Joxerra Senar

Bakarrik eta babes gabe. Hala sentitzen dira billabesetako gidari asko. Aurten, bederatzi eraso fisiko jasan dituzte. Horrez gain, egunkarien lerroburuetara iristen ez badira ere, ohikoak dira tentsio uneak eta liskarrak. "Gaur zer gertatuko ote zait?". Maiz, pentsamendu horrekin hasten dute lanaldia. Maite Beorlegi (Iruñea, 1962)langileen batzordeko ELAko ordezkariak hamalau urte daramatza autobusa gidatzen. Gizartearen kontzientziazioa aldarrikatu du, eta inplikazio handiagoa eskatu die enpresari eta Iruñerriko Mankomunitateari.

Langileak nola zaudete?

Apur bat gure onetik aterata gaude. Gaueko zerbitzuan lan egiten dutenek aspaldi daramate horrela, eta lanera joate hutsak estresa eragiten die. Hala ere, gaur egun, denoi eragiten digu. Sanferminak hasi baino hamabost egun lehenago, adibidez, langile guztiak urduri gaude, ohikoa baino estres handiagoarekin. Gainera, azken erasoak goizez gertatu dira.

Zein izan da erasorik larriena?

Sanfermin hauetan, gidari bati erasoaren ondorioz puntuak eman behar izan zizkioten, eta abenduan Barañainen autobusa abian zegoela gidaria jo zuten. Hark ere puntuak behar izan zituen. Beste askotan, odolik ez da isuri, baina lankide ugarik gaixo agiria hartu behar izan dute luxazioak, gihar uzkurdurak, estresak eraginda.

Ekainean, ELAko Carlos Villain gidariari egin zioten eraso. Zer gertatu zen?

Igande arratsaldez, mozkor zegoen pertsona bat sartu zen. Semaforo batean geldirik zegoela, atea irekitzeko eskatu zion. Erantzun zion ezin zuela, arriskutsua zelako. Mozkor zegoela ikusirik, jaitsi eta etorbide bat gurutzatzen has zitekeen gainera. Hurrengo geltokian irtetean, garagardo lata bat jaurti zion burura, eta buru ondotik igaro zitzaion. Bultzaka hasi ziren, jendeari laguntzeko eskatu zion, baina inork ez zion lagundu.

Jendeak ezjakintasuna al du ordenantzei buruz?

Hori da oinarrizko arazoetako bat. Hiri garraioa zerbitzu publiko bat da, eta erabiltzaileak uste du ez duela inongo betebeharrik. Autobusetan kartel batzuk egon arren, inork ez die jaramonik egiten. Autobus batean izan beharreko jokabidea ez da ezagutzen. Eta arrandiaz jokatzen da gidariekin. Gu autobuseko autoritatea gara. Zerbait esaten badugu, bete egin behar da, baina erabiltzaileek modu txarrean erantzun ohi digute.

Jarrera orokorra da?

Bai. Zenbaitek ulertzen dute onerako esaten duzula, baina gehienek uste dute ozpinduta gaudela. Jendeak ez digu laguntzen. Zerbait gertatuz gero, inork ez du lekukotasuna eman nahi. Norbait biolento jartzen bada, mundu guztiak beste aldera begiratzen du.

Kontzientziazioa kanpaina beharrezko ikusten duzue?

Bai, herritarrak jakinaren gainean egon daitezen. Hasieran, kamerak jarri ziren. Batetik, kamerak atzera egitera eraman dezake erasotzailea, eta, kasua epaiketara joanez gero, froga bat ere baduzu. Sindikatu batzuk nabarmendu dute pantailak jarri behar direla. Ados gaude horrekin, baina uste dugu lehenago kontzientziazioa egin behar dela, eraginkorragoa delako.

Gidariak babesteko pantailak zalantzak eragin ditu. Zergatik?

Irteteko ate bakarra genuke, pantailarena, eta erasotzaileak irteera moztu dezake edo gainetik edozer gauza bota dezake. Klaustrofobia eragiten du, eta gidatzerakoan ere ez omen dira erosoak.

Enpresak zer jarrera du?

Batzuetan ez digute ezta deitu ere egiten jakiteko nola gauden. Deituz gero, aseguru etxeari gertatutakoaren berri emateko da. Utzikeria dago, bakoitza bere kasa doa. Nabaritu dugu enpresa ez dela pertsonalki inplikatzen.

Eta mankomunitateak?

Nabaritu dugu Aritz Aiesa lehendakariak pertsonalki interesa agertu duela. Beste gauza bat da erakundea; mugitzerako, asko kostatzen da. Ordenantza berria kaleratzear dira. Isun gogorragoak ezarriko dituzte. Hala ere, beste arazo bat dago. Arauak aspalditik ditugu, baina betearazi egin behar dira. Aspalditik inspektoreak ez dira autobusean sartzen, ez dute ordenantza betearazten, billeteak eskatzen... Erabiltzailearen sentsazioa da ez dagoela enpresa edo mankomunitatearen presentziarik. Gaueko zerbitzuetan hasi zen arazoa:udal guztiek nahi dute zerbitzu gauekoa izatea, baina gero ez diote jendeari enbarazu egin nahi. Dena egiten uzten da, eta gerora jendeak ikusten du Polizia ez dela inplikatzen.

Azken asteetan, elkarretaratzeak egin dituzue. Zer gehiago egin dezakezue?

Enpresari eta mankomunitateari inplikazio handiagoa eskatzen diogu. Gidari bati erasotzen dioten hurrengoan, lanuzteak egingo ditugu. Ikusiko dugu nola. Jendeari inplikazioa eskatzeko modua da. Autobusa zergatik ez den iristen galdetzen dutenean, jakingo dute erasoengatik dela.

Atzean badira arazo gehiago?

Bai. Duela hogei urte ezarritako erritmoekin jarraitzen dugu. Trafiko gehiago dago, hiria eraldatu da, baina duela hogei urte bezala funtzionatzen dugu. Enpresa ez da egokitu. Gidatzeko epeak ordukoak dira. Zerbitzuaren lehiaketaren deialdia egin zenean, aurkeztu ziren enpresak kexu ziren gutxieneko prezioa txikiegia zelako, eta, hala ere, %12 murriztu zuen eskainitako prezioa enpresa irabazleak. Zeren truke? Mantentze gastuak murriztu dira, langile kopurua ere bai, autobus ugari lauzpabost urteren buruan oso hondatuta daude. Azkenean, enpresak dirua irabazi nahi badu, nonbaitetik murriztu behar du.

Edurne Elizondo
Figurazioa bidezidor bilakatu zen Oaia Peruarena artistarentzat (Irun, Gipuzkoa, 1972), eta abstrakzioak eman zion, azkenean, barruan zuenari erantzuteko behar zuen plaza zabala. Apezetxearen eta Sobrinoren ikasle, bertze anitzen irakas...

Kattalin Barber
Aktore, antzerki zuzendari eta antzerki irakasle izateaz gain, Parisko Don Quijote antzerki jaialdiko zuzendari ere bada Luis Jimenez (Toledo, Espainia, 1956), 1992az geroztik. Erriberriko Antzerki Klasikoko Jaialdia ere zuzenduko du au...

Kattalin Barber

Esa urtegia handitzeko lanen aurkako erresistentziaren ikur bilakatu da Aragoiko (Espainia) Artieda herria. Gaurtik hasita eta igandera bitarte han ospatuko dute Esfendemos a Tierra jaialdi politiko eta soziala. Raul Ramonek (Artieda, 1989) nafarrak gonbidatu ditu.

Bederatzigarren aldia da aurtengoa. Helburuak berdinak dira?

Esa handitzeko lanen aurkako jaialdia da. Ur arazo asko ditugu Aragoin, eta horien berri ematea da gure helburua. Pertsona askok urtegien erruz haien etxeak utzi behar izan dituzte, eta herriak ere hustu dituzte. XXI. mendean gara, eta, oraindik ere, arazo oso larriak ditugu; gure lurraldea defendatu behar dugu, gure lurra defendatu. Mobilizazio handia sortu da Aragoin, eta jaialdiaren bidez herritarrak kontzientziatu nahi ditugu hemengo arazoez.

Musika, aisialdia eta borroka uztartuko dituzue...

Festa egonen da, baina baita borroka eta konpromisoa ere. Neguan 65 pertsona bizi gara hemen. Asteburu honetan, aldiz, mila pertsona inguru etorriko dira Artiedara. Kontzertu oso indartsuak ditugu aurten: La Otra, Tremenda Jauria, Aspencat... Iaz jende asko etorri zen, eta aurten gehiago espero dugu. Nafarroako jendea ere etorri ohi da, baina gehiago etortzea gustatuko litzaiguke. Oso giro polita sortzen da hiru egunotan. Gainera, jaialdi osoa doan da, larunbateko kontzertua izan ezik, eta biltzen dugun diru guztia Esaren aurkako borroka jarraitzeko da. Boluntario asko gaude lanean, eta jendearen konpromisoari esker aurrera egiten du jaialdiak. Iaz, adibidez, lortutako diru guztia Esako 8ei eman genien. Agintearen aurkako atentatua egotzi zieten, Artiedan gertatutako oldarraldian parte hartu zuten guardia zibilei eraso zietelakoan.

Hain zuzen ere, Artiedan eginen duzue jaialdia, Esa handitzeko lanek eragindako kalteak asko sufritu duen herrian.

Esan dezakegu Esa handitzeko lanek eragindako kalteak gehien sufritu dugunak Artiedakoak izan garela. Herri txikia da gurea, baina 40 urte baino gehiago daramatza herriak ur azpiegitura horren aurka borrokan. Hortaz, beste helburuetako bat da Aragoiko gazteak eta beste lurralde batzuetatik etortzen diren gazteak mobilizatzea, eta proiektu ekologiko eta sozialen berri ematea. Esako urtegikoaz gain, beste herri batzuetako borrokak ekartzen ditugu gurera. Chiapasko lagunak, Saharakoak, AHTaren aurkako mugimendua... egon dira jaialdian. Aurten, okupazio mugimendua jorratuko dugu, eta Errekaleorko, La Selbako eta Aineto herriko jendeak haien esperientziaz hitz eginen du. Horrez gain, Nines Maestre Izquierda Unidako politikari ohiak internazionalismoari buruzko hitzaldia emanen du.

Artiedan sortu zenuten Aturando Yesa gazte elkartea, eta jaialdiko antolatzaileak zarete. Zein da zuen borroka?

Purna gazte elkartearekin batera antolatzen dugu jaialdia. Esako urtegiaren aurkako borroka beste modu batez eramateko sortu genuen elkartea. Sare sozialetan eta Interneten mugimendua piztu nahi genuen, eta herriko gazteok taldea antolatu genuen. Hala ere, beti Rio Aragon elkartearen eskutik goaz. Hainbat hamarkadako esperientzia dute.

Zein da orain egoera?

Esako eskuineko hegalak mugitzen jarraitzen du, baina handitzeko proiektuarekin jarraitzen dute. Edukiera bikoiztea da helburua, baina argi izan behar dugu zentzurik eta beharrizanik ez duen proiektua dela. Oposizio handia dago, bai Aragoin, bai eta Nafarroan ere, eta indarrak batu behar ditugu Esako urtegiaren aurka. Gainera, orain dela hilabete batzuk Nafarroak jasan izan zituen lurrikarak direla medio, urtegiak sortzen duen kezka areagotu egin da inguruan. Ez da batere segurua, eta pertsona askoren bizitza jokoan dago.

Iruñean maiatzean egindako manifestazioan argi esan zenuten: Esak ezin du itxaron.

Hori aldarrikatu genuen, eta, era berean, nazioarteko adituen txosten bat galdegin dugu. Txosten horrek handitze lanak egiteko interesa dutenetatik independentea izan behar du; nazioarteko bermea behar dugu. Gainera, izugarrizko dirua dago jokoan, eta hasierako aurrekontua ia bost aldiz handitu da. Zerbait gertatzen bada, zer eginen dugu? Ezin dugu itxaron, mugimenduak daudelako.

Zuen egunerokoa asko baldintzatzen du urtegiak?

Bai, eta bereziki urtegitik behera dauden herriena. Mehatxupean bizitzea ez da batere erraza. Urak azpian har dezakeenagatik ari gara borrokan Artiedan; urak eraman dezakeenagatik, aldiz, Zangozan. Esak borroka berean lotu gaitu hango eta hemengo herritarrak. Gure lurraren eta gure bizimoduaren defentsan egin behar dugu lan. Zer gertatu daitekeenaren beldur bizi gara, eta irtenbidea eman behar diogu honi. Beste aukerak badaude: Esaren ur maila jaistea, ureztatzeko dauden beste baliabide batzuk baliatzea, eta segurtasuna ziurtatuko duten neurriak hartzea, besteak beste. Zaragozak, gainera, esan du ez duela Esako ura behar.

Herriak elkartuta zaudete urtegiaren aurkako borrokan?

Bai, badago plataforma bat ,eta plataforma horretan dira hainbat elkarte. Rio Aragon eta Zangozako Esa + Ez Lanak Gelditu, adibidez. Elkarte desberdinak garen arren, praktikan, lan guztia elkarrekin egiten dugu. Horrela lor dezakegu indar handiagoa eta eragin handiagoa proiektuaren aurka.

Kattalin Barber

Zugarramurdin XVI. eta XVII. mendeetan izandako sorgin ehizaren historiaren lekuko da hamar urte bete berri dituen museoa. Memoria historikoa iraunaraztea eta sorginkeriarekin lotutako aferak ezagutaraztea dira, besteak beste, helburuak. Ainara Abete (Elizondo, 1978) hango gida da.

Nolakoak izan dira hamar urte hauek?

Balorazioa ona da. Museoan dugun sentimendua da hamar urte hauetan beti aitzinera egin dugula. Hasiera, ohi den moduan, ez zen batere erraza izan, hutsetik abiatu ginelako, baina gutxika-gutxika gure funtzionamendua zehaztu dugu, eta, zenbait ekitaldi antolatuz, jendea erakartzen saiatu gara. Esan dezakegu hazi garela.

Urte hauetako data gogoangarriren bat duzu buruan?

2010. urtea berezia izan zen. Logroñoko Fede Autoaren 4. mendeurrena ospatu genuen, eta ekitaldi asko izan genituen: filmen lehiaketa, hitzaldiak.... Zugarramurdikoak Logroñora joan ziren, eta haiek hona etorri ziren. Bi herriak senidetu ziren, iragana gaindituz. Gure herriaren memorian oso garrantzitsua izan zen urte hori. Gustav Henningsen idazlea ere etorri zen; harena da El abogado de las brujas liburua. Mikel Azurmendi idazlea ere etorri izan da.

Museo bitxienen artean ere aukeratu dute Zugarramurdikoa. Zergatik da bitxia Sorginen Museoa?

Aurtengo Aste Santuan izan zen. Hundredrooms atari turistikoaren arabera, bederatzi berezienen artean ageri da gure museoa. Guk espero ez ditugun gauzak dira hauek, baina ongi etorriak dira. Publizitatea da guretzat. Zugarramurdik beti izan du turismoa, eta jende asko etorri da sorginen leizea ikustera. Kontua da oraindik ikusten dugula bisitari batzuek sorginen ideia desitxuratu bat dutela. Pentsatzen dute lau atso zirela eta erratz baten gainean hegan egiten zutela. Izan ere, hori izan zen inkisidoreen ikuspuntua. Inkisidoreak hona etorri ziren sorgin maltzur horien bila, baina jende normala harrapatu zuten. Hortaz, dugun zor historikoa kitatzeko balio du museoak. Sorgin ehizaren ondoren, sorginen beldurra egon zen; solastatzeko beldurra zuen jendeak, eta kondairak ez ziren kontatzen. Museoarekin, erakusten dugu gure historia dela, eta jakinarazi behar dugula, gure arbasoekin zor historiko hori kitatzeko.

Zugarramurdin gertatutakoa ez ahazten ere laguntzen du museoak?

Hori da helburuetako bat. Jende normala ziren harrapatu zituztenak, jakintsuak, bere ohitura, sinesmen, erritual eta ezagutzak zituztenak. Bidegabe jokatu zuten. Hortaz, gure arbasoen irudi txar hori ezabatzea eta memoria historikoa iraunaraztea da gure helburua. Bestela, nolabait, inkisidoreek irabaziko lukete, eta ez dugu hori gertatzen utzi behar.

Herriak nola sentitzen du museoa?

Museoa Jesus Agerre alkate ohiaren ametsa izan zen. 2000. urtean udalak baserri hau, ospitalea zena, erosi zuen, eta museoa eraikitzeko obrak egin zituen. Zugarramurdik bere sentitu du museoa sortu zenetik, eta asko lagundu dute. Gainera, museoa izateaz gain, kultur etxe gisa funtzionatzen du. Herritarrak aske sentitzen dira beren gauzak antolatzeko. Adibidez, bilerak egiteko, filmak ikusteko, txotxongiloen topaketa prestatzeko.... Oso garrantzitsua da horrelako herri batean gune hau izatea; gainontzeko herriek ez dute, eta pribilegio bat da.

Sonatua izan zen Alex de la Iglesiaren Las brujas de Zugarramurdi filma, baina istorioak ez du zerikusirik bertan gertatu zenarekin. Eragina izan zuen?

Beti esaten dugu, baina objektu hegalari ezezagun bat Zugarramurdin lurreratu izan balitz bezala gogoratzen dugu. Dena zen filmerako, eta zugarramurdiar guztiek parte hartu zuten, modu batean edo bestean. Bagenekien Alex de la Iglesiaren ideia ez zela Zugarramurdiko benetako historia filmatzea, baizik eta bere ikuspuntua ematea. Ez gaude ados zabaldu zen sorginen irudiarekin, eta, horregatik, gure lana filmaren ondotik izan da benetako sorgin ehizaren historia jakinaraztea bisitariei. Bestalde, ordainezina den publizitate bat ekarri du filmak.

Oraindik jendea etortzen da filma dela eta?

Estreinatu zenean ez genuen askorik nabaritu, baina 2015. urtetik bai. Lehendik etortzen ez zen Espainiako jendea etortzen da orain gurera. Iaz, eta aurten ere, Nafarroako Gobernuak proposatuta, Aktore egun batez programa aurrera eramanen dugu. Filmeko akelarrearen eszena eginen dugu bisitariekin; grabatu, eta gero haiei bidaliko diegu bideotxoa. Lau saio egonen dira.

Zugarramurdiko leizeetara joaten den jende gehienak bisitatzen du museoa?

Ez. Leizeetara joaten direnen laurdenak etortzen dira, gutxi gorabehera. Baina oso ongi dago, eta kontent gaude kopuruarekin. Iaz, adibidez, 120.205 pertsona sartu ziren leizeetara, eta museora, berriz, 31.853 pertsona etorri ziren. Nabarmentzekoa da hamar urte hauetan 247.000 bisitari pasatu direla museotik.

Aurten ere mitologia gela berria estreinatu duzue. Zeintzuk dira berrikuntzak?

Haurrentzako zerbait aproposa egin nahi genuen, eta mitologiari garrantzia eman. Hori dela eta, teknologia berriekin bi ukipen pantaila dituen mahai handi bat jarri dugu; Ainara Azpiazu irudigile hernaniarrak diseinatutako izaki mitologikoei buruz gehiago jakiteko balio du, eta, bestalde, izaki horiek mapan kokatzeko. Uste dugu erakargarriago dela eta haurrek gehiago ulertuko dutela.

Kattalin Barber
Etorkizun oparoa izan dezake Irati Zurbano arkulariak (Elia, 1997). Helburu du Eslovenian uztailaren 22an hasiko den Europako Junior Txapelketan parte hartzea, eta dirua biltzeko kanpaina abiatu du bidaia ordaintzeko.Zergatik hasi duzu ...

Kattalin Barber

Leuzemiaren aurka eta hezur muina ematearen alde, korrika egin zuten asteartean ehunka pertsonak, Burlatan, Domena Nafarroako Hezur Muinaren Emaileen elkarteak antolatuta. Elkarteko kide eta Nafarroako Odol eta Ehun Bankuko hematologoa da Erkuden Aranburu (Iruñea, 1957), eta hezur muina ematearen garrantziaz hitz egin du, besteak beste.

Zeintzuk dira Domena elkartearen helburuak?

Domena elkartea orain dela zortzi urte sortu zen. Eduardo Domezain gazteak leuzemia izan zuen, eta familiak hezur muina ematearen aldeko kanpaina handia egin zuen. Zoritxarrez, ez zuten lortu emaile bateragarririk, eta hil egin zen. Baina amak borrokan jarraitu zuen, eta horren emaitza da Domena. Odol bankuan lan egiten dut nik, eta orain dela 27 urte hasi genuen guk hezur muin emaileen erregistroa, Espainian Carreras fundazioa sortu zenean. Gogoan dut lehen emaileak odol emaileak izan zirela, baina urtez urte emaile asko lortu ditugu. Horrez gain, gure egitekoa da, era berean, gaixoari eta haren ingurukoei babesa eta sostengua ematea, gure esku dauden baliabide guztiak eskainiz. Jendea nahiko galduta dago horrelakoak gertatzen direnean, eta gainera, gaixotasun bera izan duten pertsonekin hitz egin nahi dute.

Zenbat emaile daude aipatu duzun erregistro horretan?

Erregistro orokorra da, eta 20 milioi pertsona daude, baina bakarrik Europa, AEB, Kanada eta Australiako emaileak dira; gainerako herrialdeak ez daude erregistroan sartuta. Nafarroan Domena sortzean, hezur muina ematea sustatu nahi genuen, eta informazioa zabaldu. Domezainen kasuak eragin handia izan zuen gurean. Orain, Lizarrako zortzi urteko neska bat transplantearen zain dago. Kanpaina handia egin dute gurasoek Lizarran, eta 120 emaile lortu ditugu. Batez beste, urtean 30 leuzemia kasu inguru daude Nafarroan.

Gero eta hezur-muin emaile gehiago daude Nafarroan?

Bai. Nafarroan 10.000 emaile inguru ditugu. Orain dela zortzi bat urte emaile gutxi zeuden, bai Nafarroan, bai eta Espainian ere. Horregatik, kanpaina handi bat bultzatu zuen administrazioak, eta erkidego bakoitzak gutxieneko emaile kopuru bat lortu behar zuen. Nafarroan uste dut 300 emaile izan zirela; askoz gehiago lortzen ditugu, urtean 800.

Edonork eman dezake hezur muina?

Baldintza batzuk daude. Sortzetiko gaixotasun bat baldin baduzu, minbizia edo diabetesa izan baduzu, ezin duzu eman. Horrez gain, emaileek 45 urte baino gutxiago izan behar dute; horregatik, gazteen inplikazioa beharrezkoa da. Gainera, hezur muin bateragarrien artean beti gazteenak aukeratzen dituzte, aberatsagoak direlako. Gainera, 50 kilo baino gehiago pisatu behar dute emaileek, eta adinez nagusi izan. Emaileari odol analisiak egiten zaizkio, baita analisi genetikoak ere, eta informazio hori guztia mundu mailako emaileen sarean sartzen dute. Munduko edozein lekutan emailearekin bateragarria den gaixo bat agertuz gero, hezur muina emango luke.

Behin hezur muin bateragarri bat lortuta, zeintzuk dira hurrengo urratsak?

Emailearen hezur muinarekin bateragarria den gaixo bat aurkitzen denean, hurrengo urratsa hezur muina ematea izaten da. Emailea aferesi makina batekin lotzen da, ospitaleratu eta anestesiatu gabe. Makinak odola zirkuitu batean barrena igaroarazten du etengabe, eta, beharrezkoak diren zelulak hartu ondoren, gainerako odola emaileari bueltatzen dio. Saio gehienak 4-5 ordukoak izaten dira. Donazioa egin aurreko egunetan injekzio akuilatzailea jartzen zaio emaileari, odolean zelula odol sortzaileen kopurua handitzeko.

Jende askok oraindik ez daki hezur muina ematea odola ateratzea dela. Informazioa falta da oraindik?

Bai, eta, oraindik ere, hezur muina eta bizkar muina nahasten ditu jendeak. Horretan egin behar dugu lana, hain zuzen: informazioa zabaltzen. Adibidez, orain dela gutxi Lizarran egon gara hitzaldi bat ematen, eta 100 pertsona inguru etorri ziren. Informazio gutxi zuten hezur muinaren inguruan, eta asko eskertu zuten. Informazioa dutenean, eta hezur muina zer den eta nola ematen den argi dutenean, oso eskuzabalak izaten dira.

Zein mezu bidaliko zenioke gizarteari hezur muina ematearen alde?

Beti esaten da, baina egia borobila da: bizitza bat salba daiteke eta oso erraza da; lau edo bost ordu baino ez ditu kentzen. Gaur beste pertsona bat da, baina bihar zu izan zaitezkeela pentsatu behar duzu. Gauza bera gertatzen da odol emaileekin. Jenderik ez badago eta ez badute odolik ematen, ez da odolik egonen ospitalean. Ez dago lantegirik hezur muina edo odola egiteko; pertsonen beharra dugu, eta bankua elikatu behar dugu etengabe. Zenbat eta gehiago izan, askoz hobe.

Zilbor hesteko odola ere eskatzen duzue?

Zilbor hesteko odolean mota zehatz bateko zelula ama asko daude, eta leuzemia eta minbizi mota batzuk dituzten gaixoei transplanteak egiteko erabiltzen dira. Dena den, oraindik nahiko geldituta dago gai hori, behar bezala ezartzeko oso garestia eta konplexua delako. Hiru urte inguru dira ez dela egiten Nafarroan, baina asmoa dago, eta badirudi martxan jarri nahi dutela, berriz ere. Oraingoz, halere, askoz ere eraginkorragoa da hezur muina ematea.

Edurne Elizondo

Gure Esku Dago ekinaldiak duela lau urte hasi zuen bidea. Etxarri Aranatzen egin zuten lehendabiziko galdeketa, erabakitzeko eskubideari buruz, eta, igandean, berriz, Mendialdeko, Bortzirietako eta Sakanako bertze 24 udalerritan eginen dituzte. "Mugarri bat da hau Nafarroan", erran du Gure Esku Dago ekinaldiaren herrialdeko koordinatzaile Jon Zirizak (Barañain, 1986).

24 udalerritan eginen dute galdeketa igandean. Dena prest?

Halakoetan, azken unera arte ez da dena prest izaten; baina izanen da. Herri guztietan ari dira lan ederra egiten.

Kontent zarete herriotako erantzunarekin?

Bai. Gisa honetako ekinaldietan herri osoaren inplikazioa behar izaten da. Sekulako erantzuna jaso du galdeketak herri guztietan. Horren isla dira egindako sinadura bilketetan lortutako emaitzak. Jende anitzek egin du bat.

Igandean ere jende anitzek parte hartuko duela espero duzue?

Subjektiboa da erratea parte hartze handi bat zer den edo zer ez. Guretzat, inportanteena datu kualitatiboak dira; guk nabarmendu nahi dugu galdeketa egitea jada gauza handia dela. Jasotako sinadurak kontuan hartuta, erroldaren %40k ere eman du sinadura hainbat herritan.

Nafarroan egin zen lehen galdeketa, Etxarri Aranatzen. Ekinaldiak erranahi berezia du herrialdean?

Nafarroan, Foru Hobekuntzaren testutik hasita, gure estatus politikoa edo gure marko juridikoa inoiz ez dugu bozkatu nafarrok. Hemen jarri zen Gure Esku Dago ekinaldiaren hazia, Etxarri Aranatzen egindako galdeketarekin; gero, Bakaikun egin zuten, eta orain bertze hamaika herrik izanen dute aukera, hilaren 18an. Nire ustez, hau nolabaiteko mugarria da Nafarroan, hagitz berezia da, eta duen garrantzia eman behar zaio.

Etxarri Aranatzen hasi, eta 24 udalerritan eginen dute orain.

Bai. 24 udalerri dira, baina herri gehiago: 30-40. Populazioa kontuan hartuta, 40.000 nafar inguruk izanen dute aukera bozkatzeko. Batzuentzat akaso bai, baina guretzat ez da txantxa; ekinaldi serioa da.

Zer erranen zenieke txantxatzat hartzen dutenei?

Nik uste dut ekinaldi hau kontuan hartzen ez dutenek finean beldurra diotela ezagutzen ez duten horri. Ezin dira galdeketak gutxietsi, ekinaldiak hartu duen tamaina kontuan hartuta. Hagitz garrantzitsua da, herri anitz direlako; baina bakarra balitz ere, hagitz garrantzitsua litzateke, balio kualitatibo handikoa delako galdeketa egiteko aukera izatea. Halako ekinaldiekin beti irabazten da zerbait. Herritarrak prestatzeko urrats bat da, etor daitekeen galdeketa loteslerako. Denok irabazten dugu.

Prestatu, nola?

Nik uste dut argi izan behar dugula ahaldunduta lortuko dugula erabakitzea. Gure etorkizun politikoa ez da erabakitzen lau urtean behin; harago doa. Erabaki nahi dugula errateko sendotasuna badugu, erakundeek nahi edo ez. Herritarrok dugu azken hitza.

Lau urteko bidean, Euskal Herrian 142 herrik egin dute galdeketa, eta 147.000 herritarrek parte hartu dute. Zer deritzozu?

Duela lau urte hasi zen dinamika hau, Irunen iragarri genuenean giza katea eginen genuela 2014ko ekainaren 8an, Durango eta Iruñea lotzeko. 50.000 pertsonak parte hartuko zutela uste genuen, eta kopuru hori hirukoiztu egin genuen: 150.000 pertsona izan ziren giza katean. Oraingoz, 147.000 herritarrek eman dute botoa, baina gora eginen du kopuru horrek. Garaipentzat jo dezakegu? hau ez da garaipen kontua, finean. Guk gure bidea egin behar dugu, eta prozesuan konturatzen ari gara jende anitz mugitzen ari garela.

Duela lau urteko egoerarekin alderatuta, testuinguru politikoa aldatu egin da Nafarroan. Eragin dizue?

Nafarroan sekulako aldaketa izan da erakundeetan, eta kontuan hartzeko modukoa da, noski. Nafarroan, halere, nik sentitzen dut lasaitu egin direla aldaketaren alde bozkatu zuten horiek, eta kaleko giroa, nolabait erranda, apaldu egin da. Ez dut erranen ona edo txarra den, baina argi izan behar dugu irribarrez bete behar dugula kalea. Erran behar diegu erakundeetan diren horiei garaia dela gauzak aldatzeko, eta herritarroi hitza emateko.

Karrikako presioari eustea garrantzitsua dela uste duzu?

Hala da. Kaleko tentsio polit horri eustea ezinbertzekoa da, gauzak aldatzeko. Ezin ditugu gure nahiak bertzeen esku utzi, ezin dugu gure etorkizuna inoren esku utzi. Guri dagokigu gauzak aldatzea, herritarroi. Guri dagokigu lortzea herri zoriontsu bat izatea, herri libre batean.

Kataluniako eredua zein neurritan izan da ispilu bat zuentzat?

Argi dago Kataluniari eta egin duten bideari so egin diogula; halere, guk argi utzi nahi dugu Gure Esku Dago ekinaldia ez dela baiezkoaren edo ezezkoaren alde; guk nahi dugu edonor sentitzea dinamikaren parte, eta inor ez sentitzea bakarrik ikus-entzule. Noski, Kataluniak edo Eskoziak egin duten bidea hor dago, eta so egin behar diogu, herritarrei galdetu dietelako. Eta hori da guk nahi duguna. Nork bere hitza errateko aukera izatea. Herritarroi galdetzea nahi dugu, ez bertzerik. Azken finean, hori bezain gauza sinplea da. Erakundeei dagokie erreferendum lotesle bat egitea; guri dagokigu, berriz, kalea astintzea, modu baretsu eta irrifartsu batean, erakunde horiei presioa egiteko.

Zer erranen zenieke galdeketa eginen duten herrietako biztanleei?

Ni Barañaingoa naiz, eta oraindik ez dut izan bozkatzeko aukera. Aukera hori duenari baliatzeko eskatuko nioke nik; baiezkoa edo ezezkoa ematera joan daitezela, baina parte har dezatela. Ezin ditugu inoren esku utzi gure askatasuna eta gure erabakia. Igandekoen ondotik, udazkenean izanen dira galdeketa gehiago.

Kattalin Barber
Egun biziak dira oraingoak Muriel Ruiz de Larramendi eskalatzailearentzat (Uharte, 1999). Selektibitatearen azken eguna du gaur, eta eskaladarekin bateratzen ditu ikasketak. Bi urre irabazi berri ditu Espainiako Eskalada Kopan, gazte ma...

Kattalin Barber

Urte asko egin ditu Peio J. Monteano Nafarroako Artxiboko goi teknikariak (Atarrabia, 1963) euskararen gaia aztertzen eta jorratzen. XVI. mendean Nafarroako biztanleriaren %80 euskaraz bizi zela ondorioztatu du El iceberg navarro, euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI (Nafar izozmendia, euskara eta gaztelania XVI. mendeko Nafarroan) izenburuko bere azken liburuan (Pamiela, 2017). Lan horretan jasotakoez egin du gogoeta.

Euskara Nafarroako hizkuntza hegemonikoa zela nabarmendu duzu liburuan. Zer ekarri zuen horrek?

Biztanleen ia %80k hitz egiten zuten euskaraz, Nafarroan. Orain dela sei urte hasi nintzen ikerketa honekin, baina liburua momentu sentikor batean iritsi da; izan ere, sentsibilitate sozial handia dago, orain, Nafarroan. Badirudi enkarguz egin dudala lan hau, baina ez da horrela. Liburuan garrantzia eman diet egun euskaldunak ez diren eremuei.

Eta horrela egiaztatu duzu eremu horietan euskaraz hitz egiten zutela. Batzuentzat errealitate deserosoa dena agerian utzi duzu zure azken lan horren bidez?

Izan daiteke. Argi dago Ebro inguruan erromantzea hitz egiten zela, baina uste dut liburu honek balio duela nafarrek haien iragana hobeto ezagutzeko eta euskarak izan zuen pisu handia baloratzeko. Nik adreiluak jarri ditut, gero nork bere etxea eraiki dezala adreilu horiekin. Baina egia da beste helburuetako bat mitoak bertan behera uztea izan dela. Politikarien artean tontakeria handiak entzun ditugu azkenaldian, euskararen inposizioaz hitz egin dutenean, adibidez. Bestalde, liburuaren bidez, frogatu dut Nafarroako konkistak ez zuela ekarri kolonizazio linguistiko-kulturalik. Konkista gertatu eta mende eta erdi geroago ere euskarak indarra erakusten jarraitzen zuen Nafarroan.

Zer dela-eta hasi zen euskararen gainbehera Nafarroan hurrengo mendeetan?

Nik XVI. eta XVII. mendeak ikertu ditut, eta hurrengo mendeak gakoak dira gertatu zena ulertzeko. Batetik, XVIII. mendeko prozesu politikoek —zentralizazioak, batik bat—, eta, bestetik, hezkuntza prozesuek zerikusia izan zuten euskararen galtzean. Alfabetatzea zabaltzen den heinean, argi eta garbi gaztelaniaren aldekoa da joera. Euskaldun elebakarrak ikertu ditut liburuan. Elebakarrek hizkuntza bat ikasi behar izan zuten, haiena ez zelako idazten, ezta irakurtzen ere. Ondorioz, euskara azkar galdu zuten.

Liburuan esaten duzu biztanleen erdiek baino gehiagok euskaraz bakarrik zekitela.

Ezuste handia izan da horretaz ohartzea. Gainera, elebakar gehienak emakumeak ziren, eta horrek ondorioak izan zituen garai hartako gizartean. Emakumeak direlako emazteak, neska-lagunak, alabak, amak... eta beraiek hartzen zutelako beren gain umeen sozializazioa. Horrek esan nahi du eguneroko bizitza euskaraz egiten zela. Gaztelania, berriz, hizkuntza instrumentala zen, administraziorako, lanerako eta merkataritzarako erabiltzen zen hizkuntza, alegia. Erronkarin, adibidez, XVI. mendean, emakumeen %99 elebakarrak ziren; gizon gehienek, berriz, ulertzen zuten gaztelania. Zergatik gertatzen zen hori? Transhumantziagatik.

Administrazioko iturriak jorratzeaz gain, zertan oinarritu zara ikerketa aurrera eraman ahal izateko?

Nire oinarriak, gehienbat, prozesu judizialetako galdeketak izan dira. Baina agirien atzean dagoena begiratu dut nik; ikusi dut zein testuingurutan egin ziren dokumentu horiek. Nola ikertu idazten ez den hizkuntza baten historia idatzizko dokumentuen bidez? Kontraesana dirudi, baina, kasu honetan, harago joan naiz. Galdeketetan ikusi ahal izan dut zein hizkuntzatan ematen zuten testigantza lekukoek. Ez dakigu zergatik, baina 1570. urte inguruan Nafarroako hainbat eskribau dokumentutan aipatzen hasi ziren zein hizkuntzatan ematen zuten lekukotasuna prozesu judizialetan parte hartzen zutenek. Hori gakoa izan da niretzat. Elebakar batek galdeketan itzulpena behar izan badu, horrek agerian uzten du prozesura eraman duen egoera hori euskaraz entzun duela. Iruñeko Ospitale Nagusiko estatutuen kasua ere bitxia da, bestalde. Ordenantzak dio gauero euskaraz irakurri behar zituztela argibideak langile guztiak jakinaren gainean egoteko. Nafarroara ailegatzen ziren bidaiariek ere oso argi esaten zuten hemen zeudenean hizkuntza oso arraroa entzuten zutela.

Horrelako aurkikuntzarik espero zenuen liburua osatzen hasi zinenean?

Konkista ikertzen ari nintzenean bi dokumentu garrantzitsu aurkitu nituen, eta agiri horiek abiapuntu izan dira ikerketa honetarako. Batetik, Nafarroako Artxibo Nagusiko agiri batean erreinuaren banaketa linguistikoa aurkitu nuen. Bestetik, Valladolideko [Espainia] Simancas artxiboan aurkitu nuen beste agiri bat; hain zuzen ere, Nafarroako funtzionarioek itzulpenak egiteko eta lekukoak ulertzeko zituzten zailtasunak eta arazoak azaltzen zituzten agiri horretan. Orduan konturatu nintzen Nafarroako administrazioa itzulpen makina handi bat zela.

Zer dela-eta hasi zinen ikertzen, zer helbururekin?

Historialariaren funtzioa, neurri handi batean, funtzio soziala da, nire ustez. Historialariak erantzunak eman behar dizkie gizarteak gaur egun iraganari buruz egiten dituen galderei; eta esan behar da Nafarroako gizarteak galdera asko egiten dituela bere iraganaren inguruan. Hortaz, kasu honetan, nik uste dut liburuak erantzunak ematen dizkiola gaurkotasun handia duen eta iritzi ezberdin handiak eragiten dituen gai bati. Izan ere, historia ez da gertatu dena; historia da gaur egungo belaunaldi batek bere iraganean garrantzitsutzat jotzen duen hori, hain zuzen ere.

Liburu honen bidez, gainera, dagokion lekuan jarri duzu euskara?

Bai. XVI. mendeko testuinguru horretan Nafarroa euskal munduaren ardatza zen, eta Iruñea, berriz, euskal hiriburua. Gainera, nik egindako ikerketak balio du beste galdera batzuei erantzuna emateko ere. XVI. mendean euskara hizkuntza hegemonikoa zen. Hori horrela izanik, zer-nolako egoera zegoen Erdi Aroan, adibidez? Dokumentazio gutxi dago horri buruz, bakarrik eskriturak eta fakturak, eta horiek, gainera, ez dute islatzen eguneroko bizitza soziala. Baina ondoriozta dezakegu Erdi Aroan ere euskara oso garrantzitsua izan zela, ez zela beste hizkuntza bat gehiago, baizik eta hemengo hizkuntza zela.