Edurne Elizondo
Lehendabiziko lana da beretzat, eta sumatzen zaio esperientziak bete egin duela. Eman dizkion aukerekin, bai eta bidean aurkitutako zailtasunekin ere. “Oso bide aberasgarria izan da”, kontatu du Eloy Orzaiz musikariak, Pau Casals: miralls- reflets aurkeztu berri duen diskoari buruz. Piano jotzailea da Orzaiz, eta Naaman Sluchin biolinistarekin batera grabatu du Casals biolontxelo jotzaile kataluniarra omendu nahi duen lana. Bien artean pentsatu eta prestatutako disko bat da, eta diru bilketa publiko bat egin eta gero gauzatu ahal izan dute.
Beren diskoa grabatzeko, 5.000 euroko diru bilketa publikoa jarri zuten martxan Orzaizek eta Sluchinek; jaso dute hurbilekoen laguntza, espero bezala, baina Orzaizek atseginez nabarmendu du Casalsen omenezko lanak piztu duela bertze jende anitzen interesa ere. Egileen interesaren lehen txinparta, berriz, Casalsen partitura jakin batek piztu zuen: musikariaren biolin eta piano sonatak. Lan horrek ekarri du disko batekin burutu den prozesua.
Iruindarra da Orzaiz, eta, Iruñean eta Donostiako Musikenen ikasketak egin eta gero, Herbehereetarako bidea hartu zuen lehendabizi, eta Suitzarakoa gero. Zortzi urte eman ditu nafarrak Basilea hirian, hain zuzen, eta handik Iruñera itzuli da orain, Nafarroako Goi Mailako Musika Kontserbatorioko klabezin irakasle aritzera.
“Basilean ezagutu nuen Naaman [Sluchin]; hasieratik izan genuen harreman ona, baina gauza bat da lagunak izatea, eta beste bat elkarrekin jotzeko bat egitea eta gustura aritzea”. Musikariek lortu dute, eta, horregatik, Orzaizek jakin zuenean Sluchinek Casalsen lan baten partitura bat bazuela, mamitzen hasi ziren lan horren inguruan disko bat egiteko proiektua. Sluchinek Pradako Pablo Casals jaialdian jaso zuen konpositorearen partitura. “Casalsen erbesteko sonata da”, azaldu du Orzaizek.
Izan ere, Francoren diktadurari ihes egin, eta Roselloko Pradan (Herrialde Katalanak) bilatu behar izan zuen aterpe Casalsek. Frankismoaren aurka egin zuen beti, gogor. San Juanen (Puerto Rico) zendu zen, 1973. urtean. “30 urteko erbestean izan zuen pieza hori bidelagun. Apenas dagoen lan horren grabaziorik, eta musika klasikoaren munduan ia ezezaguna da”, kontatu du piano jotzaileak.
Casals, Gaubert eta Manen
Casalsen sonatarekin batera, bertze bi pieza jaso dituzte Orzaizek eta Sluchinek aurkeztu berri duten diskoan: batetik, Philippe Gauberten biolin eta piano sonata; eta, bertzetik, Joan Manenen Kapritxo katalana. Bi musikariok lagun izan zituen Casalsek; Parisen ezagutu zuen Gaubert; hiri horretako Ecole Normaleko irakasle izan zen, kataluniarrarekin batera. Manen, berriz, herrikide izan zuen Casalsek, eta lagun minak izan ziren biak. Musikaren esparruan ere anitzetan aritu ziren elkarlanean.
Casals eta haren lana dagokien testuinguruan jarri nahi izan dituzte Orzaizek eta Sluchinek egin duten diskoaren bidez. Horregatik, hain zuzen ere, xehetasunak zaindu nahi izan dituzte, lanak bere zentzu osoa lor dezan. Horren adierazgarri da diskoa grabatzeko aukeratutako tokia: “Casalsen sorterrian grabatu genuen, El Vendrellen”. Tarragonako herri horretan jaio zen Casals, 1876. urtean, eta haren izena duen auditoriuma aukeratu zuten Orzaizek eta Sluchinek diskoa prestatzeko.
La Ma de Guido etxearekin plazaratu dute diskoa musikariek. “Lau egunez aritu ginen grabatzen; hamar edo hamabi orduko saioak egiten genituen. Dena grabatzen zen, eta, une oro, hamaika mikrofonok inguratuta geunden. Ez zen lan erraza izan, baina esperientziak merezi izan zuen”, gogoratu du Orzaizek.
Diru bilketan parte hartu zutenak hasiak dira Casalsen omenezko diskoak jasotzen. Lanaren berri emateko antolatutako kontzertuak, baina, bertan behera gelditu dira koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiaren ondorioz. “Kataluniako hainbat auditoriumetan jo behar genuen, baina krisiak betean harrapatu gaitu. El Vendrellen egin behar genuen kontzertua hurrengo urtean eginen dugu; gainerakoak bertan behera gelditu dira”, erran du Eloy Orzaizek, triste samar.
Izan ere, diskoaren eta musikarien helburu nagusia jotzea da, eta beren emanaldien bidez Casalsen eta gainerako musikarien lanak ezagutaraztea eta zabaltzea. Kontzertuak egiteko aukera berrien zain, diskoa dute Orzaizek eta Sluchinek hori egiteko. Kontent dira emaitzarekin, eta, batez ere, Casals omentzeko pentsatu, prestatu eta gauzatutako beren proiektua burutu ahal izan dutelako.
Edurne Elizondo
Herritarrak eta bisitariak harritzen; horretan ahalegindu da Nafarroako Gobernuaren Kultur programa, 1996. urtetik. 25 urteko bidea egin du, eta, harriz harri, pareta sendo bilakatu da kultura eta turismoa uztartzen dituen zikloa. Bihar hasi, eta irailaren 8an amaituko da.
Iaz, 13.100 ikus-entzule baino gehiago izan zituen Kultur zikloak; koronabirusak eragindako osasun krisiak baldintzatu du aurtengo aldia, baina antolatzaileek ez diete uko egin hasieratik izan dituzten helburuei: “Herrietako ondarea erakutsi, kalitatezko kultur jardueren bidez”, azaldu du Roberto Rebolek, Kultura Departamentuko teknikari eta Kultur-eko arduradunak.
Rebole duela ia hogei urtetik ari da Kultur zikloko egitaraua prestatzen. “Garatzen joan da, noski, baina programak herri musika izan du beti ardatz; aurten ere bada, baina hasi gara bertze bide batzuk zabaltzen”, erran du. Zehazki, musika klasikoari eman dio bidea aurtengo Kultur-ek, eta hori egiteko aukera pandemiak sortu du, hain zuzen ere: “Leireko monasterioan abestu behar zuen abesbatzak huts egin du; horrelako toki batera ezin dugu edozein jarduera eraman, eta musika klasikoaren aldeko apustua egitea erabaki dugu, datozen urteotan ere urratsak egiten segitzeko asmoz”. Francesca Croccolino piano jotzaileak eta Alberto Itoiz Nicuesa flauta jotzaileak emanen dute aurtengo zikloko azken kontzertua, Leiren, irailaren 8an.
Ordurako, eta bihar hasita, bertze 35 herritan izanen da Kultur programa. Data egokitu behar izan dute Nafarroako Gobernuko Kultura Departamentuko arduradunek, ekainean hastekoa baitzen zikloa, ohi bezala. “Alarma egoera ezarri zutenean, programa itxia genuen jada. Osasun krisiaren ondorioz, hasiera atzeratzea erabaki genuen. Hainbat taldek huts egin zuten, gainera, eta egitaraua egokitu behar izan dugu”, kontatu du Roberto Rebolek.
250.000 euro
“Programa sendo bat lortu dugu; herritarrak eta udaletako agintariak kontent dira Kultur zikloarekin, eta bisitariak eta parte hartzen duten artistak ere bai”, erran du Kultura Departamentuko teknikariak. Urtez urte egindako urratsak nabarmendu ditu, programa hartu duten herrien eta parte hartzaileen kopuruak gora egin baitu, Kultur martxan jarri zenetik.
Uztailean egin zuten lehendabiziko urteetan; uztailean eta abuztuan, gero. “Azken urteotan, berriz, ekainean hasi izan dugu zikloa, eta irailera arte iraun du”, gogoratu du Rebolek. Aurtengo programak 250.000 euroren aurrekontua duela erantsi du, eta kopuru horren bueltan ibili izan direla azken urteotan. “2008ko krisi ekonomikoaren ondorioz, aurrekontua murriztu zuten. Egoerara moldatu behar izan genuen”.
Egoerara moldatu, hasierako asmoak bazter utzi gabe. Hori izan da Kultur zikloaren lelo nagusia, hasieratik: “Turismoa eta kultura uztartzea, herriek duten ondarea erakusteko eta sustatzeko”. Horregatik, hain zuzen, harriak bilakatu ziren Klutur zikloaren lehendabiziko aldietako irudi eta ikur, eta horregatik harriak jarri nahi izan ditu Kultura Departamentuak 2020ko programarako egindako kartelean ere: “Gure programa herrietako ondarearekin eta naturarekin lotzeko”.
Natura oholtza bilakatu du Kultur programak anitzetan, hain zuzen ere. Zailtasun teknikoen ondorioz, baina, aukera hori bazter utziz joan dira, eta, egun, Lizasoko Orgiko basoa da erabiltzen duten gisako toki bakarra. “Halere, lehentasuna dute beti espazio irekiek; Kultur programaren berezko tokia dira herrietako plazak”, erran du Rebolek.
Herrialdeko taldeen lanak ere pisu nabarmena izaten du urte oro Kultur programaren egitarauan. Aurten asmo hori inoiz baino garrantzitsuago bilakatu dela azaldu du Rebolek, pandemiak eragindako osasun krisiak min handia egin diolako kulturaren esparruari. Orain, berriz ere, martxan da, baina aste luzez artisten agendak hutsik izan ziren. “Guk ere badugu ardura bat arlo hori bultzatzeko; sumatu dugu herrietako kultur arduradunak ere guri so izan direla, gure bidetik segitzeko”, kontatu du kultura teknikariak.
Aurtengo zikloak, beraz, jende anitz izanen du so, egungo egoeraren adierazgarri. Hilaren 3an egindako aurkezpenean ere agerian gelditu zen berezia izanen dela Kultur-en 2020ko aldia: Nafarroako Gobernuko Osasun kontseilari Santos Indurainek parte hartu zuen, Kultura kontseilari Rebeca Esnaolarekin eta Nafarroako Udalerrien eta Kontzejuen Federazioko buru Juan Carlos Castillorekin batera. Kultura sustatzeko beharrarekin bat egin du Indurainek, baina segurtasun neurriak ahaztu gabe: “Horregatik da garrantzitsua Kultur-en gisako ziklo bat, aukera ematen digulako zaintzeko formatua eta jende kopurua”.
Pedro Salaberri margolariak ere hartu zuen parte Kultur aurkezteko ekinaldian, haren obren erakusketa antolatu baitu Nafarroako Gobernuak, Bertizko jaurerrian. Bihar zabalduko dute, eta abuztuaren 30era bitarte ikusi ahal izanen da. “Lehen, lau erakusketa antolatzen genituen, urte oro, Kultur zikloaren eskutik. Duela bi legegintzaldi, baina, jarduera hori hutsean utzi zuen orduko gobernuak, eta aurreko legegintzaldikoak, berriz, berreskuratu zuen. Azken urteotan, baina, erakusketa bakarra egin izan dugu”, azaldu du Roberto Rebolek.
Salaberriren erakusketa
Pedro Salaberriren Caminos (Bideak) izenburuko erakusketa antolatu du aurtengo Kultur programak, zehazki. “Baztango eta inguruko paisaiak anitzetan margotu izan ditu Pedro Salaberrik, baina lehendabiziko aldiz eginen du erakusketa bat Bertizen. Hagitz kontent dago”.
Salaberri kontent dago, eta Kultur-eko antolatzaileen helburua da programa hartzen duten herriak ere kontent izatea. Onartu du, halere, ezin dituztela eskaera guztiak kontuan hartu. “Gero eta gehiago dira parte hartu nahi duten herriak; mugatuta gaude, eta denei ezin diegu baietz erran”. Roberto Rebolek nabarmendu du lehentasuntzat hartu dutela beti eskualde guztiak ordezkatzea; eta hori lortzeko, hain zuzen, azken urteotan zikloarekin bat egin duten herri anitz txandaka aritzen dira: “Leitzan egiten dugu urte batean, eta Lesakan hurrengoan”. Etxarri Aranatz eta Olatzagutia; Arguedas eta Valtierra; eta Azagra eta San Adrian herrietan ere txandaka aritzen dira.
Herriz herri hartzen du Kultur programak bere zentzu osoa, hain zuzen ere. Horixe nabarmendu nahi izan du Roberto Rebole kultura teknikariak. “Iruñean pilatzen ohi dira kultur jarduera nagusiak, eta garrantzitsua da kultura hiriburutik kanpo ere zabaltzea”. Kultura zabaltzea, eta herriz herriko espazioetara egokitzea. Pareta sendo bat osatzen duten harriak bezala.
Nafarroako 36 herritara iritsiko dira Kultur programaren emanaldiak, bihar hasi eta irailaren 8ra arte.
Uztaila
18. Tubala Uxoa abesbatza, Irantzuko monasterioan, 19:00etan.
23. Feten Feten, Donamarian, 21:00etan.
24. Lazy Daisy Band, Lodosan, 22:00etan.
25. Edith Piaf Trio, Martzillan, 21:00etan.
30. Brodas Bros Hipstory, Elizondon, 20:00etan.
31. Melenas, Artaxoan, 21:00etan.
Abuztua
1. Estitxu, Garraldan, 20:30ean.
6. Con X The Banjo, Lekunberrin, 20:00etan.
7. Suakai On The Rocks, Otsagabian, 22:00etan.
8. Udasoinu del Fauno, Leireko monasterioan, 19:45ean.
13. Joan Garriga i El Mariatxi Galactic taldea, Izaban, 20:30ean.
14. Javier Ruibal, Vianan, 20:30ean.
15. Trio Palatino, Lizason, 12:00etan.
20. Nuvolution, Corellan, 22:00etan.
21. Tahures Zurdos, Zangozan, 20:30ean.
22. Tipitako, Zugarramurdin, 18:00etan; eta Elkhos, Olivako monasterioan, 19:00etan.
27. Flor de Canela, Fiteron, 21:00etan; eta Miss Octubre, Lizarran, 21:00etan.
28. Todos Secretos, Altsasun, 22:00etan; eta Bruno, Lorena y amigos, Uxuen, 20:00etan.
29. In Tempore abesbatza, Orreagan, 20:00etan; eta Maruja Limon, Mendigorrian, 20:30ean.
30. Iparfolk, Los Arcosen, 21:00etan.
Iraila
3. Los Stompers eta Nuala Irish Dancers, Tuteran, 20:30ean.
4. Tenpora, Etxarri Aranatzen, 20:30ean; eta De 2 en Blues Band, Arguedasen, 21:00etan.
5. Eluntze Dantza Taldea, Agoitzen, 19:00etan; eta Jokb, Erronkarin, 20:00etan.
6. Jo and Swiss Knife, San Adrianen, 20:30ean.
11. Koers, Tafallan, 20:30ean; eta The Black List Soul Band, Ribaforadan, 22:00etan.
12. Roland & Loop, Leitzan, 20:00etan; eta Iruña Jazz Big Band Meets, Beran, 20:30ean.
13. Korrontzi, Garesen, 19:30ean.
Uxue Rey Gorraiz
Argaren pasealekuan kokatu du bere azken lana Alicia Otaegi artista iruindarrak, ibaiaren ertzetan dauden baratzeetako batean. Orikaindik Soraurenerako bidea egin, eta aise bereiz daitezke pieza berriaren kolore biziak, inguruan duen n…
Edurne Elizondo
Erriberrik ez du hutsik eginen: hogeita batgarren aldiz, kulturaren ekinaldi klasiko bilakatu den antzerki jaialdia eginen dute herri horretan, hilaren 17tik abuztuaren 2ra bitarte. Nafarroako Gobernuko Kultura Departamentuko arduradunek prestatutako programa aurkeztu berri dute, eta herritarrak deitu dituzte jada salgai diren sarrerak erostera. Osasun krisiak eragindako egoerara egokitzeko egindako ahalegina nabarmendu dute, batetik, eta “behar diren segurtasun neurriak” martxan jarriko dituzte, ondorioz; eta, bertzetik, etxeko konpainiak jarri nahi izan dituzte erdigunean, herrialdeko kultura sustatzeko asmoz: Nafarroako hamar talde igoko dira oholtza gainera.
Diziplina anitzeko jaialdia izanen da aurtengoa: antzerki lanekin batera, musika, dantza eta zirku ikuskizunak ere emanen dituzte. Denera, hogeita bost emanaldi izanen dira, hiru tokitan: Erriberriko jauregiko La Cavan, herriko kultur etxean, eta Tafallako kulturgunean. Erriberriko jauregian eginen dituzte jaialdiko antzezpen nagusiak, eta herriko kultur etxean eta Tafallan, berriz, antzerki poetikari buruzko ziklokoak.
“Gure betebeharra da jaialdi hau antolatzea, kultura zaintzeko, eta, aldi berean, kulturaren arloko profesionalak zaintzeko eta babesteko”: horixe nabarmendu du Erriberriko Antzerki Jaialdiko zuzendari artistiko Luis F. Jimenezek. Argi utzi nahi izan du, gainera, kultura zerbitzu “publiko eta beharrezko bat” dela, “orain inoiz baino gehiago”.
Mezu berari heldu dio Nafarroako Kultura kontseilari Rebeca Esnaolak ere, eta jaialdian parte hartzen duten konpainien ahalegina eskertu du; bereziki, egungo egoerara moldatzeko egindako ahaleginagatik. “Itxialdian funtsezko ondare bat izan da kultura, eta, orain, gertutik gozatzeko aukera izanen dugu Erriberrin”.
Mielotxin, Lauarin, Hutsun
Espainiako poesiatik Europako antzerki garaikidera lelopean eginen dute Erriberriko jaialdia aurten; Lope de Vega, Becquer, Manrique, Lorca eta Cervantes egileen testu klasikoak jorratuko dituzte, bertzeak bertze, baina programak jaso ditu, gainera, Samuel Beckett, Bertolt Brecht eta Franz Kafka egile europar garaikideen lanak ere.
Hilaren 17an, Iñigo Agerrik zuzendutako ikuskizunak inauguratuko du jaialdia: Mielotxin musika taldeko kideak, Lauarin Dantzariak eta Hutsun taldeko txalapartariak ariko dira elkarrekin oholtza gainean, Erriberriko jauregian. Toki berean aurkeztuko dute Adriana Bilbaoren eta Beñat Axiariren Hierro/Burdina lana, abuztuaren 1ean. Euskal doinuak eta flamenkoa batzen ditu obra horrek, migrazioaren auziari heltzeko.
Aurtengo jaialdia osatzen duten emanaldietako bi bertzerik ez dira estreinaldikoa eta Bilbao eta Axiarirena. Programa osoa http: //www.oliteteatrofestival.com/ helbidean ikus daiteke. Oholtza gaineko egunean eguneko emanaldiez gain, Yarleku konpainiaren lanak ere izanen du toki berezi bat aurtengo jaialdian, antzerki talde horri egokitu zaiolako ikerketa laborategi bat egitea, Erriberrin. Retales izenburuko obra du oinarri laborategi horrek. Jaialdiak iraun bitartean, obra hori lantzeko eta garatzeko aukera izanen dute taldeko kideek, udalak utzitako gune batean.
Maskarak eta toki hutsak izanen dira aurtengo jaialdian, segurtasun neurriek behartuta. Erriberriren antzerkirako grina, halere, ohiko bera da.
Edurne Elizondo
Medikua zuen aita, eta horregatik jaio zen Irunberrin. Herri horretara mugitu zen Domingo Larregla Garesko sendagilea, lanera, familiarekin, eta han sortu zen Joaquin Larregla, 1865. urtean. Aitak, gainera, Emilio Arrieta musikaria zuen lagun, eta harreman horrek bultzatu zuen Larregla musikaren bidera, neurri handi batean. Piano jole aparta eta konpositorea izan zen. Irunberritik Iruñera joan zen ikastera, eta handik, Madrilera. Hiri horretan zendu zen, 1945. urteko ekainaren 24an.
Larregla oroitu nahi izan du Nafarroako Artxibo Nagusiak, musikagilearen heriotzaren 75. urteurrena betetzen den honetan. Horretarako, musikariari buruzko erakusketa bat osatu du. Hilaren amaierara bitarte bisitatu ahal izanen da. Artxiboak Larreglarekin lotutako partiturak, objektuak eta agiriak jarri ditu ikusgai.
Haurtzaroan piztu zitzaion Larreglari musikarekiko zaletasuna, eta etxekoek sustatu egin zuten. Iruñean, batxilergoarekin batera egin zituen ikasketak, hiriko udal musika eskolan, eta handik joan zen Madrilera. Larreglaren aitak Nafarroako Diputazioko agintariengana jo zuen laguntza bila, semeak Madrilgo Musika Kontserbatorioan aritzeko aukera izan zezan. “Benetako pasioa du, eta jenio bat da”, idatzi zien laguntza eskaeran. Aitaren hitzek izan zuten profesionalen iritzien babesa ere, eta garai hartako Santa Cecilia orkestrako Joaquin Maia musikariak, adibidez, Larregla gaztearen talentua nabarmendu zuen diputaziora bidalitako gutunean.
Eskatu, eta jaso: Nafarroako Diputazioak 2.000 erreal eman zizkion Joaquin Larreglari ikasketak Madrilen egiten segitzeko. Maiarekin Nafarroan hasitako harremana ez zuen moztu, halere, eta, gerora ere, piano jole eta konpositore gisa nabarmentzen hasi zenean, hamaika lan egin zituen Santa Ceciliarekin. Iruñeko Orfeoiarekin ere harreman estua izan zuen musikariak, eta erakunde horri eskaini zion Siempre P’alante izenburuko konposizioa. 1899an burutu zuen. Lan horrekin batera, lau urte lehenago sortutako ¡Viva Navarra! jota da haren obrarik ezagunenetako bat.
Larregla eta Zubeldia
Konpositore ez ezik, piano jotzaile aparta ere izan zen Joaquin Larregla. Talentu horrek batu zituen, bertzeak bertze, Irunberriko musikariaren eta Emiliana Zubeldia konpositore eta piano jotzailearen bideak. Jaitzen sortu zen Zubeldia, 1888an, baina, Larregla bezala, laster mugitu zen familiarekin Iruñera. Han hasi zituen mundu osora eraman zuten ikasketak.
Jose Gonzalo Zulaika Arregi Aita Donostiarekin ere izan zuen harreman estua Joaquin Larreglak. Aita Donostiaren lanik ezagun eta arrakastatsuenak Preludios vascos sailekoak dira: herri kantuen pianorako harmonizazioak dira, 21 guztira, eta 1912tik 1916ra bitartean eginak gehienak. Joaquin Larreglak estreinatu zituen lan horiek Madrilen, eta, izan zuten harrera beroaren ondorioz, orkestrarako harmonizazioak eskatu zizkioten Aita Donostiari.
Larreglak ez ezik, Emiliana Zubeldiak ere jo zituen aita Donostiaren Preludios vascos obrako piezak bere kontzertuetan, 1916tik aurrera. Aita Donostia bisitatzera joan ziren biak Lekarozera, behin baino gehiagotan, eta bisita horiek aprobetxatu zituzten musikariek beren lanak aita Donostiari erakusteko.
1945. urtean zendu zen Joaquin Larregla, Madrilen, musikaren esparruan ibilbide luze eta aberats bat egin eta gero. Arrasto sakona utzi du bide horrek kulturaren arloan. Irunberriko Udalak nabarmendu eta oroitu nahi izan zuen bide hori, 2015ean, konpositorearen jaiotzaren 150. urteurrena bete zenean, hain zuzen ere. Omenaldian parte hartu zuen Fermin Bernetxea piano jotzaileak, bertzeak bertze: Joaquin Larreglaren, Emiliana Zubeldiaren eta aita Donostiaren piezak jo zituen.
Larreglaren pieza horietako batzuen partiturak ikus daitezke Nafarroako Artxibo Nagusiak osatu duen erakusketan. Musikariaren inguruko objektu eta agirien lagin txiki bat da Alde Zaharreko espazioan ikusgai jarri dutena. Oroitzea du helburu.
Edurne Elizondo
Kultura ere bada konfinamendutik ateratzeko gogoz; koronabirusaren pandemiak ekarri duen osasun krisiak arlo guztietan izan du eragina, eta karrikak beren jarduera garatzeko erabiltzen dituzten artistek anitz sumatu dute espazio horien falta. “Etxean gelditu behar genuela errepikatzen ziguten, baina gure lana kalean da”, azaldu du Jabi Landa kale artistak.
Horregatik, Civican zentroaren inguruko espazioa bere egin du Landak, asteon, Open/Ireki proiektuaren bidez; gogoz, gainera. Xabier Latasa, Leire Urbeltz, DJ Reimi eta Yummygyals taldeko dantzariak ere batu dira ekinaldira. Lanean ariko dira, hilaren 30ean proiektua burutzeko besta egin arte.
Osasun krisiak ekarri duen oraingo egunerokora egokitzeko beharra dago Open/Ireki proiektuaren atzean. Zehatzago erranda, moldatzeko behar horren inguruko gogoetak ekarri du astelehenetik abian den ekinaldia. Aldebikoa izan da hausnartzeko lan hori, gainera: batetik, parte hartzen duten artistek egin dute; eta, bertzetik, Civican zentroko kideek, beren espazioa moldatzeko eta segurtasunez zabatzeko ardurak bultzatuta.
Ondorioz, zentroaren ondoko Civican plaza egokitu egin dute erakunde horretako arduradunek: publikoa egoten ohi zen espazioa artistek hartuko dute aurrerantzean, eta ikus-entzuleak, berriz, agertokia zen eremuan kokatuko dira.
Espazioa aldatu da berriz ireki ahal izateko, eta ideia hori da proiektuan parte hartzen duten artistek garatu dutena, hain zuzen ere. Latasak eta Landak bat egin dute, neurri batean: “Ideia beraren inguruan aritu gara: hiria berriz zabaltzeaz, espazioak irekitzeaz, baita hiria osatzen duten dendari txikiek zabalik jarraitzeko duten beharraz ere. Horren guztiaren inguruko hausnarketa egin dugu, baina estilo eta teknika ezberdinak erabili ditugu”, kontatu du Latasak.
Bera izan da lanean hasten lehendabizikoa. Astelehenean hasi zen Civican plazan kokatutako hiru prismetako bat margotzen. Koronabirusarekin estu lotu den hitz baten inguruko gogoeta islatzea hartu du helburu, egun duen zentzu negatiboari buelta emateko: “Agerraldi hitz madarikatu bilakatu da egunotan; birusaren agerraldien beldur gara; berriz agertzea, baina, gauza hagitz polita izan daiteke, eta hori nabarmendu nahi dut nik; kultura bera ari dela berriz agertzen gure artean”, erran du.
Jabi Landak ideia beraren inguruko hausnarketa hartu du abiapuntu. Bertze hitz bat jarri nahi izan du artistak, halere, bere lanaren erdigunean: “Loratzeko beharraz aritu nahi dut”. Latasaren ondotik, Leire Urbeltzek ekinen dio lanari, eta Landa izanen da bere prisma margotzen azkena.
Musika saioak eta besta
Ekainaren 26an amaituko dituzte Latasak, Urbeltzek eta Landak beren obrak. Proiektuak, halere, baditu adar gehiago, eta horien bidez ere, Civican plazako espazioa okupatzeko bertzelako moduak saiatuko dituzte.
Gaur, 18:00etan, Aitor Burgi, DJ Set, ariko da Civican plazan. Eta hurrengo ostiralean, berriz, ordu eta toki berean, Iñaki Kreatorrek eginen du bere saioa.
Azken ekinaldia hilaren 30ekoa izanen da. Egun horretan, Urbeltzek, Latasak eta Landak egindako obrak izanen dira erdigunean, berriz ere. Kaleko artearekin lotutako bertze hainbat diziplinak ere eginen dute bat proiektuaren azken txanpa horretan, eta margoen, musikaren eta dantzaren arteko solasaldia proposatuko dute parte hartzaileek.
“Elkar ezagutzen dugu, eta aritu izan gara bertze hainbat alditan elkarrekin; ongi funtzionatzen dugu”, azaldu du Jabi Landak, hilaren 30eko azken besta horretan ariko diren artistei buruz. Batetik, Xabier Apestegi DJ Reimik hartuko du bere gain musikaren ardura. Ez da ohiko DJ bat, bizikleta bat baliatzen baitu bere musika zabaltzeko. “Bozgorailuak jarri dizkiot; beraz, espazioan alde batetik bertzera mugitzeko aukera izanen dut nik”.
DJ Reimik jarriko die musika Yummygyals taldeko kideek Mimeticos izenburupean prestatutako proiektuan ariko diren hiru dantzariei: Dhelia Aranaz, Aitziber Ganuza eta Marina Otamendi izanen dira 30ean, Civican plazan, zehazki. “Taldean zazpi gara, baina oraingoan hiruk parte hartuko dugu. Gogoz gara, kaleko artearen inguruko jarduera ezberdinek eginen dutelako bat proiektuan. Landarekin egin izan dugu lan, eta ongi moldatzen gara”, azaldu du Aranazek.
Landak ere parte hartuko du azken bestako performancean, eta dantzariekin batera ariko da, aurretik margotutako lanen inguruan. “Dantzarien arropa margotuko dut, eta, modu horretan, Latasak, Urbeltzek eta nik egindako muraletan barnetatuko dira”.
Egun horretarako propio sortutako koreografia bat ere eskainiko dute dantzariek. “Hamar minutuko pieza bat osatu dugu; erronka bat izan da guretzat, gure ohiko esparrutik atera garelako”, aurreratu du Aranazek.
Xehetasun guztiak bestaren egunean argituko dira. Bitartean, artisten margoen garapena ikusteko aukera izanen dute Civican plazara hurbiltzen diren herritarrek, jendaurrean ariko baitira lanean, hilaren 26ra bitarte. Karriketara itzuli nahi zuten, eta Open/Ireki proiektuk eman die lehendabiziko aukera. Espazioak eta moduak moldatzen segitu beharko dute, loratzeari ez uzteko; kultura agertzen jarraitzeko.
Edurne Elizondo
Munduari egin nahi diote so Tuterako paretek. Aurten, inoiz baino gehiago. Zazpigarrenez antolatu du hiriko udalak Avant Garde muralismo jaialdia, baina, aurreko aldietan ez bezala, nazioartean oihartzun zabalagoa lortzeko asmoz eta gogoz dira aurtengo erakustaldiko arduradunak. Ekainaren 8tik 14ra eginen dute, eta Vanessa Alice Miss Van, Mina Hamada eta Jeff McCreight Ro8icon artistek parte hartuko dute.
2010ean lehen aldiz egin zutenetik, nazioarteko eta sona handiko artistak aritu dira Tuterako espazio publikoa itxuraldatzen, eta horrek erreferente bilakatu du jaialdia, hasieratik. Hamar urtez egindako lan hori mundura begira jarri nahi izan dute orain antolatzaileek, aurtengo jaialdi berrituaren eskutik.
Berriak, baina, orain arte egindakoa du oinarri; egindako bideak emandako irakaspena; eta, batez ere, Jorge Rodriguez-Gerada artistaren esperientzia. Jaialdiko komisarioa da lehen urtetik, baina ez hori bakarrik: “Jorge da Avant Garde”, nabarmendu du Tuterako Udaleko kultura zinegotzi Merche Añonek, esker onez.
New Yorketik kontatu du Rodriguez-Geradak aurtengo Avant Garde hasteko “irrikan” dela. AEBetako hiri horretan aritu da lanean azken asteotan. Mural handi bat egin du Queensen, Corona Parkeko aparkalekuko lurrean, COVID-19ak jo dituenen omenez eta, bereziki, Ydelfonso Decoo pediatra gogoratzeko.
Birusaren eraginez hiri horretan hildako lehen osasun langileetako bat izan da Decoo. Artistak bere aurpegia margotu du, pandemiaren biktima ikusezin guztiak erdigunean jartzeko: “Jende anitz hil da AEBetan birusaren ondorioz, eta gehienak dira Latinoamerikakoak eta afro-amerikarrak. Autobus eta tren gidariak, garbitzaileak, erizainak… Arriskuko lanetan ari direnak omendu nahi izan ditut, batez ere arrazakeriak gora egin duen honetan”.
“Toki magikoa”
Kuban jaioa (1966) eta AEBetan hazia da Rodriguez-Gerada. New Yorketik Tuterarako bidean, Frankfurteko aireportuan gelditu da hainbat orduz, eta han gogoratu du Avant Garde jaialdiak herri horretako Munster hiriko Documenta arte garaikideko jaialdian duela jatorria. “Jaialdi horrek erakutsi zidan halako jarduerak ez direla zertan hiri handietan egin, eta Tutera toki aproposa izan zitekeela bururatu zitzaidan”.
Erriberako hiria ongi ezagutzen du Rodriguez-Geradak, Tuteran bizi izan baita. Muralismoaren esparruan esperientzia eta izen handiko artista da, eta hiriko karrikak jarduera horrekin uztartu nahi izan ditu. “Tutera toki magikoa da; jaialdian parte hartu duten artista guztiek nabarmendu dute berezia izan dela Tuteran lanean aritzea”. Hiriak ere Avant Garde jaialdia bere egin duela argi du Rodriguez-Geradak: “Herritarrek estimatzen dute; udal talde ezberdinak izan dira urteotan, baina denek eman diote babesa jaialdiari”.
“Kaleko artea espazio publikoa eraldatzeko erreminta indartsu bat da”, erran du Merche Añon egungo udal gobernuko zinegotziak. Are gehiago, gizartea eraldatzeko tresna bat da. Artea, finean. 2010ean egin zuten Avant Garde lehenengoz, eta 2016tik biurteko bilakatu da jaialdia. Urteotan guztietan egindako lanek Tuteran beren tokia hartu dutela argi du Añonek, eta aurtengo jaialdia baliatu nahi dute muralismoak hirian duen espazioari balioa emateko. “Obra batzuk desagertu dira, baina hogeita bat daude hiriko karriketan bisitariek ikusteko zain”.
Hiru artista, hiru estilo
Muralismoak Mexikon du jatorria, 1920ko hamarkadan. Iraultzaren ondorioz, margolari talde bat horma zuriak erabiltzen hasi zen, margoen bidez, irakurtzen ez zekien gizartearen gehiengoari mezu politiko eta sozialak helarazteko. Egun, harago doa, eta arte mota desberdin bat da. Kaleko hormek hartu dute oihal zurien tokia, eta eraikinak arterako espazio eta artearen bozgorailu bilakatu dira.
Muralismoa garatuz joan da, baina astintzeko eta eraldatzeko asmo hori galdu gabe. Rodriguez-Geradaren lanak dira horren adibide, eta Avant Gardera urteotan guztietan ekarri dituen artisten eskutik ere helburu bera izan du. Gainera, egiteko modu ezberdinak zabaltzeko asmoz aritu da, eta aurtengo jaialdiak ere ezaugarri hori izanen du: “Askotarikoa izanen da”.
Parte hartuko duten hiru artisten bidea eta lana nabarmendu ditu komisarioak, hain zuzen. Mina Hamada kolorearekin lotu du, batez ere. “Nire ustez, egun gris samarra den espazio bati emanen dio kolorea Mina Hamadak”. 2009tik, Bartzelonan bizi da artista, eta mundu osoko hainbat hiritan egin ditu forma askez eta kolorez betetako muralak.
Miss Vanek, berriz, mural gutxi egiten du, eta Tuteran artista hori horma irudi bat egiten izatea “gauza handia” izanen dela nabarmendu du, ondorioz, Rodriguez-Geradak. “Zorionekoak gu! Miss Vanek, gainera, estilo berezko eta propioa du, eta merezi du bere lan prozesuari so egitea”, erantsi du komisarioak.
Miss Van 1993. urtean hasi zen margotzen; hogei urte zituen orduan. Bide bat egin du ordutik, eta lanak hiri batetik bertzera eraman du. Emakumeen irudiak bilakatu dira bere obren ezaugarri nagusi, eta argi eta garbi erran du: “Nire margoekin batera garatzen eta hazten naiz. Ezin da bertzela izan, emozioak eta sentimenduak erabiltzen dituzunean margotzeko. Nire buruarekin zintzo jokatzen saiatzen naiz beti”.
Hirugarren eta azken artista Ru8icon da. Tuteran eginen duen lanak “hirira sartzera” deituko ditu bisitariak, Jorge Rodriguez-Geradak erran duenez: “Ru8iconen lanak dibertitzera erakarriko du jendea Tuterara”. AEBetan jaioa da Ru8icon, baina Bartzelona du etxe 2014tik.
Datorren astean, Tuterak emanen die aterpe hiru artistoi, eta herritarrek aukera izanen dute haien lan egiteko prozesua zuzenean ikusteko. Avant Garde jaialdiarekin, gainera, kulturaren konfinamendua amaituko da Tuteran, horixe izanen baita osasun krisia hasi zenetik eginen duten lehendabiziko jarduera. Egungo egoerak, halere, ez dio gehiegi eraginen jaialdiari, komisarioak azaldu duenez. “Aste osoan ariko dira artistak lanean; gurea ez da jendetza batzen duen jarduera bat”.
Lanak, baina, karrikan geldituko dira, amaiera datarik gabeko erakusketa bat osatuz, aurretik egindako muralekin batera. Behin-behinekotasuna berezkoa du muralismoak, zenbaiten ustez, baina Rodriguez-Geradak ez du hori uste: “Pareta ongi prestatuz gero, betiko izan ditzakegu”. Horretan saiatuko dira Tuteran: muralismoa zaintzen eta zabaltzen.
Uxue Rey Gorraiz
Trikuharriaren kartela da zutik utzi duten gauza bakarra!”. Hala salatu du Etxarri Aranazko herritar batek Fagamendiko dolmenak berriki pairatutako txikizioa: monumentua zapaldu eta suntsitu egin dute, basolanak egiten ari zen makina astun bat gainetik pasatu baitzaio.
Hilaren lehenbiziko asteburuan zabaldu zen berria; hain zuzen ere, koronabirusak eragindako itxialdiaren mugak arindutakoan, mendizaleek lehenbiziko aldiz inguruetan ibiltzeko aukera izan zutenean. Herritarrek orduan ikusi zuten zer gertatu zen. Trikuharriaren oraingo egoeraren lekuko izan zirenek zenbait argazki eta bideo jarri zituzten sarean, eta berehala sortu ziren sumin eta haserre mezuak.
Herritarrek egin bezala, Hilharriak elkarteak ere gogor kritikatu eta salatu du Fagamendiko dolmena suntsitu izana. Elkarteko kide da Iñigo Txintxurreta, eta, azaldu duenez, “txikituta” gelditu da monumentu megalitikoa. “Ikusi dugu tumulu zati bat birrinduta dagoela, eta susmoa dugu ganbara ere suntsitu egin dutela, erakutsi dizkiguten bideoetan ez baitira ikusten trikuharriaren ganbararen harlauzak”.
Basozainek bildutako informazioaren arabera, makina Fagamendiko harri tumuluaren gainetik pasatu zen, eta, hortaz, desitxuratu egin du trikuharriaren jatorrizko forma. Gainera, adierazi dutenez, dolmena ez ezik, margo horiz eta zuriz pintatutako basabidea ere hondatu du enpresak, zura ateratzeko arbolak mozten ari zela.
Gertatutakoaren berri izan eta gero, egun berean —maiatzaren 4an—, Sakana-Mendialdea mugapeko basozainak Fagamendiko dolmenaren inguruetara azaldu ziren, hura ikuskatzeko. Akta batean bildu zituzten antzemandako kalteak, eta Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamenduak zehapen espediente bat ireki du basolanak egin zituen enpresaren kontra.
Maiatzaren 6an, Ingurumen Departamenduko basozainak, Sepronako kideak eta Ondare Historikoaren Zerbitzuko arkeologoak bertaratu ziren, kalteak neurtzeko asmoz. Txosten bat egin dute bildutako xehetasunekin, salaketan aintzat har ditzaten.
“Saihesten ahal zen”
Joxe Miel Barandiaranek aurkitu zuen Fagamendiko dolmena, 1954an, eta Etxarri Aranazko Trikuharrien ibilbidearen parte da. Dozenaka dolmen ikus daitezke bidean, pago eta haritzen artean. Hilharriak elkartearen arabera, dolmenak informazio mordoa gordetzen du garai batean Ataun-Burundako mendilerroan eta haren inguruetan bizi ziren artzainei eta unaiei buruz.
Oso ezaguna da ingurua. Areago, askok argudiatu dute “aise” ikus daitekeela dolmena non dagoen, ongi seinaleztatua baitago aspaldi; bereziki sumindu ditu horrek, haien ustez agerian gelditu baita ez dela hutsegite bat izan, eta erraz saihesten ahal zela. Bestalde, Txintxurretak azaldu du monumentu megalitikoak mapan kokatzen laguntzeko tresnak ugari direla, eta harritua dio “sinestezina” iruditzen zaiola ikustea oraindik ere horrelakoak gertatzen direla.
Azaldu duenez, urteak dira dena “oso informatizatua” dagoela. Esaterako, Euskal Herriko Atlas Megalitikoari esker, posible da ikustea monumentu horiek non dauden kokatuak. Atlasa lurraldeka dago antolatua, eta, hain zuzen ere, guztien artean, Nafarroako lurrak aztergai dituena da berriena, oparoena eta osatuena.
Hilharriak elkartea arduratu zen hura egiteaz, hain justu. “Katalogoa osatu genuen, eta zehaztasun handiz jasota daude megalito bakoitzaren datuak eta koordenatuak”, azaldu du Txintxurretak.
Baliabideak asko izanagatik ere, Fagamendikoa ez da lehenbiziko kasua. Iñigo Txintxurretak gogora ekarri du, esaterako, 2018an Leitzako Irusoko dolmena hondatu zutela. Orduko hartan, monumentuaren gainean ehizarako dorre bat eraiki zuten.
Beraz, orain gertatu dena salbuespena ez dela ikusita, kritika egitea eta gaiaren inguruan hausnartzea “behar-beharrezkoa” dela uste du Txintxurretak. Haren iritziz, arazoa ez da baliabide eskasia, teknologiaren erabilera “desegokia” baizik. “Suntsitzeko erabiltzen dugu teknologia, horretan onak gara, baina gauzak babesteko… Horretarako ez dira ditugun baliabideak behar bezala erabiltzen”, esan du.
Hilharriak elkartea 1998tik ari da Euskal Herriko mendi eta basoetako monumentu megalitikoak babesteko lanean. Monumentu horien katalogazioan eta prospekzioan oinarritzen da haien jarduna. “Oso inportantea da horrelakoak lokalizatuta edukitzea, zaindu ahal izateko. Eta, hala ere, begira zer ari den gertatzen”, azaldu du Txintxurretak. Izan ere, Fagamendikoa ezaguna zen, eta kalte egin diote, halere.
Dena dela, horrelako gertaerek ez dute elkarteko kideen grina apaltzen, eta bila jarraitzeko indarra sobran dute, jakin arren handia dutela erronka. “Fagamendikoarekin gertatu bada, imajinatu zer gertatuko den oraindik ezagutzen ez ditugun monumentuekin!”.
Jendearen pentsaera aldatzea nahi luke Txintxurretak, “gogo falta” ikusten baitu. Sinetsita dago monumentu megalitikoak ez direla balioesten; uste du “handi-handiak” direnak miresten direla bakarrik. Horrelakoek informazio mordoa gordetzen dutela nabarmendu du: “Dolmenak, adibidez, ez dira hilobi soilak; lurra egituratzeko eta memoria gordetzeko ere balio dute”. Denboran atzera egiteko aukera ematen dute, Neolitoan hasi baitziren halakoak sortzen, eta orduko errituei buruzko informazioa jasotzeko aukera dute ikertzaileek haiei so eginez. “Duela 5.000 urte baino gehiagoko altxorrak ditugu, eta zaindu egin behar ditugu”.
Azken zenbaketen arabera, guztira bostehun trikuharri ezagun inguru daude Nafarroan. Gainerako monumentu megalitikoak ere aintzat hartuta hots, tumuluak, harrespilak eta zutarriak, 1.500 megalito daude Nafarroako lurretan. Pixkanaka, bilduma hori handitzea nahi dute. “Altxor berriak” aurkitu, zaindu eta gorde.
Edurne Elizondo
Hasi, eta gelditu. Martxoan hasii zituzten Irurtzungo Pikuxar elkartearen egoitza berria eraikitzeko lanak, baina bertan behera utzi behar izan zituzten, bi astez, koronabirusak eragindako osasun krisiaren eraginez. Jo eta ke ari dira, …
