960 liburuan (Emakumea eta ideologia diktadura frankistan. Nafarroa 1939-1960). Ondorioztatu du Nafarroan espero zuten baino arrakasta txikiagoa izan zutela diskurtsoa zabaltzerakoan.

Zergatik ikertu duzu frankismoko emakumeen diskurtsoa?

Jakin nahi nuen nondik zetozen frankismoko emakumeen eguneroko jarrerak. Horretarako, aztertu nuen zer erakundek mobilizatzen zituzten emakumeak, eta ikusi nuen hauek zirela: [Espainiako Falangearen] Emakumeen Saila, Ekintza Katolikoko zentroak eta, Nafarroan, Margaritak, emakume karlistak. Aztertu nuen zer diskurtso zuen estatuak erakunde horien ahotan, eta zer tresnaren bitartez helarazi zizkieten ideia horiek emakume guztiei.

Artxiboetara eta prentsara jo duzu. Zailtasunik izan duzu?

Bai, oso zaila izan da erakunde horien inguruko dokumentazioa aurkitzea, batez ere Emakumeen Sailarena. Nafarroan, ez dago ezer, ezta Madrilen ere, eta han Espainiako probintzia guztietako dokumentazioa dago. Horrek arreta ematen du; izan ere, Nafarroan ez zen fronterik egon, errepresioa ikaragarria izan zen, Emakumeen Sailak ez zuen toki handirik izan… Eta, hala ere, ez dago dokumentaziorik. Ez du inolako zentzurik.

Elkarrizketak egin dituzu. Norekin hitz egin duzu?

Hiru emakume talde elkarrizketatu nituen, adinaren arabera, ikuspegi zabala izateko: altxamenduaren garaian 8-10 urte zituztenak, gerraostean jaiotakoak, eta 1960-1970eko urteetan protagonista izandakoak. Ez nituen elkarrizketatu nahi kargu garrantzitsuak zituzten emakumeak; ikusi nahi nuen nola barneratu zuen diskurtsoa emakumeen gehiengoak.

Zein diskurtso zabaltzen zuten aipatu dituzun erakundeek?

Erregimenak emakumeei helarazten zien diskurtsoa ez zen berria, baina errepublika garaian eten txiki bat izan zuen. Frankismoak, jada hor zegoena aprobetxatuz, funtzio sozial eta politiko bat ezarri zion emakumeari: espiritu nazionalean heziko ziren haurren produktorea izatea. Bada, ideia hori txertatzea zen Emakumeen Sailaren zeregin nagusia, errepublikan perbertitu ziren emakumeak berriz hezteko. Ekintza Katolikoak bat egiten zuen diskurtso horren zati batekin, baina kristautasunaren balioekin berriz hezi nahi zituen emakumeak. Margaritek ere diskurtsoarekin bat egiten zuten, baina karlismoaren ideia politikoak erantsi zizkioten.

Talde horiek nola helarazi zieten diskurtsoa beste emakumeei?

Emakumeen Sailean, mota guztietako jarduerak egiten zituzten emakumeentzat: landa eremuari lotutakoak, heziketa intelektualekoak, kulturalak… Horietan guztietan zabaltzen zuten diskurtsoa. Gainera, emakume guztiek gizarte zerbitzua egin behar zuten, eta, han, espiritu nazionalaren formakuntza ikastaro bat jasotzen zuten, baita emazte eta ama ona izatekoa ere. Han zeudenean, emakumeek hori guztia entzun behar zuten.

Erlijioak garrantzia izan zuen?

Bai, morala eta erlijioa erabili zituzten diskurtsoa sendotzeko. Eta, herritarren bizitza kontrolatzeko orduan, Eliza ezinbestekoa izan zen estatuarentzat.

Zer garrantzi izan zuen publizitateak diskurtsoa zabaltzeko?

Publizitateak izugarrizko garrantzia du populazioa kontrolatzeko orduan. Garai hartako aldizkarietan antzeko irudiak agertzen dira behin eta berriz: emakumea etxeko lanak egiten. Produktua oso hizki txikian iragartzen da, helburu nagusia beste bat baita. Adibide asko daude; kasurako, garbigailuen iragarki batek honakoa dio: "Ez du jai hartzen igandean, eta ez da mutil lagunarekin ateratzen ostegunean. Zure zerbitzari perfektua izango da". Emakumea objektu bat baino ez da, eta halako asko daude. Horrenbeste denbora izan zutenez publizitate mota hori zabaltzeko, gizartea pixkanaka diskurtsoa barneratuz joan zen. Izan ere, halako diskurtsoek arrakasta izaten dute urte luzez irauten dutenean.

Hezkuntza ere erabili zuten.

Bai, hezkuntza kontrolatzea ezinbestekoa da edozein botererentzat: arma bat da. Frankismoak egin zituen lehenbiziko gauzetako bat izan zen irakasleria garbitzea. Nafarroan, mende hasieran, mugimendu handia zegoen: Iruñeko maistren eskolan borborka zeuden ideia berriak. Baina diktadurak hori guztia desagerrarazi zuen, herritarrak kontrolatzeko.

Sexualitatearen kontrola baliatu zuten emakumeak kontrolatzeko?

Espainia berrian, emakumearen espazio bakarra arlo pribatua zen; haren eginbeharra zen haurrak izatea, eta hor, sexu gozamenak ez zuen tokirik. Elizarentzat bekatuzkoa zen, eta estatua ez zen zuzenean horretara sartzen diskurtsoarekin, baina bai araudiarekin. Hala ere, emakumeek bideak aurkitzen zituzten beren ugalketa kontrolatzeko. Adibidez, ezkutuan bazen ere, antisorgailuak erabiltzen zituzten. Eta askok abortatu zuten: Iruñean, harrigarria da zenbat aborturen berri heltzen zen epaitegietara.

Prostituzioaren gaia ere jorratu duzu. Zer aurkitu duzu?

Iruñean prostituzio asko zegoen, eta, emakume batzuentzat, bizirik irauteko modu bat izan zen. Ez dakit zenbat izan ziren, ez baitute hitz egin nahi gai horri buruz. Baina batzuek iradokitzen dute errepresaliatuen edo eraildakoen emazteak zirela, eta, ezer ez zutenez, prostituziora jotzen zutela.

Emakumeek frankismoaren diskurtsoa barneratu zuten?

Askok bai, barneratu zuten etxean egon behar zutela, haurrak zaintzen, senarra lanetik heltzen zenerako etxea zaintzen…Baina, aldi berean, beren desirak eta kezkak zituzten: aisialdia izan nahi zuten, dantzatu… Eta, eguneroko bizitza debekuz beteta zegoen arren, jakin izan zuten horiei buelta ematen; denek esaten dute hori. Adibidez, modu jakin batean dantzatu behar zen, baina, bat-batean, dantza areto pribatu asko sortu zituzten. Edo mendi taldeen txangoak: ibilaldiak baino askoz gehiago ziren. Eta moda kristauari aurre egiteko tranpak zituzten...

Esango zenuke aztertu dituzun erakundeek beren helburua lortu zutela Nafarroan?

Estatuak eta Elizak emakumeei transmititu zieten diskurtsoa hemen berdina izan zen; beraz, horretan Nafarroa ez zen salbuespena izan. Baina, esan diguten arren Falangeak toki handia izan zuela Nafarroan, nik frogatu dut ezetz. Beraz, Emakumeen Sailak hemen ez zuen lortu espero zuen emaitza. Hemen zerbaitek pisua izan bazuen, karlismoak izan zuen.

Ane Eslava

OPCC Pirinioetako Klima Aldaketarako Behatokiaren txosten batek erakutsi du azken hamarkadetan Pirinioetan beste inon baino azkarrago igo dela tenperatura. Ondorioak nabarmenak dira: glaziarrak desagertzeko bidean dira, eta landareak eta animaliak habitat berriak bilatzen ari dira. Txostena osatu duten ehun zientifikoen artean daude Sheila Izkieta (Iruñea, 1983) eta David Elustondo (Iruñea, 1974) Nafarroako Unibertsitateko ikerlariak. Replim taldearekin parte hartu dute ikerketan, eta zohikaztegiak eta lakuak izan dituzte aztergai.

Zeintzuk dira ikerketaren daturik garrantzitsuenak?

DAVID ELUSTONDO: 50 urtean batez besteko tenperatura 1,2 gradu igo da Pirinioetan, munduko batezbestekoa baino %30 gehiago, eta oraindik ez dakigu zergatik igo den gehiago hemen beste tokietan baino. Prezipitazioek behera egin dute: hamarkada bakoitzeko %2,5 gutxiago. Ikusi da etorkizunean tenperaturak gora egingo duela: kasurik okerrenean, 7 gradu igo daiteke; onenean, 4 gradu. Prezipitazioek, dirudienez, behera egingo dute.

SHEILA IZKIETA: Hala ere, ikerketak erakutsi du klima aldaketa ez dela fenomeno lineala; garai batzuetan, kasik ez da aldaketarik egongo, eta, bat-batean, aldaketa handi bat egongo da.

Aldaketa hauek normaltasunetik kanpo daude?

S.I.: Bai. Klimaren historian zikloak egon dira, eta garai batzuetan tenperaturek gora egiten dute, eta beste batzuetan, behera. Baina azken urteetako aldaketa inoizko azkarrena izan da. Horrek ondorio asko ekartzen ditu, batez ere mendialdeetan, oso baldintza zehatzak dituztelako. Pirinioetan, bi graduren aldaketak eragin handia du, eta oso zaila da horretara moldatzea.

Zer ardura dugu gizakiok?

S.I.: Frogatua dago azken hamarkadetako tenperatura igoera ezingo litzatekeela gertatu modu naturalean; beraz, argi dago gizakiok dugula honen errua; CO2 gasen isuriengatik, batez ere. Atmosferak, isurietara egokitzeko, tenperatura igo behar du.

Ondorioetako bat da Pirinioetako elurraren desagertzea.

S.I.: Bai, 1980tik glaziarren erdiak desagertu dira, eta 50 urtean erdira gutxituko da elurraren lodiera.

D.E.: Glaziarrak edo lakuak oso ekosistema kalteberak dira, eta zaila izango da tenperatura aldaketa handiekin ez desagertzea.

Zer ondorio izan dezake naturan glaziarren desagertzeak?

S.I.: Ekosistema desorekatuko du. Fauna eta landare espezie batzuk elurretara ohituta daude, eta, gutxitzen bada, mugituko dira: saiatuko dira haientzako egokiak diren baldintzak bilatzen, toki altuagoetan. Horrekin lotuta, sinkroniaren aldaketa dago: espezieak ateratzen dira jaten duten espeziea ateratzen denean; adibidez, intsektua landarearekin batera ateratzen da. Baina ateratzen denean landarea oraindik ez badago hor, ezingo du polinizazioa egin, eta desagertuko da.

D.E.: Gainera, Pirinioak bezalako lurralde espezifikoetako espezie endemikoek moldatzeko ahalmen txikia dute, oso baldintza zehatzak dituztelako, eta aldaketak direla-eta kalteberak dira. Hori gertatzen ari zaie, adibidez, eper zuriari edo anfibioei. Gainera, espezie inbaditzaileak ere agertzen ari dira. Eta uraren arazoa ere hor dago: mendialdeko ibaiak elurtarrak dira; beraz, glaziarren galerarekin eta eurien gutxitzearekin, geroz eta ur gutxiago izango dute, eta kalitate txarrekoa.

Muturreko fenomenoak areagotuko dira. Zeintzuk?

D.E.: Batez besteko balioak asko gainditzen dituzten fenomenoak dira: elur jausiak, uholdeak, suteak… Txostenak argi erakusten du espero dela horiek ugaritzea.

Zergatik ugarituko dira horiek?

S.I.: Dena lotuta dago. Adibidez, uholdeen kasuan: prezipitazioen joera beheranzkoa da, baina, espero denez, euri guztia une zehatz batzuetan eroriko da, ez da konstantea izango, eta horrek uholdeak eragingo ditu. Bestalde, elur jausiak elurrarekin eta beroarekin lotuta daude: elurte bat badago, eta bat-batean azpitik datorren beroak elurra urtu egiten badu, elur jausia gertatuko da. Suteei dagokienez, euriteen gutxitzearekin, lehorte gehiago egongo dira, eta horiek suteak eragingo dituzte.

Zer kalte eragingo die horrek guztiak Pirinioetako biztanleei?

S.I.: Hasteko, despopulazioa. Dagoeneko arazo hori duen eskualde batean, baldintzek okerrera egiten badute —laborantzak ez funtzionatzea, faunak sufritzea eta abar—, azkenean, despopulazioa areagotuko da. Gainera, hain zuzen, despopulazioaren eraginez, Pirinioetako eremua zaurgarriagoa da muturreko fenomenoen aurrean: kasurako, lehen laborantza lurrak zeuden toki asko hutsik daude, eta horiei higadurak kalte handiagoa egingo die.

D.E.: Pirinioek, gainera, kalte sozioekonomikoak izan ditzakete. Han turismoa oso garrantzitsua da, eta elurrik gabe, eskiari lotutako turismoa galduko dute, adibidez. Eta glaziar, laku eta antzeko toki erakargarriak galduz gero ere jende gutxiago joango da. Eskualde horretan energia hidroelektrikoa asko erabiltzen da, baina ibaien emarien menpe dago. Ibaiek ur gutxi badute, ezingo dute energia mota hori sortu; beraz, ziurrenik erregaietara jo beharko dute, eta arazoa areagotu.

Arazo honek ba al du atzera-bueltarik?

S.I.: Oraintxe bertan, berotegi efektua gelditzeko gure eskuan dagoen guztia egingo bagenu ere, mende erdira arte ez genuke lortuko arazoa gelditzea. Horregatik, kalteak saihesteko neurriak hartu behar dira, baina orain badakigu hau gertatzen ari dela, eta saiatu behar dugu egokitzapen neurriak hartzen. Horrek eskatzen du gertatu diren aldaketak eta aurreikusten direnak ikertzea, eta kalteak izan dituzten tokietan neurri zehatzak ezartzea.

Zuek zohikaztegiak eta lakuak aztertu dituzue. Zergatik?

D.E.: Zohikaztegiak eta lakuak oso ekosistema kalteberak dira, eta oso interesgarria da horiek aztertzea, beste toki batzuetan gerta daitekeen horren seinaleak ematen dizkigutelako. Gainera, Pirinioak beste toki batzuk baino lehenago pairatzen ari dira klima aldaketaren eraginak, eta horrek erakusten digu zer gerta daitekeen antzeko baldintzak dituzten lekuetan; eredu gisa funtzionatzen dute, eta hori oso inportantea da.

Zergatik da garrantzitsua herritarrek ikerketan parte hartzea?

S.I.: Pirinioak ikertzeko, beharrezkoa da eskualde horretan behatokiak izatea. Guk, horretarako, herritarren laguntza behar dugu, zeren, adibidez, neguan ez baita erraza izaten mendiko toki batzuetara iristea. Hori errazteko, eskatzen diegu alpinistei, gu aztertzen ari garen eremuetan daudenean, esan diezagutela nola dagoen tokia, aplikazio baten bitartez: lakua izoztuta dagoen edo ez, adibidez. Hala, jendeak erregistro bat sortzen lagun diezaguke. Normalean, mendizaleak asko engaiatzen dira; kontzientzia handia dute.

Ane Eslava

Amiantoa zuntz mikroskopikoetan desegiten den mineral bat da: oso toxikoa da, eta, arnastuz gero, minbizia eta halako eritasunak sor ditzake. XX. mendean, amiantoa AEBetatik ekarri, eta lantegietan inolako babesik gabe erabiltzen zuten. Amiantoak kalte egindakoen artean dago Maria Asun Fernandez (Iruñea, 1960), Ananar Nafarroako Amiantoaren Biktimen Elkarteko presidentea. Orain, kalte-ordain bat jasoko du amiantoa saltzen zuten AEBetako enpresek sortutako funtsetako batetik. Halako bigarren kasua da Nafarroan: iaz, Ananar elkarteko beste kide batek jaso zuen.

Zer kalte eragiten du osasunean amiantoa arnasteak?

Amiantoa ileak baino askoz ere txikiagoak diren zuntzetan deskonposatzen da. Zuntz horietako bakar bat arnastuz gero, biriketan itsatsita geratzen zaizu, eta 30 bat urteren ostean, gaixotasun bat agertzen zaizu; gehienetan, minbizia. Egun ez da amiantoarekin lan egiten, baina toki guztietan dago: eskoletan, lantegietan, etxeetan... Eta, deskonposatuz gero, edonork arnas dezake. Guk eskatzen dugu amianto guztia ken dezatela; baina, oraingoz, ez dute ezer egin.

Zuri, zein kalte eragin dizu?

Senarrak Nafarroako enpresa batean lan egin zuen, Superserren, eta 2016an pleurako mesotelioma diagnostikatu zioten: amiantoarekin lotutako minbizia. Hamalau urtez aritu zen enpresaren kalitate kontrolean, eta ez zuen amiantoa ukitzen. Baina kate batean zegoen, eta hor amiantoa zatitzen, kardatzen eta orrazten zuten; giroan zegoen. Iazko azaroan hil zen, AEBetako kalte-ordaina jasotzeko izapideak egiten ari ginela.

Bere garaian, babesik gabe maneiatzen zuten amiantoa?

Bai, inolako babesik gabe. Dirudienez, lantegietara eramaten zituzten kutxek arriskuaz ohartarazteko zigiluak zituzten; baina, kutxak sartzean, zigilu horiek kentzen zituzten. Eta jendeak jan, erre, eta denetarik egiten zuen amiantozko plaken gainean.

Mediku kontrolik egiten zuten?

Gure kasuaz hitz egingo dizut: enpresen eta langileen zerrenda batzuk daude, eta horietan daudenei mediku kontrolak egin behar dizkiete. Bada, Superser zerrenda horretan dago, baina senarra ez zegoen zerrendan. Ez zuen inolako kontrolik izan, minbizia diagnostikatu zioten arte. Areago, azaroaren 19an hil zen, eta urtarrilean jaso zuen mediku azterketa egiteko lehenbiziko gutuna. Oso gogorra da.

AEBetako kalte-ordaina jaso duzu. Garrantzitsua da zuretzat?

Kalte-ordainak oso garrantzitsuak dira: ez digute galdutako pertsona itzuliko, baina aitorpena emango digute. Ez da diruarengatik; nik dirua elkarteari emango diot; aintzatespenarengatik da.

Nolakoa izan da kalte-ordaina lortzeko prozesua?

Houstongo [AEB] abokatu bulego baten bidez eskatzen da. Betekizunak dira amiantoarekin 1983 baino lehen lan egin izana, pleurako mesotelioma izatea, eta zure enpresak AEBetan amiantoa erosi izana. Gure kasuan, iazko uztailean, Houstongo abokatuak gurekin harremanetan jarri ziren, eta esan ziguten eska genezakeela kalte-ordaina, eta ez genuela dirurik aurreratu behar: irabaziz gero, haiek kalte-ordainaren %25-40 kobratuko zuten. Xehetasun guztiak aztertu genituen, eta aukera ona iruditu zitzaigun; ez genuen ezer galtzekorik. Baina prozesua luzatu da: bi urte kostatu zaigu.

Zergatik sortu zituzten konpentsazio funts horiek amiantoarekin lotutako enpresek?

AEBek amiantoa aurkitu zuten, eta mundu osoan saltzen hasi ziren. 1989an debekatu zuten, baina askoz lehenago bazekiten arriskutsua zela: Osasunaren Mundu Erakundeak 1940an ohartarazi zuen amiantoak arnas aparatuko arazoak sortzen zituela, eta heriotza eragiten zuela. Beraz, amiantoarekin lotutako enpresa estatubatuarrek bazekiten arriskutsua zela, eta funts horiekin beren burua babesten zuten.

Nafarroatik kanpo, kalte-ordain gehiago eman dituzte?

Espainia mailan ez diote inor gehiagori eman, eta gainontzeko herrialdeetan, ez dakit. Uste dugu gure elkarteak aurrekaria ezarri duela, eta eskaera egitera animatu nahi ditugu baldintzak betetzen dituztenak.

Kutsatutako jendearen zerrendarik ba al dago?

Hutsune izugarria dago: portzentaje batzuk baino ez daude. Gu hasi gara hildako pertsonen errolda zehatz bat egiten, pertsonen eta enpresen datuekin, baina lan handia dugu.

Tratamendurik dago amiantoak sortutako gaixotasunentzat?

Ez dago ezer: minbizi horiek sendaezinak dira. Gaixoei kimioterapia ematen diete, minbizia motelago hazteko, baina horrek ez ditu sendatzen.

Eta ikertzen ari dira?

Gizarte Segurantzak ez du ezer ere ikertzen. Zerbait egiten ari den bakarra Nafarroako Unibertsitatea klinika da: bizi kalitatea hobetzeko zerbait lortu du, eta entsegu bat egin behar du amiantoaren minbiziarentzako tratamendu zehatz bat lortzeko. Gure elkartetik ere ikerketa bultzatzen dugu, CIMArekin [Medikuntza Aplikatuko Ikerketa Zentroa]. Bestalde, Frantzian, ikerketa garrantzitsu bat abian da: txerto bat aurkitu dute, ez duena minbizia sendatzen, baina gelditu egiten duena, eta orain probatuko dute ea funtzionatzen duen. Urrats txiki bat da, baina, aldi berean, oso handia.

Amiantoak eragindako minbizia gaixotasun profesional gisa hartzen dute?

Minbizi mota asko daude, baina Gizarte Segurantzak lau hartzen ditu gaixotasun profesionaltzat: laringekoa, biriketakoa, urdailekoa eta pleurakoa. Ez dituzte guztiak onartzen, ez dutelako onartu nahi haiek izandako errua. Izan ere, Espainiako Gobernuarena izan zen errua, materiala sartzen utzi zuelako; enpresena, sartu zutelako; eta Gizarte Segurantzarena, ez zuelako ezer egin gobernuak segurtasun neurriak jartzeko agindu zuenean.

Horiek ez dute onartu izandako errua?

Epaiketak daude, baina oso zaila da. Izan ere, epaiketan zerbait eskaintzen dizute, eta ez baduzu onartzen, urte askotan ibili behar duzu epaiketa batetik bestera. Horregatik, jendea, normalki, eskaintzen diotenarekin konformatzen da. Izan ere, urte bateko bizi itxaropena baduzu, ez duzu atsekaberik nahi... Eta horrekin jolasten dira.

Zuri zertan lagundu dizu Ananar elkarteak?

Elkarteko kide guztiok familia bat gara, arazo bera pairatu dugulako. Gaixoarentzat oso lagungarria da egoera berean daudenekin hitz egitea. Eta atzean gaudenoi asko laguntzen digu elkarri begiratzeak, besarkatzeak, elkarrekin negar egiteak... Azalpenik eman behar ez izateak. Nik liburu txiki bat idatzi dut, uste dudalako oso garrantzitsua dela sufrimendua elkarri azaltzea: norberarena, bikotearena, familiarena... Nik kontatzea erabaki dut. Kostatu zait, baina niretzat lasaitu bat izan da.

Joxerra Senar

"Bonbardaketa batean parte hartuko al dudan galdetzen dutenean zer ordutan den erantzuten duten horietakoa naiz". Umore ukitu horrekin laburbildu du Josean Belokik (1979, Iruñea) Mintzoa argitaletxearen proposamenari emandako berehalako erantzuna. Baiezko horren emaitza da Navarra, ¿por qué no es un estado? liburua (Nafarroa zergatik ez da estatu?). Azken berrehun urteetako historiari erreparatu dio, baina Belokik argi utzi du ez dela azterketa historizista bat, saiakera politiko bat baizik.

Nafarroaren subiranotasunaren galerari buruzko gogoeta bat da liburua. Zergatik kokatu duzu abiapuntua XIX. mendean eta ez 1512an?

Ez dut 1512koa mitifikatu nahi. Independentzia galdu zen, baina, antzinako erregimena zenez, subiranotasuna erregeak zuen. Konkistaren ondorioz, dinastia aldatu egin zen, eta herrialdea zatitu, baina, Espainiako koroaren barnean egokitzeko orduan, nolabaiteko estatu konfederalari eutsi zitzaion: gorteak zituen, txanpona jaulkitzeko ahalmena... XIX. mendera arte iraun zuen hark. 1512koa konkista militarra izan zen, eta anexioa izan ote zen eztabaida intelektuala erabat gainditua dago.

Lege Hitzartu horren gain eraiki da Nafarroa eta Espainiaren arteko harremanak hitzarmen bidez ezartzen direlako interpretazio politikoa. 1841a mugarri garrantzitsua izan zen?

Ez zen hitzarmen bat izan. Desmitifikatu beharreko lehen mitoa da, konkista baten ondorengo legea izan baitzen hura. Gerra karlista galdu zen, eta ordura arteko guztia deuseztatu zen. Foruak batasun konstituzionalaren menpe jarri zituzten, eta batasun hark subiranotasun esparru bakarra du. Aurretik, subiranotasun gehiago zeuden, estatu konfederatu moduko bat zelako.

Nondik dator hitzarmenaren gorazarre hori?

Ez zen garai hartakoa, beranduagokoa baizik. 30-40 urte beranduago hasi zitzaion Lege Hitzartu deitzen. Hitzarmenik ez dago, negoziatzen dutenak berberak baitira. 1841aren aurreko ereduan, gorteei zegokien negoziatzea, eta ez diputazioari. Diputazioak ez zuen eskumenik harakiria egiteko eta subiranotasuna galtzeko. Alta, diputazio hartan liberalak zeuden, gerraren irabazleak. Hori bakarrik Nafarroan gertatu zen, lege horri ezetz esan baitzioten Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak. 1876an, hirugarren gerra karlistarekin, hori ere amaitu zen.

Historiako beste mugarri bat 1893an izan zen: Gamazada. Nolako garrantzia izan zuen?

Handia; hainbestekoa, ezen Nafarroako iruditerian eta herri kulturan Amaiurko defentsaren pareko zerbaitekin parekatzen baita.

Mitifikatu egin da?

Ez, itzela izan zen. Foruen arrastoak baino ez ziren geratzen, eta Ogasuna izateak zure diruen kontrola izatea ahalbidetzen dizu, eta, horregatik, egun ere, jo eta ke defenditu beharra dago. Hori ere kendu nahi izan ziguten, eta horren aurkako herritarren erantzuna oso bizia izan zen. Manifestazio jendetsuak egin ziren, eta kontuan izan ez zirela egungo distantziak, gaur egun edozein tokitan zaudela ordu baten buruan hiriburuan baitzaude. Nafarroako Ohorezko Liburuan 120.000 nafarrek sinatu zuten, eta ordu hartan 300.000 biztanle bizi ziren Nafarroan. Azkenean, Gamazada hark atzera egin zuen, karlismoa berriz altxatzeari beldurra izan ziotelako. Halaber, Kuba ere altxatu zenez, han hil zen.

Zer ondorio izan zituen?

Euskal abertzaletasuna sortu zen.

Bizkaian errotu zen, eta ez Nafarroan, nahiz eta hemen indar intelektual handia izan. Zergatik?

Aurretik bi joera zeuden: Arana Goiriren bizkaitarrismoa eta Arturo Kanpionen Euskara taldea. Aranak izena (Euzkadi) eta ikurra (ikurrina) asmatu zituen, baina bien artean eztabaida bizia izan zen herrialdearen izenari buruz, eta ez dut dokumentu hori bilatzea lortu. Kanpionek Nafarroa deitu nahi izan zion herrialdeari.

Egun nabarrismo deitzen dugun hori euskal abertzaletasunaren aurkako erreakzio gisa sortu zen?

1841era jo behar genuke berriz. Burgesia liberalak Nafarroako erakundeen kontrola hartu zuenean, finantzak eta ekonomia bere esku zituen. Ez zuten kontuak inori eskatu beharrik. Hori oso garrantzitsua da, etorkizuneko jarrerak ulertzeko balio baitu. 1919an, udalen mugimenduak foruak berriro ezartzea proposatu zuenean, adibidez, Nafarroako Diputazioak ez zuen beste lurraldeekin elkartu nahi izan. Lau lurraldeak egituratuz gero, boterea galduko zuten.

Foruak ulertzeko bi modu daude?

Bai, 1841etik hala da. Lehenaren helburua da galdutako subiranotasuna berreskuratzea, egungo egoerara egokituz, eta besteak batasun konstituzionala defenditzen du, baina Ogasunaren kontrolari eutsi nahi dio. Lehen joera nagusi izan zen 36ko gerrara arte, baina frankistak jo eta ke aritu ziren 40 urtez, eta foruak itzultzearen aldekoa zen gizarte hura eraldatu zuten. Hori da UPNren oinarri soziologikoa. Trantsiziotik galdutako subiranotasuna berreskuratzearen aldeko bakarrak euskal abertzaleak dira.

XX. mende hasiera hartan sortu zen Diario de Navarra, eskuin horren bilakaera ideologikoa ulertzeko ezinbestekoa.

Bigarren joera horren bultzatzaile nagusietakoa da. Dena den, burgesia liberal horrek XX. mendearen hasiera horretan marmol gainean zizelkatu zituen bere oinarri ideologikoak. Esparzak gaur dioena 1917an jada esaten zuen Victor Praderak: Espainiaren batasuna, ororen gainetik batasun konstituzionala, abertzaletasunaren aurka egitea eta Nafarroako historiaren ikuspegi bakarra. Victor Praderaren bilakaera bitxia da: karlista izan zen, foruak itzultzearen aldekoa.

Karlismoaren gainbeheraren isla da?

Bai, karlismoak EAJrekin dokumentu politikoak partekatzen zituen, eta, Lizarrako Estatutuaren idazketan parte hartu ostean, 1931n hauteskunde konstituziogileetan elkarrekin aurkeztu ziren. Eta, urte gutxi batzuk geroago, elkar hiltzen ari ziren.

Egun, Espainiako Konstituzioko laugarren xedapen iragankorra eztabaida politikoaren erdian da, lau lurraldeen arteko batasunaren aukera irekita uzten baitu. Zer garrantzi du?

Bere garrantzia badu, baina uste dut garrantzi handiagoa duela lehen xedapen gehigarriak, eskubide historikoak onartzen baititu. Gizartean adostasun handia dago akordio zabal baten bidez autogobernua sendotzeko.

Eskuin nabarrista hori nola ikusten duzu?

Erabateko gainbehera ideologikoan. Ez dute jakin euren diskurtsoa egokitzen, eta orain bidegurutze batean daude: bide batek asimilatze konstituzionalerantz daramatza, eta besteak, euskal nazionalismorantz.

Ane Eslava

Euskara ordenantza berria egiteko proposamena aurkeztu du Iruñeko Udalak. Aritz Romeo zinegotziaren ustez (Iruñea, 1982), "pauso garrantzitsua" eman dute, 1997ko ordenantzaren oinarria berreskuratu dutelako: "Kontsentsua".

Zeintzuk dira ordenantza proposamenaren oinarriak?

Hiru ideia nagusitan laburbiltzen dira. Alde batetik, ordenantza berri honek 1997ko ordenantzaren espiritua berreskuratzen du: kontsentsua; bestetik, oinarri juridikoa ematen du bitartekariak jarri ahal izateko euskara zerbitzu hizkuntza izan dadin; eta, hirugarrenik, errealitate administratibo eta esparru juridiko berrira moldatzen du udal arautegia.

Euskara eta gaztelania berezko hizkuntza gisa hartzen ditu.

Hori da, 1997ko ordenantzaren funtsa zen onartzea euskara eta gaztelania Iruñeko berezko hizkuntzak direla, eta, beraz, biek izan behar dutela berdintasuna irudi korporatiboan, herritarrekiko harremanetan… Horretarako oinarria jarri da, bere garaian UPNk egin zituen moldaketa murriztaileak bertan behera utzita.

1997tik lau aldiz aldatu da euskararen ordenantza. Zer galdu da jatorrizkotik?

UPNren aldaketen helburua zen euskara hirian ikusezin egitea. Esate baterako, ordenantzak exijitzen zuen liburuxkak, kartelak eta gisakoak euskaraz egotea, baina UPNk aldaketa bat egin zuen horiek euskarri ezberdinetan ateratzeko. Euskarazko ale gutxiago ateratzen zituen, eta toki gutxitan jartzen zituen. Hori guztia bertan behera utzi dugu.

Zer aldaketa egingo dira esparru juridiko berrira moldatzeko?

Legedian hainbat eta hainbat gauza aldatu dira, eta ordenantza moldatu egin behar dugu. Besteak beste, 2017an aldaketak egin ziren Euskararen Legean, eta [euskararen] foru dekretua ere onartu zen. Bestalde, badago Europako hizkuntza gutxituen inguruko foru dekretu bat, eta horretara ere egokitu beharra dago.

Izena ere aldatuko da.

Bai, vascuence-tik euskara-ra.

Proposatu duzue udalaren iruditerian bi hizkuntzen berdintasuna bermatzea. Nola?

Ordenantza honek onartu egiten du iruditeriaren ikuspuntutik euskara eta gaztelera berdinak direla, eta leku orekatua izan behar dutela. Adibidez, joan den legegintzaldian oposizioan ginenok moldaketa bat egin genuen interpretazio batean, euskara eta gaztelera tamaina eta formatu berean joateko, eta hori sendotuko da.

Herritarrek udalarengana jotzen dutenean, nola bermatuko dira hizkuntza eskubideak?

Ordenantzak oinarri juridikoa jartzen du hori bermatzeko. Kontuan izan behar dugu Iruñeko Udalaren egituraketan 20 urte izan direla UPNren gobernuarekin. Beraz, oraintxe ez dago baliabide nahikorik eskubide hori bermatu ahal izateko; kasik hutsetik hasi beharko dugu lanean. Orain, progresiboki, neurriak hartuz joan behar dugu.

Zer irizpideren arabera erabakiko da zer lanpostu publikotan eskatuko den euskara?

Ordenantzak foru dekretuak esaten duena bermatuko du, besterik gabe. Osoko bilkuran erabakiko da zer postutan exijituko den euskara betekizun gisa, eta ikusi beharko da zeinetan baloratzen den meritu gisa. Horretarako jarraituko diren irizpideak izango dira, batetik, publikoari arreta bermatzea, eta, bestetik, administrazio barruan zirkuitu elebidunak sortzen hastea. Bestalde, udalak maila teknikoan aztertuko du zer lanpostuetan den beharrezkoa euskara. Hala ere, ordenantza hori baina askoz harago doa: ez da bakarrik oraingo enplegu eskaintza egiteko, baizik eta etorkizunerako ere bai. Bide honen abiapuntua da.

Zer proposatu duzue euskara ikasteko laguntzei dagokienez?

Laguntzak ematen zaizkie herritarrei eta udal langileei, eta hori ere jaso dugu.

Hezkuntzan euskarazko postu gehiago eskaintzea jaso duzue.

Bai. Udalak hizkuntza mailan eskaintzen dituen zerbitzuak dira haur eskolak, musika eskola eta arte eskola. Horietan bitartekariak jarriko zaizkie beren seme-alabak euskaraz matrikulatu nahi dituztenei, hori bermatu ahal izateko. Kontuan hartu behar da orain udal musika-eskolan gazteleraz ikasteko eskubidea ere ez dela bermatzen. Postuak mugatuak izango dira, udalaren bitartekariak ez baitira infinituak.

Euskara Kontseilua sortu nahi duzue. Zein izanen da horren helburua?

Parte hartzea da ordenantza berriaren erroetako bat, eta, bide horretan, Iruñeko Euskara Kontseilua osatuko da. Horren lana izango da udalaren aholkularitza. Udalaren aholkulari ofiziala Euskaltzaindia da, eta kontseiluak ez du ordezkatuko, baina herritarren parte hartzea kanalizatuko du, eta, euskararen inguruko proposamenak egin behar direnean, hortik pasatu ahal izango dira.

Zer pauso eman behar dira hemendik aurrera, ordenantza martxan jarri arte?

Orain, hilabetez egongo da udalaren webgunean, herritarrek iradokizunak egin ahal izateko. Ondoren, Gobernu Batzordeak proiektua onartuko du. Bestalde, udal taldeek joan den astetik daukate testua, eta posible dute iradokizunak, zuzenketak eta iruzkinak egitea. Gutxi gorabehera, abenduko osoko bilkuran onartuko da. Gero, aldizkari ofizialean publikatuko da, eta behin betiko onartuko da.

Zer iruditzen zaizu egindako proposamena eta hori osatzeko prozesua?

Euskara mailan pausoak emateko daude oraindik, baina uste dut orain emango dena oso handia dela, oinarri juridiko sendoa ezarri baita etorkizunean euskara zerbitzu hizkuntza izateko. Bestalde, kontuan hartu behar da hau lortu dugula oso indar politiko ezberdinen arteko adostasuna landuz. Prozesuak beti konplexuak izaten dira, baina azkenean inporta duena emaitza da, eta nik uste dut emaitza ona dela.

Dena den, legegintzaldia amaitzear dago. Esango zenuke berandu heldu dela ordenantza?

Atera da atera ahal izan den momentuan. Ni ziur naiz aldaketaren udal gobernua sendotzen ari dela, eta 2019ko maiatzetik aurrera jarraitu egingo duela. Beraz, jarraituko dugu lanean ordenantzak jasotzen.

Oposizioa aurka agertu da. Kasurako, PSN inposizioaz mintzatu da, eta UPNk esan du ez direla herritarrak kontuan hartu.

Haiei eskatuko nieke irakurtzeko momentu honetan indarrean dagoen ordenantza eta guk egin dugun proposamena, haiek kritikatu dituzten puntu asko jada indarrean baitaude. Bestalde, esango nieke euskara ez dela alderdietako zerbait, baizik eta Nafarroako eta Euskal Herriko zerbait.

Edurne Elizondo

Jesus Garcia Leoz konpositorearen lana sehaska kanta baten bidez ezagutu zuen Laura Zelaiak (Cabanillas, 1975). Tesia musikariaren inguruan egin zuen, 2015ean. Orain, lan hori abiapuntutzat hartuta, Garcia Leozen biografia osatu du, Jesús García Leoz, un legado interrumpido (1904-1953) izenburupean.

Nola piztu zen Jesus Garcia Leozen lanarekiko zure interesa?

Abiapuntua izan zen unibertsitateko irakasle batek helarazi zidan sehaska kanta bat. Jesus Garcia Leozek idatzitako abestia zen, pianoarekin kantatzeko. Hitzak Rafael Albertirenak ziren. Garcia Leoz eta Alberti lagunak ziren, eta, antza, Albertik Argentinatik bidali zion testua konpositoreari, kanta egin zezan.

Zerk erakarri zintuen?

Niri abestia zoragarria iruditu zitzaidan. Partitura galduta zegoen, baina 1996an, familiak musikariaren agiri funtsa gobernuaren esku utzi zuenean, agertu egin zen. Kanta horrekin ezagutu nuen Garcia Leozen lana, eta erabaki nuen irakasleak nire esku jarri zuen hari horri tira egitea.

Konpositorearen funtsa izan da zure ikerketa lanaren oinarri?

Bai. Funtsa Nafarroako Artxibo Nagusian egoteak anitz erraztu du nire lana. Zailena, niretzat, ikerketa, familia eta lana uztartzea izan da. 2001. urte inguruan hasi nintzen Garcia Leozen munduan murgiltzen, baina 2015era arte ez nuen tesia irakurri, tarte horretan denbora batez bazter utzi behar izan nuelako ikerketa lana, oposizioak prestatzeko.

Sehaska kanta hori ezagutu zenuenetik, izan duzu aukera Garcia Leozen ibilbidean sakontzeko. Zer deskubritu duzu?

Deskubritu dut, batez ere, hagitz ezezaguna dela Garcia Leoz, bai eta melomanoen artean ere. Lan handia egin zuen, halere, batez ere zinemarako musikaren esparruan. Musika banda anitz egin zituen, tartean Bienvenido Mr. Marshall filmarena. Hala eta guztiz ere, kontua da Nafarroan ere, neurri handi batean, ezezaguna dela.

Ezkerreko sektoreekin lotutako gizona izan zen, ezta?

Hala izan zen, bai. Intelektual Antifaxisten Aliantzarekin harreman estua izan zuen, 1936ko gerra piztu aurretik. Gerrak eztanda egin eta gero, hala ere, ez zuen Espainiatik ihes egin, bertze anitzek egin zuten bezala. Bada hipotesi bat, eta, horren arabera, Joaquin Turinaren laguntza jaso izanen zuen; maisu eta lagun izan zuen Turina, Madrilen.

Horren inguruko informaziorik bada artxiboko agirien artean?

Ikerketa lanean murgildu nintzenean, gerra piztu eta geroko prozesuari buruzko agiriak aurkitu nituen haren funtsean. Hor agertzen da Garcia Leozek eskuz idatzitako gutun bat, eta jasotzen da, halaber, Turinak eta bertze hainbatek haren alde deklaratu zutela. Preso hartu zuten Garcia Leoz. Duela urtebete, hain zuzen ere, konpositoreak idatzitako gutun bat agertu zen. Espetxetik idatzitako testu bat zen. Turinari idatzi zion eskatzeko bere alde egin zezan Otaño aitaren aurrean. Gerra ondoko testuinguruan, figura politiko nagusietako bat izan zen musikaren esparruan.

Gazte hil zen Garcia Leoz. Zein da, zure ustez, haren ibilbideko ezaugarri nagusia?

Nik haren izaera intelektuala nabarmenduko nuke. Gazte garaian Argentinara joan zen, piano ikasketak han amaitzera. Ordurako hasia zuen harremana gero haren emazte bilakatu zen emakumearekin. Nik uste dut harengandik urrundu izanak markatu egin zuela, eta uste dut horrek izan zuela eragina gerra ondoko prozesuetan izan zuen jarreran. Isilik gelditzea erabaki zuen berak. Ez zuen alde egin, bertze bide horren alde egin zuelako. Isiltzea erabaki zuelako. Eta nik uste dut erabaki hori hartu zuela bazekielako familiarengandik urrun egotea zer zen. Gerra garaian ere, haren semerik zaharrena Erriberrira etorri zen; ez ziren elkarrekin gelditu, beraz. Horrek ere eragin zion. Bazekien erbestera joateak zer ekarriko zion, nire ustez, eta horregatik egin zuen egin zuena. Bere ideiei uko egin zien, ihes egin behar ez izateko.

Lanean jarraitu zuen?

Bai. Talentu handiko gizona zen, eta, horri esker, zinemarako egindako lanei esker, egin zuen aurrera. Bere bizitzako azken urteetan, adibidez, urtean hamabi musika banda idazten zituen. Bazuen ospea esparru horretan, bazen norbait. Manuel Parada eta Juan Quinterorekin batera, Garcia Leoz izan zen zinemarako musika banden konpositore nagusia.

Zergatik hautatu zuen arlo hori?

Garai hartan, zinemarako musikak ematen zuen dirua. Hiru musikariok ez zuten formakuntza berezirik izan zineman aritzeko, beren kabuz ikasi zuten. Garcia Leozek izan zuen zine mutuarekin harremana, gerra hasi baino lehen, lagundu zituelako pianoarekin hainbat film. Antzerkigintzaren esparruan ere aritu zen. Dirua lortzeko eta aurrera egiteko bide bat zen hori. Hagitz trebea zen, gainera. Azkarra eta garbia.

Zinemaz gain, jorratu zuen bertze arlorik, halere. Horietan ere nabarmendu zen?

Ikerketa sehaska kantarekin hasi nuen. Ah ots eta pianorako haren kanten zerrenda osatu nuen, lehendabizi; antzerkigintzarako egindako lanak ere jorratu ditut, bai eta haren ganbera musika, eta pianorako eta orkestrarako egindako lanak ere. Lan handia egin zuen.

Eta, hala ere, ezezaguna dela erran duzu. Zergatik?

Errepublika garaiko belaunaldiko konpositorea izan zen, eta haien inguruko isiltasuna izan da nagusi, orain arte. Azken urteotan hasi dira belaunaldi horri buruzko ikerketa lanak egiten. Gerrak, finean, etena ekarri zuen artearen esparruan.

Lagundu nahi duzu Garcia Leoz ahanzturatik ateratzen?

Hori nahiko nuke. Lan hau egitea opari bat izan da, eta nahiko nuke jendeak ezagutzea Garcia Leoz. Errespetu handia diot. Gobernuaren babesa du liburuak, eta pozgarria da. Erakunde publikoek ere bazuten zor bat harekin.

Edurne Elizondo

Urduri eta, aldi berean, lasai. Halaxe dago Altsasuko Iñigo Aritza ikastolako lehendakari Eneida Carreño (Iruñea, 1973). Nafarroa Oinez besta igandean da, eta eguna hain gertu egoteak "urduritu" du; baina "lasai" dago, urte osoko lana ongi egin dutela badakielako. Euskaltzaleen zain dira jada Altsasun.

Jendea hartzeko prest?

Bai. Lehengoan galdetu zidaten urduri ote nintzen, eta esan behar dut orain bai, orain urduritzen hasi naizela. Zerbait ari da pizten. Urduri gaude, baina onerako. Gogoz garelako. Lasai gaude egin beharrekoak egin ditugulako, eta jende asko ari delako lana oso ongi egiten.

Nolakoa izan da igandeko besta prestatzeko urte hau?

Lan handiko urtea izan da. Oinez festak eta ikastolak, halere, nork bere bidea egin dute. Ikastolan badugu batzorde murriztua deritzona, baina Nafarroa Oinez-ek bere funtzionamendu propioa du, eta ez dio ikastolaren egunerokotasunari eragiten, ez du baldintzatzen. Dena oso ongi antolatuta dago, eta eskertzekoa da hori. Ikastolako zuzendaria eta ni, noski, bi batzordeetan gaude, baina ongi moldatu gara.

Sumatuko zen, halere, ikastolaren egunerokoan Oinez bestaren itzala, ezta?

Bai, festa antolatzeko ilusio hori sumatzen da. Batez ere, azken hamabost egunotan. Ona da gogo hori sumatzea!

Altsasun baduzue eskarmentua Nafarroa Oinez antolatzen. Laugarren aldiz eginen duzue.

Lehen aldia 1981ekoa izan zen, eta urte hartan Etxarri Aranazko ikastolarekin batera antolatu genuen. Sakanako beste hainbat herritako gurasoek ere parte hartu zuten. Bakarrik, beraz, hirugarrenez eginen dugu festa aurten. Egia da eskarmentua badugula, jendeak badakiela zer egin behar duen, eta lan egiteko moduan sumatzen da hori. Nik oso modu ezberdinean bizi izan ditut Oinez guztiak: ikasle gisa, ama gisa... Aurtengoa esperientzia berri bat izanen da, lehendakari gisa ariko bainaiz.

1981. urtean ikasle zinen?

Bai. Bederatzi urte nituen, eta ez dut egunari buruzko oroitzapen argirik. Gogoratzen dut ikastola kutxaz beterik zegoela! Poltsak, eranskailuak, elastikoak bazirela toki guztietan! Mugimendu handia bazela ere bai. Baina Nafarroa Oinez egunari buruz ez dut oroitzapenik.

1993ko bestari buruz bai?

Urte hartan, zorixarrez, mutil-laguna atxilotu zuten, eta egun hartan, Nafarroa Oinez bestaren egunean, bisita genuen Carabanchelen.

2005ekoan parte hartu zenuen?

Erditu berria nintzen. Haurrak hilabete gutxi zituen. Komunikazio taldean aritu nintzen urte hartan lanean. Gogoan dut gune batean hiruzpalau aurkezpen egin nituela oholtza gainean, baina ezin izan nuela gehiago parte hartu.

Aurtengo besta, beraz, goizetik gauera aprobetxatuko duzu?

Hori espero dut! Argi dut gozatuko dudala.

Noiztik zara lehendakari?

Duela bi urte hartu nuen ardura hori. Batzordean, halere, denbora gehiago egin dut. Bosgarren urtea dut jada. Hiruzpalau urteren bueltan berritzen ohi dugu batzordea, baina Nafarroa Oinez heldu zela kontuan hartuta, ni batzordean gelditzea erabaki genuen, egoera hobeki kudeatze aldera, orain arteko esperientzia aprobatxatzeko.

1981. urteko Nafarroa Oinez hura izan zen lehendabizikoa herrialde osoan, ez bakarrik Altsasuko gurasoentzat. Harreman berezi bat ekartzen du horrek bestarekin?

Bai, hala da. Egunotan, gainera, aurkitu dugu garai hartako akta bat, eta agiri horretan ikastolako batzordeak aipatzen zuen Kilometroak 81 festa eginen zutela. Izen horrekin jaso zuten. Nafarroa Oinez gisa ez zen agertzen, oraindik ere. Entzuna zuten Gipuzkoan Kilometroak festa egiten zutela, eta hemen ere egitea erabaki zuten, ondorioz. Akta aurkitu dugu, eta oso bitxia iruditu zaigu.

Etxarri Aranazko gurasoekin egin zenuten lehen besta hura. Orain ere, Altsasuko ikastolak hainbat herritako haurrak hartzen ditu, ezta?

Altsasuko, Ziordiako, Urdiaingo eta Olatzagutiko haurrak hartzen ditu ikastolak. Nafarroa Oinez hau, beraz, denona da, ez bakarrik Altsasuko haur eta gurasoena. Lanean familiak ari gara, eta herri guztietako familiak murgildu dira azken hilabeteotako lan prozesu horretan. Herriotako udalak ere inplikatu dira. 1993an Altsasun prestatu genuen ibilbidea, eta 2005ean Olatzagutian eta Ziorduan. Aurten, berriz ere, Altsasun eginen dugu. Urdiain gelditu da bazter, urteotan. Pena izan da, eta zor bat genuen; baina ezinezkoa izan da. Kontua da ibilbide bat antolatu ahal izateko erraztasunik ez dugula han.

Besta aurkeztu zenutenetik nabarmendu duzue aurtengo Oinez inklusiboa izanen dela. Nola eginen duzue?

Iñigo Aritzan gai horri buruz lan handia egin dugu. Gizarte inklusiboari buruzko gogoeta sustatu eta landu da beti. Urteak egin ditugu horren aldeko apustua egiten, baina beste jauzi bat eman nahi genuen, eta Nafarroa Oinez-ek ematen zigun aukera aprobetxatu dugu. Apustu hori berretsi dugu, festa inklusiboa egiteko. Sentsibilizaziotik hasi, eta ekinaren ekinez gizarteratu nahi dugu auzi hori. Ikastaroak egin ditugu, hitzaldiak, ikasleek ezagutu dute zer den bestearen lekuan jartzea, hainbat elkartetako kideak izan ditugu ondoan...

Igandeko bestan nola mamituko dira asmo edo gogoeta horiek guztiak?

Lehen gunean izanen dugu inklusioaren inguruko tailer bat. Bi elkarte ariko dira gurekin gune horretan. Ibilbidean ere jaso nahi izan dugu inklusioaren auzi hori, eta landu dugu, inor kanpoan gera ez dadin. Bermatu nahi izan dugu denok izanen dugula aukera ibilbidea egiteko. Urte osoko lanean ere, izaera trasnbertsal bat eman nahi izan diogu gaiari, eta batzorde guztiek egin dute lan inklusioa bermatzeko batzorde berezi horrekin. Asmoa da igandeko festan ere toki guztietan inklusioa berma dadila.

Igandeko bestan lortuko duzuen diruarekin azpiegiturak zaharberritu nahi dituzue. Zer asmo duzue, zehazki?

Ikastolaren egoitza oso zaharra da, 40 urte baino gehiago ditu. Berrikuntzak behar ditu. Itoginak badira, hezetasuna ere bai, hainbat gelatan. Hori konpondu nahi dugu, batetik. Bestetik, behar pedagogiko berrietara egokitu nahi dugu ikastola. Beste gela ereduak behar ditugu, eta horretarako ere aprobetxatu nahiko genuke lortutakoa.

Jendea baino ez da falta.

Bai, zain gara! Ez dut uste deialdi berezirik behar denik. Jendeak ezagutzen du Altsasu. Zoritxarrez, azken bi urteotan hodei gris bat dugu gainean. Espero dugu igandean gure festarekin eguzki izpi bat zabaltzea zeruan. Bizi da gure leloa, eta bizirik gaude.

Edurne Elizondo

Pamplonesarekin abestu zuen Amaia Romerok (Iruñea, 1999), duela bi urte, Gaiarren. Joan den astean itzuli zen bere "etxetzat" duen oholtzara: bi kontzertu eman zituen, The Free Fall Band taldearekin batera. Iaz Espainiako Telebistako Operación Triunfo irabazi zuen, eta, egun batetik bertzera, ezagun bilakatu zen. Orain "lasai" dagoela erran du, egin nahi duen bidea zehazten.

Etxera itzuli zara. Kontent?

Bai. Niretzat, Gaiarre antzokian aritzea hagitz berezia da, ongi ezagutzen dudan toki bat delako. Duela bi urte, Gaiarren aritu nintzen, Pamplonesarekin. Txikitan anitz etortzen nintzen, operak eta antzezlanak ikustera, nire izebarekin. Maite dut antzoki hau. Etxean naiz Gaiarren, familia giroa dut hemen.

Diskoa prestatzen ari zara. Nolakoa izaten ari da prozesua?

Hagitz lan pertsonala izanen da. Ni gustura ari naiz, prozesuaz gozatzen. Ni ari naiz abestiak idazten. Pixka bat kostatzen ari zait, aurretik inoiz ez naizelako horrelakoetan serio aritu. Kanta bat idaztea edo disko bat osatzea ez dira gauza bera. Baina argi nuen dena nirea izatea nahi nuela. Kontent nago. Badakit jendeak itxaropen handia duela, baina ezin mundu guztiaren gustukoa izan. Badakit, halere, nik gustukoa izanen dudala, eta hori da garrantzitsuena.

Nahi duzuna egiten ari zara?

Bai. Askatasun handia eman didate, eta hagitz kontent nago. Oro har, Universal konpainiako kideek, Raul Refree produktoreak eta nik bat egiten dugu iritzietan eta gustuko ditugun edo ez ditugun gauzetan.

Noizko izanen duzu prest?

Oraindik ez dugu egunik. Ongi ari gara lanean, baina oraindik ezin dut egunik erran.

Jendeak anitz espero duela diozu. Egun batetik bertzera ezagun bilakatu zara. Egoerak gainezka egin dizula sentitu duzu?

Egia da garai batean toki batetik bertzera ibili nintzela, gelditu gabe. Erritmoa beldurgarria zen, eta nekatuta nengoen. Nire diskoa landu nahi nuen, baina ezin nuen. Batez ere, Eurovision jaialdiaren ingurukoengatik. Eromena izan zen. Nekatuta sentitu naiz, baina ez dut sentitu, halere, egoerak gainezka egin didanik. Pixka bat beldurtu nintzen, pentsatuz beti erritmo horretan ariko ginela. Ez genuen gelditzeko momentu bat ere, eta gehiegizkoa izan zen. Nekatuta nengoen. Baina ez nintzen, halere, gaizki sentitu. Orain lasaiago nago, eta nahi dudana egiteko denbora badut.

Saioan zinenean, feminismoaz eta bertzez aritu zineten; uste duzu artista batek izan behar duela konpromisoa gizarte gaiekin?

Bai, uste dut baietz. Halere, onartu behar dut zenbait gairi buruz hitz egiteak beldur pixka bat ematen didala, ez dudala uste behar bezalako formakuntza dudanik, oraindik ere. Feminismoari buruz, adibidez, ni feminista naiz, baina feminismoaz hitz egitean, argi dut oraindik ere informazio anitz jaso behar dudala, formakuntza behar dudala. Ez dut uste modu arin batean hitz egin behar dugunik gai horri buruz. Ni telebista saioan nintzenean, finean, lagun artean nintzen, eta lagun artean hitz egiten nuen. Ez nintzen konturatzen erraten nuenak izan zezakeen eraginaz. Errandakoez oroitzen naizenean, argi dut hanka sartu nuela behin baino gehiagotan. Orain, badakit jende askok entzuten duela nik erraten dudana, eta nire hitzek izan ditzaketen ondorioez beldur naiz. Argi izan nahi dut erraten dudana ongi errana dagoela, ez dudala huts egiten.

Telebista saioan hasi zinenetik, hedabideen arreta erakarri duzu; anitzetan, zure lanarekin zer ikustekorik ez duten gauzei buruz aritzen dira. Zaila da halako egoerak kudeatzea?

Telebista saio horretan 24 orduz egon gara kameren aurrean. Atera ginenean, neurri batean, normala iruditu zitzaidan hedabideen arreta erakartzea. Uste nuen, halere, egoera hori berehala normalizatu eginen zela; uste nuen hedabideen presioa arinduko zela, 24 orduz kameren aurrean egoteari uzten genioenean. Egia da hedabideen arretak ez duela behera egin, baina ez nau gehiegi arduratzen ere. Ez dut deus ezkutatzeko, bertze edozein pertsonaren gisakoa naiz. Kritikak jaso ditut, bai eta babesa ere. Beraz, ez dut arazo handirik izan.

24 orduz kameren aurrean egoteko urrats hori egin izanaz ez zara damutu, beraz?

Ez naiz damutzen, ez. Esperientzia bat izan da niretzat. Orain lasaiago nago, noski. Diskoa egiteko nire lana da orain nire lehentasuna. Baina zurrunbilorik handienaren garaian ere ez naiz inoiz gaizki sentitu. Orain Bartzelonan nago, eta pentsatzeko eta lan egiteko denbora gehiago dut, eta eskertzen dut.

Gauza anitz gertatu zaizu urte batean.

Azken urtean pentsatu, eta bost urte pasatu direla iruditzen zait! Gauza anitz izan dira, eta iruditzen zait oraindik ez dudala dena asimilatu, erabat. Nik, halere, abestu nahi nuen. Eta hori egiten ari naiz. Inoiz ez nuen pentsatu inguruan dauden gauzei buruz. Hasieran, hitz egitea ere kostatzen zitzaidan. Orain elkarrizketetan hobeki ari naizela uste dut. Jendea, gainera, hagitz atsegina da nirekin.