Krisi ekonomikoaren eraginez, gero eta zailagoa da familien iraupena. Hala, Nafarroan gero eta etxe gehiagotan erretiratutako pertsona baten erretiro soldata da diru iturri bakarra. Denera, CCOO sindikatuak egindako ikerketa baten arabera, 3.596 famil...

BERRIAren hamargarren urteurrenaren harira, Zertarako hegoak antzezlana prestatu du Metrokoadroka Sormen Laborategiak. Oier Guillan (Errenteria, Gipuzkoa, 1975) arduratu da testuaz. Orain arte, antzezlanak harrera ona izan duela adierazi du Guillanek....

Ehun urte bete zituen iragan ostiralean Berako Modesta Huartek. Agerra auzoan sortu zen, 1913ko maiatzaren 17an. Elkarrizketa polita izan zuen Isidora Agirre Berako udaleko zinegotziarekin eta Marisol Taberna alkatearekin. 25 urte zituela, Patricio Iriarterekin ezkondu zen. Seme bakarra izan zuten —argazkian ageri da harekin—, Pakito Iriarte. Huartek berak onartu duenez, beti hobeto bizitzeko desioa izan du, eta, horregatik, taberna bat hartu zuen senarrarekin batera. Horrez gain, fabrika bateko langileei ardoa ere saltzen zien. Aitortu duenez, gaztaroan lanerako bizi izan zen; egun lana bizitzeko egiten dela esan du, umoretsu.

2011n DNE Derecha Navarra y Española Garinoaingo udal gobernura iritsi zenetik herria "utzita" dagoela salatu zuen Aupa Garinoain plataformak, Nafarroako Parlamentuan asteartean egindako agerraldian. Alde horretatik, guztien artean egoerari irtenbidea aurkitzen laguntzeko eskatu dute Aupa Garinoain plataformako ordezkariek.

Carlos Sola Aupa Garinoain plataformako kideak gogorarazi duenez, Derecha Navarra y Española alderdiak aldeko hemezortzi boto lortuta erdietsi zuen udal gobernua. Argi utzi du alderdi politiko horrek ez duela ordezkatzen Garinoaingo herritarren gehiengoa — 305 lagunek zuri bozkatu zuten—. "Guztion artean irtenbidea aurkitu behar diogu honi, Garionainek herritar guztiak ordezkatzen dituen udal gobernua izan dezan", azaldu du Solak.

Duela zenbait hilabete, Derecha Navarra y Españolako zazpi zinegotzietatik lauk dimisioa eman zuten. "Ordutik, udala garun-heriotza egoeran dago", dio Solak. Martxotik, udal gobernua hiru lagunek soilik osatu dute: Javier Etxarri alkateak eta Jaime Fernandez eta Alfonso Gil zinegotziek. Azken biak Alternativa Española alderdiko kideak dira, eta Madrilen bizi dira.

Hala ere, asteartean jakin zenez, datozen egunetan bi zinegotzi berrik osatuko dute Garinoaingo udal gobernua. Bi hautetsi berriak Jose Andres Valencia eta Miguel Laspalas dira. Valencia pasa den udal hauteskundeetan Derecha Navarra y Españolako zerrendaburu izan zen Lizarrako udal bozetan, eta hirugarren Lukingoetan. Laspalas, berriz, hirugarren postuan aurkeztu zen DNEko Lizarrarako alkatetzarako zerrendan, eta bigarren Lukingoetan.

Irtenbiderik, apenas

Dozenaka ekinaldi egin ditu Aupa Garinoain plataformak jakinarazteko DNE alderdi politikoak ez dituela ordezkatzen Garinoaingo herritarrak: elkarretaratzeak, manifestazioak... Hala ere, Nieves Cipres buru den alderdiak behin eta berriz nabarmendu du udal gobernua beren esku izateko "zilegitasun osoa" dutela.

Parlamentuan egoerari aterabide errazik ezin zaiola aurkitu jakinarazi zuten hainbat alderdi politikotako ordezkariek. Maria del Carmen Otxoa PSNko parlamentariak, esaterako, jakinarazi zien plataformako kideei parlamentuak ez duela inolako arma politikorik Garinoaingo egoera indargabetzeko. Hala, heldu den udal hauteskundeetan hautagaitza aurkeztera gonbidatu zituen Aupa Garinoaingo kideak. Bestalde, Victor Rubio Bilduko parlamentaria DNEren aurkako mozioak aurkezteko eta presioa egiteko prest agertu zen. Alde horretatik, Xabi Lasa Aralarreko parlamentariak udalak egiten duena gertutik zaintzea proposatu zuen.

Zurich Suitzako hiririk handiena da, bai eta interesgarriena ere. Ez litzaidake gustatuko Suitzako beste hiri batean bizitzea". Argi du Miren Garatek (Lizarra, 1966). Duela hogei urte iritsi zen Suitzara, eta han eraiki du bere bizitza. Lana, lagunak, senarra...: "Hona etorri nintzen suitzar batekin maitemindu nintzelako".

Hogei urte hauetan denetarik egin du Zurichen. Arkeologia ikasketak ditu Garatek, eta hasieran arkeologia indusketetan aritu zen. Hamaika urtez, gaztelerazko irakaslea izan zen ikastetxe batean, eta, egun, Frantziako lagun batekin hizkuntz eskola bat sortu du Zurichen. "Bost hizkuntza irakasten ditugu, eta gure bezero gehienak banketxeetako langileak dira". Izan ere, garrantzitsuak dira hizkuntzak Suitzan. Lau dira ofizialak: italiera, frantsesa, alemana eta erromantxera. Gehien erabiltzen dena alemana da, baina suitzar gehienek hizkuntza bat baino gehiago dakite. Garatek italiera eta alemana menperatzen ditu. Zurichen gehien hitz egiten diren hizkuntzak erromantxera eta alemana dira. Erromantxerak dialektoak ditu, eta, batik bat, ahozko hizkuntza da. Garatek dio suitzarrak oso harro daudela haien hizkuntza guztietaz, eta, gainera, politikariak hizkuntza guztietan mintzatzen direla. "Hemengo kultura eta identitatea zeharo babesten dituzte; hemengoa zaindu, eta hangoa errespetatzen dute".

Suitzako Alpeak dira, dudarik gabe, herrialdeko lekurik erakargarriena. Alpeetako amildegi malkartsuek, beti elurrez estalita dauden mendi garaiek eta glaziar handiek postalak dirudite. Hala ere, Garatek hirietako "xarma" maite du. Zurichek, adibidez, kultur eskaintza "zabala" du. "Oso aberatsa da, eta denetarik egiteko aukera dago. Bizi-kalitatea oso ona da". Garraio publikoak oso ongi funtzionatzen du, eta hiriak oso garbiak daude. Gainera, Zurichen erdialdean laku handi bat dago, eta, udan, jende andana joaten da eguna pasatzera.

Multikulturalitatea da Zuricheko beste ezaugarri bat: "Hemen herrialde guztietako jendea bizi da, eta ongi integratzen dira. Ezagutu ditudan suitzar gehienak atzerritarrekin daude ezkonduta". Hala ere, arrazismoa badagoela dio Garatek. "Modu sotilago batean, hori bai".

Dena den, oro har, suitzarrak begirunetsuak eta hezibide onekoak dira. "Hemen denetarik dago, mundu guztian bezala". Baina, nafarrekin alderatuz, Garatek uste du ez direla batere "espontaneoak". Dena dute antolatua. Esaterako, norbaitekin afaltzeko edo zerbait hartzeko, hilabete lehenago egiten dute plana. Bitxia egiten zaio Garateri suitzarrek beti topa egiten dutelako ospakizunetan. "Nafarroan ez bezala, hemen banaka egiten dute topa, begietara begiratzen eta bakoitzaren izena esaten. Behin gertatu zitzaidan kopa hartu nuela, eta topa egin gabe edaten hasi nintzela".

Esan bezala, herrialde aberatsa da Suitza, eta aukera handiak eskaintzen dizkie herritarrei. Erosteko ahalmena oso altua da, eta asko bidaiatzen dute. Denek dute lana —langabezia tasa %3,2koa da—. "Herritarrek Europako Batasuneko beste herrialdeetan baino askoz gehiago kobratzen dute, eta, horregatik, oso garestia da: etxea, osasuna, janaria... Dena". Hirietako azpiegiturak "ezin hobeak" dira, eta burokrazia, "eraginkorra". Adibide bat jarri du Garatek: "Pasaportea berritu nahi baduzu, deitu eta hamar minutuan egiten dute". Herrialdeko segurtasuna ere abantaila da. "Nik ez dut inoiz beldurrik sentitu gauean bakarrik ibiltzen". Delinkuentzia badago, baina gutxi. Politikan, Nafarroan baino kontserbatzaileagoak direla iritzi dio Garatek, baina Suitzako "zuzeneko demokrazia" goraipatu du.

Baina dena ez da urre kolorekoa, eta bere alde "ilunak" ditu Suitzak. Politikoki, herrialde "neutrala" da, baina biztanleko arma gehien duen Europako herrialdea da: 46 arma 100 biztanleko. "Herritarrek etxean gordetzen dituzte armak", azaldu du Garatek. Gizonentzat derrigorrezkoa da zerbitzu militarra —aukerakoa da emakumeentzat—, eta han eskuratzen dituzte armak. "Hamabost urte irauten du zerbitzu militarrak, bi edo hiru aste joaten direlako urtean. Tarte horretan izan ditzazkete armak etxean". Dena den, Garatek uste du egoera aldatzen ari dela Suitzan. Bai Ameriketako Estatu Batuetan eta bai Suitzan gertatu diren sarraskiek herritarren kontzientziazioa eragin dute. "Armak etxean izatearen arriskuez mintzatzen dira orain".

Etorkizuna han ikusten du Garatek, baina ez du baztertzen "noizbait" Nafarroara itzultzea. "Agian zahartzen naizenean, eta lanik ez dudanean. Egia esan, Nafarroako bizitza gustatzen zait: lasaitasuna, natura, usainak, zaporeak, koloreak, jendea...". Herrimina sentitzen du maiz, eta, normalean, urtean bi aldiz etortzen da sorlekura. Nafarroa ezagutu duten lagun suitzarrak ditu Garatek, eta guztiek esaten diote "harrituta" geratu direla hemengo hiri eta herrietako kaleak oso garbiak daudelako.

Une honetan udal mapa aldatzeko bi proiektu daude martxan, bata Nafarroako Gobernuak abian jarritakoa —atzo hasi ziren eztabaidatzen parlamentuan— eta bestea Espainiako Gobernuak abian jarri nahi duena. Bi proiektuen aurka agertu dira Nafarroako 63 udal eta 61 kontzeju, eta ezohiko bilera bat egiteko eskatu dute Nafarroako Udalerri eta Kontzejuen Federazioan. Gainera, salatu dute orain arte ez dela izan bi proiektuetan parte hartzeko aukerarik.

Joan den urrian aurkeztu zuen gobernuak Nafarroako Toki Administrazioa Berrantolatzeko Foru Legea. Denbora batez proiektua aurkeztu ostean, atzo hasi ziren eztabaidatzen Nafarroako Parlamentuan.

Pedro Gastearena Atarrabiako alkatearen hitzetan, "Nafarroako Udalerri eta Kontzejuen Federazioko zuzendaritzak udalerri guztien izenean onartu zuen udal mapa aldatzea, baina guk ez dugu ez eztabaidatu ezta onartu ere". Arrazoi horregatik, eztabaida abiatzeko, federazioaren ezohiko bilera egiteko eskatu dute. Gainera, 124 udalerri eta kontzejuetako ordezkariak ziur agertu dira bi proposamen berriek ez dutela herritarren errealitatea hobetuko.

Nafarroako Gobernuak Arbizun eta Etxarri Aranatzen "terrorismoa goresten duten pintaketak" ezabatu ditu, "udalek garbitzeari uko egiten dietelako". Arbizuko eta Etxarri Aranazko udalei duela hilabete eskatu zieten pintaketak ezabatzeko, eta, epea amai...

Lehenengo aldiz, Iruñeko aurtengo sanferminetan ordaindu egin beharko da hirian autoa aparkatzeagatik. Hori adierazi zuen UPNk iragan astelehenean Sanferminetako Mahaian. Maiatzaren 30ean izanen dute hurrengo bilera, eta bertan eztabaidatuko dute gaia. Hala ere, adierazi dutenez, UPNk erabakia hartua du dagoeneko. Ignacio Polo UPNko Herritar Segurtasuneko zinegotziak eman du horren berri, baina ez du zehaztu Iruñeko auzo guztietan edo soilik batzuetan jarriko duten. Polok argi esan du sanferminetan eremu laranja izanen dela, baina, ordaintzeko txartela ez dela bi orduan behin aldatu behar eta egun osoan utz daitezkeela autoak aparkalekuan.

UPNko kideak adierazi duenez, sanferminetan eremu laranjak sortuko dituen arazoei irtenbideak emateko, hiri barneko garraio publikoa sustatuko dute, sanferminetan zerbitzu gehiago emanez. Hiriko sarreretan dauden doako aparkalekuak eta erdigunea lotu nahi dituzte horrela. Gainera, autoa erdibitzaileetan uztea debekatuko dute. Dena den, Polok ez ditu guztiz azaldu eremu laranja ezartzearen nondik norakoak, eta hilaren 30eko Sanferminetako Mahaian zehaztuko du gehiago.

Joan den maiatzaren 1ean ezarri zuen udalak eremu laranja Donibanen, Arrosadian, Azpilagañan, Ermitagañan eta Etxabakoitzen. Hortaz, egun, ia Iruñe osoan dago Trafiko eta Aparkamenduaren Ordenamendua zerbitzua (TAO).

Sanferminetan eremu laranja ezartzeaz gain, UPNk adierazi du altzairuzko zutoin bat jarriko dutela itxituran, entzierroan hildako guztien omenez. Sanferminetako Mahaia 2008. urtean sortu zuten, eta, besteak beste, entzierroaz, kultur programazioaz eta kaleko kontuez arduratzen dira. Udaleko alderdiek eta hainbat elkartek eta entitatek osatzen dute; besteak beste, Gazteriaren Kontseilua, Euskal Dantzarien Biltzarra eta Alde Zaharreko Merkatarien elkartea.

Herri jaiak

Gora Iruñea taldeak ere pauso batzuk eman ditu sanferminetako herri mahaia sortzeko. Iruñerriko herritarrekin eta hainbat talderekin bildu dira, herri jai parte hartzaileen alde. Taldeak "ezinbestekoa" ikusten du Iruñeko sanferminetan "benetako mahaia" osatzea, erakundeek eta herritarrek antolatuko dutena. Hori da, beraz, hurrengo urteetarako egitasmoaren helburuetako bat.

Gainera, UPNk izan ezik, Iruñeko Udaleko alderdi guztiek mozioa aurkeztu dute aurten Gora Iruñea taldeak sanferminetan gune bat izateko, eta UPNri eskatu diote leku bat uzteko. Urtez urte sanferminak ospatzeko Iruñeko Udalak ez dio utzi inolako gunerik Gora Iruñeari, eta horren kexu dira.

Eñaut Elorrieta Ken Zazpi taldeko abeslariak bakarkako bideari ekin dio Deserriko kantuak diskoarekin. Gaurtik salgai dago diskoa, eta Benedeti, Atxaga, Aresti eta halako idazle handien poemetan oinarrituta dago. Hamar abesti ditu, eta deserria da lanaren muina. Denera, hamar kontzertu eskainiko ditu Euskal Herrian Elorrietak. Bihar, esaterako, 21:00etan, Lizarrako Golem zinemetan izango da, BERRIAren hamargarren urteurrena ospatzeko kontzertuan .

Bost urte daramatza Gregorio Diaz Ereñok (Barakaldo, 1959) Jorge Oteiza museoko zuzendari lanetan. Urte hauetan guztietan museoa sendotu dela eta Oteizaren izena unibertsala izateko lanean jarraituko dutela azpimarratu du.

Hamar urte bete ditu aurten museoak. Zer balorazio egiten duzu?

Poliki-poliki museoa finkatu da, eta, era berean, Oteizaren memoria sakonki aztertu dugu, bai egindako erakusketekin, baita argitalpenekin ere. Museoak marka izatea lortu dugu, eta horma hauek gordetzen dutenari ahotsa eman diogu. Esan dezakegu Oteizaren memoria eraiki dugula —eraikitzen ari gara—. Hamar urteren ondoren, baikor gaude, eta proiektua sendo dago.

Oteizaren inguruko interesak egun aitzina jarraitzen du.

Gero eta gehiago. Izan ere, ikertzen dugunean Oteizaren inguruan, gehiago ezagutzen dugu. Berriz ezagutzen dugu, eta ikusten ez genituen esparru batzuk agerian geratzen dira. Deskubritzen ari gara. Orain, haren heriotzaren hamargarren urteurrenean, lehen baino askoz gehiago ezagutzen dugu Oteiza. Haren nortasuna oso indartsua zen, eta gizartearen zati batentzat Oteizaren nortasunak obra gainditzen du. Guk orekatu behar ditugu bi elementu horiek, nortasuna eta obra. Azken finean, obra, aldi berean, artista da.

Mitoaren izaera erantzi, adibidez?

Bai. Seduktore aparta zen Oteiza, eta bere sortzeko gaitasunarekin ikusleak erakartzen zituen. Dena den, mitoaren irudia arriskutsua eta kaltegarria izan daiteke. Batik bat ikusleak bere sorkuntzaren errealitatetik aldentzen dituelako. Nik uste dut gaur egun bi elementu horiek orekatzen ari direla, eta gizartea kontziente da Oteizak sortzaile moduan duen garrantziaz. Guretzat hori ezinbestekoa da.

Poeta, pentsalari, arkitekto, eskultore… Artista zen Oteiza.

Oteizaren obrek arte guztiak hartzen dituzte beren gain. Mundua eraikitzen du, eta bereziki gizartearentzat lan egiten du, gizartea eraldatzeko. Horregatik, sortzailea izateaz gain, zerbait gehiago da Oteiza. Erabat erreaktiboa zen, eta orduko gizartearen bultzagarria.

Eraldatzailea zen. Horregatik jaso zituen hainbeste porrot?

Sortze prozesuan hainbeste konprometitu zenez, mugak gainditu zituen eta mundu artistikoaren aurretik zihoan. Horregatik, arazoak izan zituen, gehienak jendeak ulertzen ez zuelako. Gerora, urteak pasa ahala, merezimendua eman diote. Baina porrotak logikoak dira. Gizarteak ez zuen ulertzen hark zer eraiki nahi zuen, gizarteak ezin zion haren erritmoari jarraitu. Hala ere, porrotak akuiluak ziren Oteizarentzat, aurrera jarraitu zuen, eta horrela egin zuen hil arte. Nafarroan utzi zuen bere ondarea, eta ondareak toki fisikoa du, museoa, baina Oteiza bezalakoa da: muga geografikoak gainditzen ditu. Gizadiari eman zion ondarea Oteizak, eta bizirik dagoen museoa nahi zuen.

Bizirik dagoen museoa da Altzuzakoa?

Bai. Bizirik dagoen museo bat poliki-poliki egiten da. Bisitariek ere eraikitzen dute museo bizia. Hortaz, elementu dinamikoa da. Bisitariek Oteizaren obra ikustean berezko historia eta museoa sortzen dute. Gure lana gizartea inplikatzea da. Orain zuhurrak izan behar dugu, arretaz eraiki behar dugu memoria, eta zorroztasunez. Azken finean, emozioen bidez, museoa gizartea eraldatzeko lekua izatea nahi dugu. Bizirik dagoen museo batek emozioak eragiten ditu, eta edertasun emozional horrek eragiten du norberaren eraldatzea. Baina ez dugu nahi museoa masiboa izatea. Hona etortzen direnak paseatzen dira.

Museoak unibertsala egin du?

Bera da unibertsala. Egun, uste dut modu biziago batean uler daitekeela Oteizaren pentsamendua. Hamar urte hauetan Oteizaren biografia lantzen aritu gara, eta horretan gabiltza. Oteizaren diskurtsoa oso irekia eta aniztuna da, ez da inoiz agortzen.Guk nahi duguna da Oteizaren izenak, ezaugarri eta berezitasun guztiekin, izaera unibertsala izatea, mundu guztian egotea. Oteizak zintzotasun osoarekin utzi zuen artearen mundua, baina inoiz ez zion sortzeari utzi. Bere nahia izan zen, eta Euskal Herrira itzuli zen, etxera. Ez zuen parte hartu nahi museoetan, ezta arte galeriatan ere. Gizon aurreratua zen Oteiza. Pauso bat aurreratuta zihoan beti. Hark uste zuen artea gizartearena dela, eta erabat apurtzailea zen. Beti protestatzen zuen, baina ez ziren protesta soilak. Bidegabekerien aurka agertzen zuen kexa. Hezkuntza, kultura, politika… Oso gizon konprometitua izan zen, eta egun horrela izanen litzateke bizirik balego.

Hamar urteren ondoren, patronatuko batzuek esaten dute museoak egun den baino gehiago izan beharko lukeela, ez dagoela Oteiza osoa.

Hemen Oteiza osoa dago, bere esparru guztietako lanak jaso ditugu. Museoak ahalegin handiak egin ditu artistaren alde guztiak jasotzeko. Dena hobetu daiteke, baina uste dut hamar urte hauetan Oteizaren pentsamendua finkatu eta hedatu dugula. Lana presarik gabe egin behar dugu. Esparru guztiak elkartu behar ditugu osotasunera iritsi arte. Azken finean, batzea da kontua. Gainera, museoak lan egin du nabarmenkeriarik gabe, ikuskizunik gabe.