Iritzia: Txuria, gorria eta berdea

Izaskun Etxeberria Zufiaurre

Nekez uzten baitu elurrak zuritasuna”, kantatzen zuen Mikel Laboak. Kolore zuriaren erabilerak euskal usadioan, alde batetik, gauzen benetako muina estaltzea esan nahi badu ere, alegia, zurikerietan, faltsukerietan ibiltzea: gezurra zuri baita Euskal Herrian esana idatzi zuen Orixek edota izerdi eta edari zuriarena, hau da, alferkeria eta patarrarena. Beste alde batetik, gauzen azaleko estalkia kendu eta barruko benetako mamia azaltzea ere esan nahi du. Horrela, edozein fruta klase zuritu egiten da, eta haserre aldiaren ondoren ere kontuak zuritu egiten dira. Zuritasunari lilura, dohain, magikotasuna dario, eta zoriontasunaren seinalea ere bazen, jainkotasunaren eta alaitasunaren adierazlea zen bezala. Zozo zuriak zorionaren arrautza bana eman zien J. M. Satrustegik bildu zuen ipuin bateko bi mutikoei, adibidez. Maitasun lilura kolore zuriaz janzten zen, eta ongietorria ematen zitzaion eguzkiari ere xuria zen. Edozein herritan bezala, gurean ere, garbitasunaren seinalea da.

“Gorria aurrez aurre begiratzen duen kolorea da, eta gorritu eginen da aurpegi zurbila lotsatzean”, idatzi zuen J. Sarrionandiak. Kolore gorria kolore erabakigarria da, eta sinbolismorik ugariena duen kolorea euskaldunentzat. Neke, ezin, gatazka, amorrazio eta soiltasunarena: premia gorria, gorriak ikusi, gorroto gorria, larru gorritan, lur gorria; gaiztakeria eta bihurrikeriarena: sugegorria, Galtzagorriak; suarena: labe gorria, gori-gori; lehorteak bazterrak gorritzen ditu, eta landareetan mingorria edo herdoila sortzen da; Europako kultura guztietan kristau fedetik urrundu den guztia gorria izan da: ateoak, heterodoxoak, komunistak; sexua gorria da, baita erotismoa ere: gona gorria emakumeentzat, gerriko gorria gizonezkoentzat; bizitasuna, indarra eta osasuna ere gorriak dira. Festa giroan gorri, “xuri, ubel, musker, urdin, bainan guziz gorri”, idatzi zuen J. Etxeparek.

Badira “xuri, beltz, gorri, urdin, hori, nabar, ubela, bainan zoin hitzek erran dezakegu belarraren itxura?”, jarraitu zuen J. Etxeparek: muskerra, perde frantsesari kendua zelako. Manezaundik deskribatu bezala: “Iruñerat urbiltzean harriturik zeuden eremu agortu eta idor horiek ikustean. Gaizoek uste zuten mundu guzian bazirela Garazi aldeko larre pherde muskerrak. Muskerra”. Berdea kolore arrotza eta berantiarra izan da euskal kulturan, lur emankorrena, eguraldi bustiarena, sexuaren inguruko gordinkeriena, gaitzak jotakoarena. Usadio zaharrean, beltzak bereganatzen zuen berdearen gerozko ñabardura.

Euskal usadio zaharrean zuria, gorria eta beltza baitziren hiru kolore nagusiak, abereak, haizea, lurra, ura, harria, mendia… banatzeko balio zutenak, ederki asko esplikaturik eta literatura aipuek zein ahozko testigantzek lagundurik agertzen direnak Patziku Perurenaren Koloreak euskal usarioan 1992ko saiakera aberatsean.

Sabino Aranak, ordea, orlegia asmatu zuen berdea izendatzeko, beltzarena behar zuena deskribatzeko eta zuria, gorria eta orlegiarekin ikurrina sortu zuen Luis anaiarekin batera, 1894an. Zuriak Jainkoa, gorriak Bizkaia eta berdeak independentzia eta askatasuna irudikatzen zuten. Euskal Herriko ikur bilakatu zen, zigortua izan zena 1979 arte, EAEko bandera ofizialtzat legeztatu arte. Nafarroan eta Iparraldean ez da oraindik ofiziala, baina beste aldean ez dago bere erabilera arautzeko legerik. Sakanan, adibidez, kale gorrira baztertu behar izan da. Altsasun, aldiz, ezta kale gorrian ere!