Edurne Elizondo
Agerian da. Hiriko erdigunean. Baina, hala eta guztiz ere, ezezaguna da, neurri handi batean. Nafarroako Museoak egoera hori aldatu nahi du, eta herritarren jakin-mina piztu. Barruan dituen lanen berri zabaldu nahi du, gordetako altxorra nafarrekin eta bisitariekin partekatzeko asmoz. Bisita gidatuak antolatu ditu horretarako. Ekainaren 28an hasi zituzten, eta sanferminetako etenaldiaren ondoren, berriz eginen dituzte, astelehenetik aurrera, abuztuaren 31ra bitarte.
Silvia Roa iruindarra da gidarietako bat. Historia ikasten ari da, Gasteizen, Euskal Herriko Unibertsitatean, eta hirugarren maila eginen du hurrengo ikasturtean. Udako lan gisa hartu du Nafarroako Museokoa. Bisitak hasi baino lehen, lau astez aritu da prestatzen. Gogoz prestatu du, gustukoa baitu museoko lanen berri emateko aukera. Sumatzen zaio kontent dela, obrei buruzko azalpenak ematen dituenean. Piezen inguruko bitxikeriak xehetasun osoz kontatzen ditu bisitarien aurrean.
“Museo ederra da hau, eta pena da herritar anitzek ez ezagutzea. Merezi du”, erran du. 1956. urtean inauguratu zuten, Andre Maria Errukizkoaren ospitalea zenaren gainean. XVI. mendekoa zen eraikin hori, baina museoko aurrealdeak eta eraikin nagusiaren ondoko kaperak baino ez diote eutsi. 1980ko hamarkadan egin zituzten museoa moldatzeko lehendabiziko lanak. Aldaketa nagusiak, halere, azken hamarkadakoak izan dira: 2011n, historiaurreko piezen inguruko aretoa berritu zuten; eta 2015ean, Nafarroako Gobernuak ikerketa bat egin zuen NUPeko Edarte taldeko kideekin batera, eta, lan horren ondorioz, museko hirugarren eta laugarren solairuak egokitu zituzten. “Asmoa zen publikoa erakartzea, ikerketak agerian utzi zuelako herritarrek ez zutela museoa nahi bezainbertze ezagutzen”.
Emakumeen presentzia
2015eko aldaketen helburua izan zen, batez ere, emakume artisten lana nabarmentzea, ordura arte museoak ez baitzuen erakusten emakumeren batek egindako obra bakar bat ere. Lydia Anoz argazkilari nafarraren lanak ikus daitezke orain museoko aretoetako batean. Arte garaikidea ere lehen baino gehiago nabarmentzen du museoak orain, eta, ikusleen eta obren arteko harremana laguntzeko, moldatu eta egungo museoetako moldeetara egokitu ditu lanen egileen, izenburuen eta xehetasunen inguruko informazioa zabaltzeko kartelak.
Moldatutako museo hori da bisita gidatuen bidez ezagutzera eman nahi dutena, hain zuzen ere. Obrak eta egileak beren testuinguruan kokatzeko ahalegina egin du erakundeak, San Domingo aldapako eraikina kulturarako esparru atsegin eta erakargarri bilakatzeko asmoz. Roak sartzera deitu ditu herritarrak. Museoak gordetako lanen lagin bat erakusteko prestatu du bisita, nabarmendutako sei piezaren bidez ikusleak harrapatzeko.
Sei pieza horien bidezkoa da museoa ezagutzeko egin daitezkeen bisitetako bat. Eraikin nagusiaren ondoko XVI. mendeko kaperan hasten da. Obra garaikideek hartu dute espazio hori, eta lan horiek kaperako berezko erretaulekin “hizketan” jarri dituzte museoko arduradunek. Orain, zehazki, Carlos Irijalba artista nafarraren erakusketa dago ikusgai. Egile horren proposamenak elkarrizketa sortu nahi izan du bere eta museoko hainbat obraren artean, eta, ondorioz, kaperara eraman dute historiaurreko aretoan egon ohi den Abaunzko mapa. 10.000 urte inguru ditu, eta Europa mendebaldeko lehen mapatzat jotzen dute.
Turbilgo estela estatua da Roak aurkezturiko bigarren lana. Burdin Aroko gerlari bat islatzen du, eta Beiren aurkitu zuten. Burua aurkitu zuten lehenbizi, eta erromatarren garaiko hilarri bat zela pentsatu zuten hasieran, harik eta indusketak aurrera egin eta estela estatua osoa aurkitu zuten arte.
Gerlaria utzi, eta Erroman gelditu da Roa. “Erromatarren garaiko heriotzarekin lotutako errituen inguruko aretoa da hau”, azaldu du, hilarriei eta errautsentzako kutxei so. Bada gehiago ondoko aretoetan; bertzeak bertze, Iruñeko katedral erromanikoa: “Egungoa eliza gotikoa da, aurrealde neoklasikoarekin, baina badakigu azpian eraikin erromanikoa zegoela”, kontatu du Roak.
Leireko kutxatila hispaniar-arabiarra da Roak bisitan erakutsitako obretako bertze bat. “Gorte omeiatarrean egindako lan bat da, Kordoban, 1004-1005. urte inguruan. Gizakien figurak ageri dira, eta hori ez da ohikoa musulmanen artean”. Hagitz bertzelakoa den bertze obra batekin amaitu du Roak bisita: Goyak egindako San Adriango markesaren erretratua. “Goyaren erretratu onenetako bat da, eta, aldi berean, museoan gutxien ezagutzen diren obretako bat”.
Herritarrei lanaren berri emateko irrikan da Roa. Asteartetik larunbatera bada aukera, egunean hiru aldiz: 11:00etan, 12:30ean eta 17:30ean. Igandeetan, berriz, 11:00etan. Euskaraz izanen dira hilaren 19ko eta abuztuaren 2, 16 eta 31ko 11:00etako bisitak.
Edurne Elizondo
Lagun artean aritu dira, eta lagunari buruz. Mahai ingurua egin dute Julieta Itoiz eta Maite Mene musikariek eta Jose Mari Esparza idazleak, Fermin Balentziaren lanari buruz. Memoriaren Autobusak eta Iruñeko Peñen Federazioak aurtengo Txupin Etxepare saria eman diote kantautoreari, eta, aitzakia hori baliatuz, borrokarako musikaz aritu dira Itoiz, Mene eta Esparza, Katakrak liburu dendan. Balentziaren abestiez aritu dira, neurri handi batean; musikak kontzientzia astintzeko duen gaitasunaz ere bai; musikak sistemaren aurkako tresna gisa duen indarraz, finean. Entzuleen artetik egin die so Balentziak lagunei, lagun artean.
Julieta Itoizek eta Maite Menek “eredutzat” jo dute Balentziaren musika, eta, bertze gauza guztien gainetik, nabarmendu dute kantautorea “hagitz eskuzabala” dela, eta “herritarren aldeko jarrera” hartu duela beti. “Beti dago kantatzeko prest”, berretsi du Menek. Esparzak erdigunean jarri nahi izan du Balentziaren musikaren osagai nagusia maitasuna dela: “Ferminek maite du bere herria; maite du bere klasea, eta maite ditu bere hurbilekoak; eta hori guztia islatzen dute bere abestiek”.
Bidegabekerien soinu banda osatzen dute Fermin Balentziaren abestiek. Horren adibide dira langileen borroken edo 1936ko gerraren errepresioaren berri ematen duten kantak. Hainbat belaunaldirentzat benetako ikur bilakatu da, adibidez, Balentziak Maravillas Lambertori buruz idatzitako pieza. Frankistek hil zuten Larragan, aitarekin batera.
Memoria historikoaren parte dira Balentziaren abestiak. Maite Mene musikariak ere helburu horrekin ulertzen du bere lana: “Gertatzen diren injustiziak salatu behar ditugu”. Menek argi du borrokarako gaitasuna dutela abesti anitzek. Julieta Itoizek, berriz, musikariak jarri ditu erdigunean: “Kantak borrokarako tresna bilakatzen dira musikariak borrokalariak direlako”.
Liburua eta diskoa
Balentziaren borrokarako grinaz inolako zalantzarik ez du Jose Mari Esparzak. Mahai ingurua baliatu nahi izan du laguna proiektu berritan murgiltzeko. Txalapartako editore izan da urte luzez Esparza, eta ofizioaren arrastoa nabarmena da harengan, oraindik ere: “Liburu bat idatzi behar duzu”. Balentziaren hitzen atzeko istorioak eta historiak kontatzeko garaia dela argi du Esparzak.
Liburuarekin batera, noski, diskoa grabatzeko eskatu dio Esparzak musikariari. Eta proposamen horrekin bat egin dute, berehala, Maite Menek eta Julieta Itoizek. Are gehiago, disko horretan parte hartzeko prest direla nabarmendu dute. Balentziarekin “abesteko gogoz” direla erran dute bi kantariek.
Balentziak eskertu ditu lagunen hitzak; irribarre artean hartu ditu bota dizkioten loreak. Umiltasunez erantzun du, halere, eta maite duena egin duela argi utzi du. Etxetik datorkio musikarako zaletasuna, azaldu duenez. Koplak entzun, koplak kantatu eta koplak idatzi eta sortu ditu Balentziak. Eta ez du aski, oraindik ere. “Musikaren bidez egin dut borroka, eta musikarekin gozatu dut, izugarri; nire bizitzaren parte da. Kantatzen dut, barruak hori eskatzen didalako”, erran du.
Kontent da Txupin Etxapare sariarekin. Kontent, lagun arteko mahai inguruan. Kontent, batez ere, musika duelako. Musika, borrokatzen jarraitzeko.
Edurne Elizondo
Saria merezi duen etxe bat; saria merezi duen aitatxi baten eta bilobaren arteko harremana. Etxe honetan izenburuko bildumak jaso berri du Etxepare saria. Asier Iturraldek egin ditu ilustrazioak, eta Aintzane Usandizagak idatzi du testua. Pamiela etxeak udazkenean argitaratuko du lana.
Leire Bilbao idazlea, Leire Salaberria ilustratzailea eta Idoia Sobrino liburuzaina izan dira Etxepare sariko epaimahaiko kide. Aurkeztutako hogeita hiru lanen artean hautatu dute Etxe honetan. “Edonori ezagunak egin ahal zaizkigun egoerak bizitasunez kontatu eta marraztu dituzte egileek, umorea maisuki erabiliz”, nabarmendu dute.
Zehazki, etxe berean elkartu diren aitatxi baten eta bilobaren arteko gorabeherei eta harremanari egin diete so Iturraldek eta Usandizagak. Etxeko arauak ezartzera ohituta dagoen gizon bat da aitatxi hori, baina egunerokoa eta errutinak hankaz gora jarriko dizkio bilobak. Neskaren ama eta osaba ere bilakatu dituzte egileek Etxe honetan sortutako familiako kide, eta, epaimahaiko kideek erantsi dutenez, eraikina bera istorio horretako pertsonaia ere bada, marrazkien eta hitzen bidez. “Istorioan pasatzen dena azaltzen laguntzen du etxeak”, erran dute.
Iruñeko Udalak antolatutako Biko-Teka topaketetan, batera aritu dira Iturralde eta Usandizaga, eta elkarlan horren emaitza izan da orain Etxepare saria jaso duen lana, hain zuzen ere. “Kontent” hartu dute. “Lanean hasi ginen unean bertan erabaki genuen istorioa moralkeriatik aldendu nahi genuela”, nabarmendu du ilustratzaileak. “Familia guztietan daude arauak elkarbizitzarako, baina, aldi berean, pertsona oso ezberdinak bizi gara etxe baten barruan”, erantsi du idazleak. Etxe honetan bildumako etxean bizi diren aitatxi hori eta haren biloba “oso ezberdinak” direla pentsa dezake irakurleak hasieran, egileek azaldu dutenez, “baina segituan konturatuko da halako lotura berezia dutela, eta gauza garrantzitsuetan ados direla”.
Toki entitateen saria
Nafarroako hogeita bi toki entitatek antolatzen dute Etxepare saria, beren euskara zerbitzuen bidez. Pamiela argitaletxea eta Galtzagorri elkartea dituzte laguntzaile, eta Nafarroako Gobernuko Euskarabidea, berriz, babesle. Saria 2004. urtean antolatu zuten lehendabizikoz. Hasieran, haur, gazte eta helduentzako euskarazko literatura lanak saritu zituzten, baina, 2006. urtean, beka bat sortzea erabaki zuten, haurrentzako bildumak sortzeko asmoz. 2009. urtean egin zuten azken aldaketa, eta beka sari bilakatu zuten berriro. Haurrentzako bildumak saritzen dituzte Etxepare antolatzen duten hogeita bi toki entitateek, zehazki, eta Pamiela etxeak argitaratzen ditu gero.
Iaz, Cosimoren katiuskak bildumak jaso zuen Etxepare saria. Dani Martirenak idatzi zuen testua, eta Ana Ibañezek egin zituen marrazkiak. Pamielak iazko udazkenean argitaratu zuen lana, eta abenduan Durangoko Azokan aurkeztu zuten egileek.
Iturralderen eta Usandizagaren Etxe honetan ere argitaratuko du Pamielak; udazkenerako izanen dute prest, zehazki. Etxepare sariko antolatzaileek argi eta garbi erran dute: “Irakurleek erabaki dezatela nork agintzen duen etxe honetan“. Usandizagaren eta Iturralderen aitatxiak eta haren bilobak bikote berezia osatzen dute; idazleak eta ilustratzaileak ere bikote gisa egin dute lan Etxe honetan bilduma ontzeko. Elkarri emanez aritu dira. “Irudi argi eta baretsuak lortzea” izan da Iturralderen helburua, hasieratik. Epaimahaiko kideek irudi horien “narratibotasuna” nabarmendu dute: “Ederki uztartu dituzte hitza eta irudia”, erran dute.
Asier Iturralde donostiarra da, eta Arte Ederretan lizentziaduna. Irudigilea eta diseinatzaile grafikoa ere bada. 2017an, Studio Gaston sortu zuen, batez ere erakundeentzako lan egiteko. Aintzane Usandizaga, berriz, Lasarte-Oriakoa da, eta Artearen Historian lizentziaduna. 2014an, Zumaiako Udaleko Julene Azpeitia ipuin lehiaketako lehen saria irabazi zuen; aurten, berriz, Kabitu ezina izenburuko liburua argitaratu du, Elkar etxearekin. “Betidanik” maite ditu istorioak. Grina horrek eraman du saria jaso berri duen lana sortzera, Asier Iturralde ezinbertzeko bidelagunarekin.
Edurne Elizondo
Oholtza gainean edo kontzertu areto batean gertatzen dena baino anitzez ere gehiago dira musika eta arte eszenikoak. Sorkuntza prozesuaren ingurukoek ere elikatzen dute azken emaitza. Oihalaren atzekoak ikus-entzuleen begiradatik at gelditzen ohi dira, ordea, kulturaren alde ezkutuan. Esparru horretara argia eraman nahi izan du Nafarroako Gobernuko Kultura Departamentuak, hain zuzen ere; hori egiteko bidea 2017an hasi zuen, Musikaren eta Arte Eszenikoen Artxiboa sortuz; orain, jasotako funtsen berri emateko eta zabaltzeko webgunea jarri du martxan, www.amaen.es helbidean.
Nafarroako Artxibo Nagusiaren esku dago musikaren eta arte eszenikoen inguruko ondarearen ardura. 2017tik, hogeita hamazazpi egileren eta erakunderen funtsak jaso ditu: hogeita bederatzi dira musikaren arlokoak, eta bost, berriz, antzerkigintzaren alorrekoak; gainerako hirurak, azkenik, dantzaren esparrukoak dira.
Musikaren arloan, hamaika musikariren, konpositoreren eta abeslariren lanak eta haien ingurukoak hartu ditu artxiboak: Teresa Catalan, Koldo Pastor, Pablo Sarasate, Pedro Iturralde, Isidoro Fagoaga eta Maria Dolores Higueras Dominguezenak, bertzeak bertze. Iruñeko Ganbera Abesbatzak, Iruñeko Orfeoiak, Lizarrako Gaitariek eta Santa Zezilia Kontzertu Elkarteak ere Nafarroako Artxibo Nagusiaren esku utzi dituzte beren funtsak.
Antzerkigintzari dagokionez, lau egilek eman dute beren kultur jarduerarekin lotutako ondarea: Aurora Moneok, Nieves Oteizak, Ventura Ruizek eta Alfredo Sanzolek. Urrats bera egin du, gainera, Nafarroako Antzerki Eskolak. Dantzaren arloan, berriz, Nafarroako Dantza Eskolako funtsarekin batera, Almudena Lobon eta Concha Martinez eta Jose Lainez dantzari eta koreografoena jaso du artxiboak.
Sortze prozesua
Nafarroako Gobernuko Agiritegien eta Dokumentazio Ondarearen Zerbitzuko buru da Joaquim Llanso, eta gobernuak Musikaren eta Arte Eszenikoen Artxiboa martxan jartzeko aukera mahai gainean jarri zuenetik, proiektu horren sustatzaile eta babesle izan da.
Artxiboa sortzeko lehen fasean, gisako bertzelako erakundeak bisitatu zituzten erakundeko arduradunek. Llansok azaldu du, bertzeen lana abiapuntutzat hartuta, ohartu zirela artisten sortze prozesuarekin lotutako funtsak jaso nahi zituztela, nagusiki. Artxiboko kideen asmoa da egileen eta erakundeen lanari dagokion testuingurua ematea. Hori, kasu anitzetan, egileek beraiek egiten dute, artxiboan gordetako bideo lanen bidez, bertzeak bertze. Gisa horretako euskarriak bultzatu nahi dituzte, etorkizunera begira, funtsak egungo eta biharko herritarren esku jartzeko asmoz.
Artxiboak egun duen materialaren kopurua handitu eginen da laster, Llansok ezagutarazi baitu jasotako bertze hamar funtsen berri emanen duela erakunde horrek, laster. Jasotzea eta zabaltzea da haien lana.
Edurne Elizondo
Heriotzara bidea, artearen bidez. Horixe egin dute Nafarroako Unibertsitate Publikoan, Heriotza duina eta ilustratua izenburuko erakusketa baliatuz. Nafarroako Duintasunez Hiltzeko Eskubidea elkarteak antolatu du, auzia mahai gainean ja…
Iñaki Etxeleku, Edurne Elizondo
Duela lau urte sortu zuten Maiatzaldia Iruñeko Karrikiri eta Zaldiko Maldiko elkarteek eta Baionako Maiatz argitaletxeak, euskaratik eta literaturatik. Beste gisaz mamitu nahi dute Baiona eta Iruñea hirien senidetzea, hiri bakoitzeko bestetako irudikatze sinboliko, instituzional eta erdaldunetik harago.
Baiona eta Iruñea: oraingo literaturaren bizipenak eta bizipozak izenburuko gaia jarri diete aurten Baionako ekitaldi nagusira eta Iruñekora etorriko diren hizlariei. Baionako hitzaldian parte hartuko du Zaldiko Maldiko elkarteko Kike Diez de Ultzurrun itzultzaile eta esatariak. Nafarroaren eta Ipar Euskal Herriaren arteko harremanak aspaldikoak direla azpimarratu du: “Loturak izan dira beti. Euskara zela, literatura zela, kazetaritza dela. Zer gertatu zen? Alde batetik, Nafarroa Garaiko zenbait tokitan euskara galdu egin dela, eta, euskara galtzearekin batera, harreman horiek murriztu”.
Maiatz argitaletxeko Luzien Etxezaharretak ere ohar bera egin du, ez idurian, bi estatuen eraginez harreman horiek deseginez bezala joan direla: “Espainoltze eta frantseste politikekin bereizten ari garela, ohartu gabe. Luzaideko haurrak lehen beti Donibane Garazirat joaten ziren; orain, Iruñerat buruz ikasketekin”.
Diez de Ultzurrunek ere Garazirekiko lotura historiko hori azpimarratu du: “Garai batean, Donibane Garaziko merkatua sekulakoa zen. Jende anitz joaten zen, ez bakarrik Baztan aldetik: Ultzamatik, Esteribar aldetik, Aezkoatik, Iruñerritik ere bai”.
Nafarroako erresumaren historian ezaguna da Iruñearen eta Baionaren arteko lotura, baina Diez de Ultzurrunen ustez hori baino gehiagokoa izan da: “Iruditzen zait mendez mende euskal kulturaren eragile nagusiak edo hiri nagusiak izan direla, lotura bat izan dela Iruñea eta Baiona artean. Hori behintzat XVIII. mende bukaera arte. Gero ja XIX. mendearen hasieran, edo lehen herenetik aurrera, euskara galtzen hasi baitzen hemen Iruñerrian, gauzak aldatu ziren”. Gizarte eta hizkuntza bilakaerak diren bezalakoak izanik ere, muga buruetan dela argi du, eta gainditzeko bideak badirela: “Muga psikologikoa da. Gazteen artean, bertsolaritzaren bitartez, edo rockaren bidez ere, muga gainditzeko bide franko daude. Kulturak ematen du lotzeko aukera, zalantzarik gabe”.
Maiatzaldiaren antolatzaileek euskal literatura dute lokarri, beraz. Baina arlo horretako harremana ez du gaurkoa Etxezaharretak: “Adiskidetasunezko harremanak ditugu idazleekin eta argitaletxeekin”.
‘Herria’ eta ‘Escualduna’
Etxezaharretak oroitarazi du idatzitik egin harreman hori irudika zitekeela jada Herria eta Escualduna kazetetan, hala nola Iruñeko Larreko izenekoaren kroniketan. Funtsean, Diez de Ultzurrunek Baionan eginen duen hitzartzean aipatzekoa duen lotura da. “Nik landuko dudana izanen da Baionan izan zen aspaldiko Escualduna aldizkariari buruzkoa. Iruñeko zer idazlek idatzi zuten aldizkari horretan gerra baino lehen, adierazteko gerra aurrean eta aldizkari horren bitartez lotura handia izan zela”.
Euskararen egoeran eta euskalkien ezaugarrietan ere ikusten du eitea Etxezaharretak: “Euskalkien mailan, Nafarroan eta Iparraldean baditugu gure berezitasunak, atxiki nahi ditugunak. Iruñeak ere euskal mundu berri bat egiten du, hemengo kostaldearekin antza zerbait lukeena—. Hori, eta Euskal Herrian periferia izateak: “Egia, periferia hitza erabil daiteke Nafarroa eta Iparraldearentzat. Ikusiz, eman dezagun, euskal kulturaren industria edo komunikabideen indarra, eta, oro har jendetza aldetik, Bizkaia-Gipuzkoak aitzindari toki bat dutela nolabait. Onerako eta txarrerako. Urbanizazioaren eta industrializazioaren ondorio larriak ere badira batzuetan”.
Antzekotasunak antzekotasun, harremanak urriak dira, eta Maiatzaldiak parada sortu nahi du. Karrikiriko Juan Luis Etxaburu Ondarruk argi du helburua: “Kontua da guk hemendik haiek gehiago ezagutzea, eta haiek gu. Beharra bada. Era xume eta goxo batean bultzatu nahi dugu elkar ezagutzea”. Eta, ahal balitz, loturak baluke arlo gehiagotan txirikordatzeko gutizia. “Nahi dugu berdin eragin handik honat eta hemendik harat. Polita da elkarlan hau. Poliki, baina bagoaz. Jende gehiago inplikatuko balitz, gauza gehiago eginen genuke”.
Ane Eslava
Orain dela urtebete Auzolan liburu denda itxi zutenean, Iruñeko literaturazale asko “umezurtz” geratu ziren; hiriko erreferentziazko kultur espazio bat galdu zuten, berrogei urteren ostean. Baina, haien zorionerako, orain, beste liburu denda batek okupatu du aurrekoaren lekua; berpiztu egin da San Gregorio kaleko 3. zenbakiko kultur oasia. Menades du izena espazio berriak, eta Pilar Escalada eta Marta Martinez dira haren jabeak. Iazko udaren aurretik eskuratu zituzten lokaleko giltzak, eta azaroan ireki zituzten ateak berriro.
Escalada eta Martinez liburu saltzailea eta editorea dira, eta liburuen munduan izandako hartu-emanarengatik ezagutzen zuten elkar. Literatura bizitzeko modu ezberdinak zituzten, baina “bateragarriak”. Escalada iruindarra da, baina Zaragozan bizi izan da urte luzez, eta Iruñera itzuli nahi zuen; Martinez katalana da, baina Iruñera etorri nahi zuen bizitzera. Hain zuzen ere, Auzolan izandako tokia errentan ipini zuten une berean. “Hori jakin genuenean, gure aukera zela ikusi genuen; polita iruditu zitzaigun kultur espazio bat irekitzea beste bat ixten zuten tokian”, adierazi du Escaladak. Hala, proiektua martxan jarri zuten.
Tokia berregokitzeko lanekin hasi bezain laster, kartel bat jarri zuten lokalaren kanpoaldean, aditzera emanez liburu denda berri bat irekiko zutela. Azkar heldu zen iruindarren eskertzea: egun batean, atea zabaltzerakoan, eskuz idatzitako ohar bat aurkitu zuten lurrean; norbaitek atearen azpiko tartetik sartu zuen. “Ateak noiz irekiko dituzuen zain, ilusioz, Auzolanen umezurtz bat“, zioen oharrak. Hizkiak ez ziren ongi irakurtzen, hezetasunak hondatu baitzuen papera, eta hitz bakar bat mantentzen zen bere horretan: ilusio. “Hain ederra iruditu zitzaigun, gorde egin baikenuen, eta zabaltzean, markoa ipini eta paretan zintzilikatu genuen”, kontatu du Escaladak. Hor jarraitzen du oharrak.
Auzolanen espazio berean dago denda, baina ez da denda bera. Atetik sartu bezain laster suma dezake hori bisitariak: Auzolan argitsua eta koloretsua zen; Menadesen, berriz, kolore zuria nabarmentzen da, eta dekorazioa soilagoa da. Escaladak azaldu duenez, proiektua aurrera ateratzea erabaki zutenean, pentsatu zuten toki berezi bat sortu behar zutela; beren izaeraren zati bat izan behar zuela dendak. “Eta emaitzan argi ikusten da emakumeen liburu denda bat dela”.
Emakumeen liburu denda bat da, izenetik beratik hasita: Menadeak greziar mitologiako izaki femeninoak dira, eta eromenarekin eta estasiarekin lotutako Dioniso jainkoarekin erlazionatuta daude. Teoria batzuen arabera, Dionisioren jarraitzaileak, Bakanteak, estasian sartzen direnean, Menade bihurtzen dira. Beste teoria batzuek, berriz, diote Menadeak erdi jainkosak direla, eta borrokan hasten direnean guztia suntsitzen dutela. “Iruditu zitzaigun irudi klasiko bat zela, baina baita indartsua eta femeninoa ere: borrokalaria”, azaldu du Escaladak.
Bestalde, haien helburu nagusietako bat izan da egungo kontsumo gizartearen zurrunbilotik ateratzea; erritmoa moteltzea. Izan ere, egun bizitzako esparru askotan dagoen abiadura azkarrak kutsatu egin ditu liburu denak ere, eta argitaletxe talde handiek ito dituzte txikiak, Escaladak azaldu duen moduan: “Orain, argitaletxe handi batek 200 produktu berri izan ditzake hilabetean, eta liburuen ibilbidea oso laburra da: lehen, liburu berri batek hilabete bat iraun zezakeen mahaian; orain, astebetean aldatu behar duzu, eta, ondorioz, lan on asko ez dira nabarmentzen”. Horren aurrean, haiek erritmoa mantsotu nahi dute; liburuei denbora eskaini; argitaletxe txikiei tokia egin; bezeroekin hitz egiteko tartea hartu. Finean, ohitura zaharrak berreskuratu.
Liburuen artean poesiakoei egin diete tokirik handiena, hutsune bat ikusten baitzuten hor: “Poesia beherantz doa; badirudi orain boom txiki bat gertatzen ari dela, baina idazle on asko ez dira nabarmentzen”. Haiei tokia eskainiz eta klasikoak berreskuratuz osatu dute liburu dendaren funtsa. Poesiaz bestalde, saiakera da Menadesen bigarren indargunea, eta umorezko liburu ilustratua eta narratiba ere badute.
Baina, liburuak saltzeaz gain, kultur militantzia ere egin nahi dute Menadesen. Horretarako, aurkezpenak, topaketak eta irakurle klubak antolatu dituzte, besteak beste. Hainbat idazle eraman dituzte dendara dagoeneko: Gemma Pierola, Ana del Paso, Emma Southon, Flavita Banana… Escaladak eta Martinezek “garrantzitsu” ikusten dute bertako egileei oihartzuna ematea, baina, horretaz gain, kanpokoak ere eraman nahi dituzte, “Iruñea mapan kokatzeko”. Alor horretan, Auzolanen lekukoa hartu dute, Foro Auzolan egitasmoarekin antzekoa egiten baitzuten. Baina, Auzolanen ez bezala, haiek dendaren atzeko aldean egiten dituzte liburuen aurkezpenak; eserlekuak jarri dituzte, eta egongela itxura eman diote espazioari, jendea eroso egon dadin. Aurkezpenak “oso arrakastatsuak” izan dira, Escaladaren esanetan, eta, hortaz, pozik daude, halakoak antolatzea “errusiar erruletara jokatzea” bezala delako: “Inoiz ezin duzu jakin zein izango den erantzuna”.
Bi irakurle klub ere abiatu dituzte. Hilean behin elkartzen dira; batekin, goizez, eta, bestearekin, arratsaldez. Goizeko talderako askotariko liburuak aukeratu dituzte, eta, Escaladak esan duenez, erantzuna “oso ona” izan da. Arratsaldekoa berezia da: Aitortzen dut izena jarri diote, eta bizitzan irakurri behar diren liburu klasikoak irakurriko dituzte; “zeren, aitortzen dugu, ez ditugu irakurri”. Klasikoen zerrenda bat egin zuten denda zabaltzean, eta irakurleek aukeratu dituztenak irakurtzen ari dira: Gerra eta Bakea, Mendi magikoa, Lolita, Suminaren mahatsak… “Oso interesgarria izaten ari da”.
Proiektua martxan jarri zutenean, Escaladak eta Martinezek bazekiten ez zela erronka makala, ez baitira garai errazak liburu denda txikietarako. Azkenaldian, Iruñean urteak zeramatzaten denda asko itxi dituzte, saltoki txikiek zailtasunak dituztelako kate handien dinamikei aurre egiteko, eta oztopoak areagotzen dira kulturaren esparruan. “Gure kasuan, zabaltzera gindoazenean, batzuek esaten ziguten zoratuta geundela”, aitortu du Escaladak. Baina haiek eskarmentua dute liburuaren munduan, eta bazekiten nora zihoazen; horregatik, ez zuten zalantzarik izan. Eta pozik daude erantzunarekin: “Onarpena izugarria izan da, eta bizilagunak pozik daude, tristea delako ikustea betiko dendak galtzen ari direla”.
Liburu saltzaileen sarea
Denda ireki behar zutenean gainontzeko liburu saltzaileengandik jaso zuten babesa ere aipatu du Escaladak: “Iruñean liburu saltzaile izugarriak daude, eta haiek esan ziguten aurrera egiteko, denontzako tokia zegoela”. Izan ere, salmentek erakusten dute itxi dituzten liburu dendetako bezeroak ez direla besteetara joan; hortaz, eskaria zegoen. Liburu denden espezializazioak eragin zuzena du horretan, Escaladaren ustetan: “Hiriko liburu dendak elkarren osagarriak gara; gauza ezberdinetan espezializatuta gaude, eta bakoitzak bere bezeroak ditu”. Dendariek elkarri bidaltzen dizkiete bezeroak, eta harreman ona dago haien artean. “Liburu denden sare polita dago Iruñean”. Orain, sare horretan bada kide berri bat, eta luzerako etorri da.
Edurne Elizondo
Gorputza, emozioak, eremu soziala, burua eta identitatea. Bost ardatz horiek hartu ditu oinarri aurtengo Artea Oinez erakusketak. Iruñeko Kondestablearen jauregiko lehendabiziko solairuan dago jada ikusgai, maiatzaren 12ra bitarte. Hego Euskal Herriko hirurogeita hamar artistak parte hartu dute, nork bere proposamen, teknika eta mezuarekin, denen artean gorputzari, buruari, emozioei, identitateari eta gizarteari buruzko gogoeta saioa osatuz.
“Kontent” da Nafarroako Ikastolen Elkarteko zuzendari Josu Reparaz erakusketarekin. Komisario lanak egin ditu, eta argi du bildutako lanak egungo Euskal Herriko artearen lagin interesgarria direla.
Iruñean erakutsi eta gero, bertze hilabete batez ikusi ahal izanen dira obra horiek Tuterako Almirantearen Etxean. Harago joan nahi izan du ikastolen elkarteak aurtengo bere erakusketarekin, gainera, eta ikasgeletan jorratzeko proposamen didaktikoa ere prestatzen ari da, erakusketak berak dituen bost ardatzak oinarri hartuta.
Altsasuko ikastolako kideen eskutik jaso zuten Tuterako Argiakoek aurtengo Nafarroa Oinez besta antolatzeko arduraren lekukoa. Lanean ari dira jada, jo eta ke, Izan argi! lelopean antolatzen ari diren besta prestatzeko. Arteak toki nabarmena izan du, azken urteotan, Nafarroako ikastolek Oinez-aren giroa berotzeko antolatutako programetan, eta Tuterak ez du arlo horretan hutsik egin nahi izan. “Argia ikastola eta bere komunitatea bezain bizia da”, erran du Argiako presidente Maru Erizek, erakusketari buruz.
Artea Oinez erakusketan parte hartzen duten artisten artean, batek toki berezia du: Tuterako Javier Sueskunek, alegia. Bere obra bat jaso ez ezik, artista bera omentzeko ekinaldi gisa ere antolatu du Argia ikastolak erakusketa osoa, hain justu. “Sueskunen eskuzabaltasuna eskertu nahi izan dugu, eta, aldi berean, artearen arloan egin duen ekarpen zabala txalotu”, nabarmendu dute ikastolako kideek.
Askotariko euskarriak
Eskultura, pintura, argazkigintza, teknika mistoak, bideoak… Askotarikoak dira Kondestablearen jauregian bat egin duten lanak egiteko erabilitako teknikak eta moduak. Artelan horietako hainbat, gainera, propio Artea Oinez erakusketan parte hartzeko osatu dituzte artistek. Halakoak dira, adibidez, Naroa Lizarrenak. Plastikozko gailu elektriko bilakatu ditu kaikuak. Argia ikastolakoentzat propio egin du bere obra Ibon Aranberrik ere: Li-lu-ra-rik-ez izenburuko argazkia, alegia.
Dora Salazar, Mari Jose Rekalde, Lorea Alfaro, Xabier Morras, June Crespo, Miren Doiz, Fernando Pagola eta Txuspo Poyo dira erakusketan parte hartu duten artistetako zenbait. Clemente Bernaden argazki bat ere zintzilikatu dute Kondestablearen jauregian. Artista horrek urtebeteko kartzela zigorra eta 3.000 euroko isuna jaso berri du, hain zuzen ere, Iruñean meza frankistak antolatzen dituen anaidiaren “intimitatea urratzea” egotzita. 2016. urtean, Erorien Monumentuko irudiak grabatu zituzten Bernadek eta Carolina Martinezek, A sus muertos (Beren hildakoei) dokumentala prestatzen ari zirela. Monumentuko azpiko kriptan ere jaso zituzten zenbait irudi. Ondorioz, hango meza frankistak antolatzen dituen Gurutzearen Zaldun Boluntarioen anaidiko kide batek salaketa jarri zuen haien kontra.
Epaiak Martinez absolbitu eta Bernad zigortu du. Horri buruz, halere, erakusketako komisario eta ikastolen elkarteko kide Josu Reparazek ez du hitz egin nahi izan, lanak aurkezteko egindako agerraldian. “Ez da halakoak baloratzeko unea”. Eskertu du, halere, Bernaden parte hartzea. Artea Oinez erakusketan da haren lana, bertze obrekin batera.
Edurne Elizondo
Gogoan dut, behin, oholtza gainera igo, eta pentsatu nuela: hau da benetan maite dudana, hau da beti egin nahi dudana; oholtza gainera igotzen jarraitu nahi dut, eta gauzei beren kasa gertatzen utzi”. Maite Beaumont mezzosoprano iruindarra da mintzatu dena. Adi entzun ditu lagunaren hitzak Sabina Puertolas Tafallako sopranoak, eta buruarekin keinu bat eginez baieztatu ditu. Gehiago erantsi nahi izan du: “Maite duguna egiten dugulako sortzen da magia oholtza gainean. Musika egiten dugu, sortzen dugu, eta hor magia bada”.
Iruñean eta Tuteran egin dute bat Beaumontek eta Puertolasek. Nafarroako Orkestra Sinfonikoarekin aritu dira hiriburuko Baluarte auditoriumean eta Tuterako Gaztanbide antzokian, Manuel Hernandez-Silvaren zuzendaritzapean. Pergolessiren Stabat Mater obra eskaini dute abeslariek.
“Bi kantariok elkarrekin entzun nituen lehendabiziko aldiak erabat hunkitu ninduen; beti gogoratuko dut orduko sentsazio zoragarria”, erran du Hernandez-Silvak, Beaumonti eta Puertolasi buruz. Bien arteko harremana estua da oholtza gainean, bai eta handik kanpo ere.
“Pablo Sarasate kontserbatorioan ezagutu genuen elkar. Oroitzen zara garai hartaz? Nire ahizpak ere han ikasten zuen”, galdetu dio Beaumontek Puertolasi. Gogoan ditu ordukoak, bai, Tafallakoak. Ikasketak amaituta, halere, nork bere bidea egin zuen, eta Euskal Herritik kanpo egin zuten topo, berriz ere. “Bruselan”, gogoratu dute.
Iruñean kantu eta biolin ikasketak amaituta, Alemaniara joan zen Maite Beaumont, trebatzen jarraitzeko. Hanburgoko Musikhochschulen aritu zen, zehazki, Hanna Schwarzekin. Hanburgoko Opera Studioko kide bilakatu zen, eta, gerora, Ensemblekoa. Puertolasek, berriz, Iruñetik Italiarako bidea egin zuen: Sienako Accademia Chigianan ikasi zuen, bai eta Bussetoko Accademia Verdianan ere. Hamaika kontzertu eta operatan parte hartu dute bi abeslari nafarrek, eta hainbat disko grabatu dituzte.
Nafarroatik kanpo aurkitu dituzte biek operaren munduan bide bat egiten hasteko lehen aukerak, baina estimatzen dute anitz Iruñeko kontserbatorioan jasotako heziketa. Sorterrian maite eta estimatzen dituztela sentitzen dute. “Tafalla herri txiki bat da, baina kultur jarduera guztietan parte hartzen nuen nik, eta beti eskertuko ditut abesteko izan nituen aukera horiek guztiak”, erran du Puertolasek.
“Maila handiko musika heziketa jasotzeko aukera bada Iruñean; hutsunea mundu profesionalera jauzia egiteko orduan sumatzen da, ikasketen eta lanaren esparruen arteko zubirik ez baitago”, azaldu du Beaumontek. Horregatik erabaki zuen Alemaniara joatea. “Lehendabiziko rolak lortzeko, sasoi iraunkor bat dagoen toki batera joan behar duzu. Oholtza gainean egoten ikasi behar duzu, pixkanaka”, erran du. Ados da Puertolas ere. “Ikasketak amaituta, garrantzitsuena da esperientzia lortzea, eta hemen ez dago azpiegitura egokirik. Dagoen tokira joan behar duzu, trebatzeko, ikasten jarraitzeko”, erran du.
Heldutasunean
1996. urtean, Julian Gaiarre kantu txapelketako hirugarren saria irabazi zuen Puertolasek. Ordutik egindako urratsek moldatu eta aldatu dute sopranoa. “Nire burua, nire gorputza, nire ahotsa aldatu dira”. Beaumontek ere heldutasunak emandakoa nabarmendu du, eta eskertu du esperientziak ekarritako segurtasuna. “Ikasten duzu zuretzat zer den onena; zer-nolako rolek egiten dizuten mesede eta zeintzuk ez”.
Abeslariek, batez ere, abesten jarraitzeko izan duten aukera eskertu dute. Beaumont: “Nik ez nuen uste, duela hogei urte, musika nire lanbide bilakatu ahal izanen nuenik”. Puertolasek ere ez. Horregatik, helburuak zehaztea ez du gustuko Tafallako sopranoak. “Inportanteena bidea da; urrats bakoitzarekin gozatzea”. Egiten dutena gustuko izatea ezinbertzekoa da operaren esparruan aurrera egiteko. Hori argi dute sopranoak eta mezzosopranoak; eta ongi dakite, halaber, gustuko duten hori egitea ez dela nahikoa. “Lan egin behar duzu; aukerak bilatu behar dituzu; eta zortea ere alde izan behar duzu. Lehia handiko esparrua da gurea”, erran du Beaumontek.
Oholtzaren atzean gertatzen direnei buruz jendeak gutxi dakiela azaldu du mezzosopranoak, baina oholtzaren atzean hartzen dira erabaki nagusiak, hain zuzen ere. “Produktu bilakatzen gara, neurri batean; abeslari bakoitzak baditu bere ahotsa, bere nortasuna, hobeki egokitzen zaizkion rolak, oholtzan mugitzeko bere modua, eta hori guztia hartzen du zuzendariak kontuan zu edo bertze bat kontratatzea erabakitzen duenean”.
Agentzien lana aipatu du Sabina Puertolasek. “Haien zeregina da sortutako produktua saltzea”. Nabarmendu du, halaber, opera baten atzean talde lan handia dagoela, eta denen lanak eragiten diola bertzeei. “Bertzeen lana ere kontuan izan behar duzu zurea egitean”. Ezinbertzeko bertze ezaugarri bat badela nabarmendu du Puertolasek: “Malgutasuna. Malgutasunez jokatu behar duzu mundu honetan aurrera egin ahal izateko, zuzendarien lan egiteko moduetara, oholtzetara, bertze abeslarien eretara egokitzeko”.
Maite Beaumontekin lan egitea erraza da Puertolasentzat. Hori baino gehiago: “Kolpean maitemindu nintzen bere lan egiteko moduarekin, bere ahotsarekin. Babesa sentitzen dut elkarrekin abesten dugunean”. Agerikoa da bi abeslarien arteko konplizitatea; agerikoa da musikarekiko duten grina eta pasioa. Eta agerikoa, batez ere, oholtza gainean dena emateko duten ardura. “Zure onena ematera atera behar duzu beti oholtza gainera. Sabinarekin erraza da. Ongi ulertzen dugu elkar, eta gure ahotsek bat egiten dute”, erantsi du Beaumontek.
Jendez betetako espazioa da antzoki bat. Opera bat estreinatu ondoko besta giroa nabarmendu du Puertolasek. Baina makillajea kendu eta hoteleko gelara itzultzearekin batera, bakardadeak harrapatzen du artista. “Momentu hori zaila da; arrakasta lortu edo porrot egin, bakarrik zaudenean, jakin behar duzu zure burua eta zure emozioak kudeatzen; bertzela, zureak egin du”.
Lagunarekin bat egin du Iruñeko mezzosopranoak ere. “Zu zeu zara zure kritikaririk zorrotzena. Zuk inork baino hobeki dakizu noiz eman duzun onena”. Gerta daiteke onena emanda ere nahi edo espero bezainbertze txalo ez jasotzea. Baina horrek ez du Beaumont gehiegi kezkatzen. “Nire buruarekin ongi eta lasai sentitzea da kontua; hori lortuta, gainerakoek bost axola”, erran du, irmo.
Etxetik urrun
Maite Beaumontek Iruñean du etxebizitza; Sabina Puertolasek, berriz, Madrilen. Etxetik kanpo ematen dute denbora anitz, halere. “Gure lanbideak hori du, hemendik harat ibili behar dugula. Gauza anitz utzi behar ditugu bazter”, erran dute. Merezi duela zalantzarik ez dute, halere. Baina zenbaitetan etxekoengandik urruntzea zailagoa dela onartu dute biek.
Alaba bat du Beaumontek, eta seme bat, berriz, Puertolasek. “Haiekin egoteko dugun denbora guztia aprobetxatzen dugu”. Amatasuna eta lanbidea uztartzea ez da beti erraza, bi abeslariek onartu dutenez. Baina ez dute uste haientzat bertze edozein lanbidetan ari den emakume batentzat baino zailagoa denik.
Egutegiari so egon behar dute beti, halere. “Harat eta honat”. Nafarroako Orkestra Sinfonikoarekin aritzeko, astebeteko oporraldia eman diote Beaumonti, Madrilen. Verdiren Falstaff lana aurkezteko ari da lanean. Ostegunean eta ostiralean Iruñean, eta larunbatean Tuteran abestu eta gero, igandean itzuli zen mezzosopranoa Madrilera.
Sabina Puertolasek ere Madrilen du hurrengo lana: Doña Francisquita ari da prestatzen. Handik Oviedora joanen da, eta, gero, berriz, Txilera. Atseden hartzeko ia denborarik ez dute. Baina kontent dira. “Maite duguna egiten”, berretsi dute. Operara hurbildu nahi dute jendea. “Oraingoa jada ez da diven garaia”, erran dute.
Hasieran errandakoa berretsi dute Puertolasek eta Beaumontek, halere. Maite dutena egiten dutelako beren ahotsek magia sortzen dutela oholtza gainean, alegia. Musika egiten dutela abesten dutenean. Eta elkarrekin abestea biziki maite dutela. Agerikoa da elkar ongi ezagutzen dutela; elkar errespetatzen dutela. Oholtza gainean, bai eta handik kanpo ere, artista direla. “Divak? emakume arruntak gara”, barre egin dute.
Edurne Elizondo
Kulturaren esparruan nagusietako bat. Halakoa da Nafarroako Gobernuak urtero banatzen duen Vianako Printzea saria. Aurtengoa nori dagokion apirilaren 5ean ezagutaraziko dute, eta maiatzaren 4an eginen dute saria emateko ekitaldia, Vianan.
Epaimahaiak sei hautagairen artean erabaki beharko du norentzat izanen den 2019ko Vianako Printzea saria: Sagrario Aleman, Atena fundazioa, Fernando Hualde, Tomas Yerro, Pamplonesa musika banda eta Amaia Remirez eta Raul de la Fuente dira proposatutako eragileak. Hautagai horiek jorratutako lan esparruak askotarikoak dira: euskalgintzak, zinemak, antzerkiak, literaturak, musikak, etnografiak eta bertze hamaika diziplinak isla dute haien ibilbideetan.
Amaia Remirez eta Raul de la Fuente zinemagileak dira, eta azken Goya sarietan nagusitu egin ziren Another Day of Life filmarekin, animaziozko lanen kategorian. Nafarroako Ikus-Entzunezko Klusterrak aurkeztu du haien hautagaitza. Nabarmendu dute Remirezen eta De la Fuenteren obrak agerian uzten duela zinemak errealitatea dokumentatzeko duen gaitasuna.
De la Fuente argazki zuzendaria da, bai eta gidoilaria, zuzendaria eta editorea ere, bertzeak bertze. 2006an estreinatu zuen bere lehen lana: Nomadak TX. 2014an, Goya saria irabazi zuen Minerita filmarekin. Remirez, berriz, gidoilaria eta ekoizlea da, eta De la Fuenteren hainbat film ekoitzi ditu. Harekin batera sortu zuen Kanaki Films etxea, 2009an.
Gutxi dira Fernando Hualdek ukitu ez dituen arloak. 1961. urtean jaio zen, Izaban, eta bere herriko eta eskualdeko kultura eta etnografia zabaltzeko egin du lan, etenik gabe. Nafar Ateneoak proposatu du aurtengo Vianako Printzea saria jasotzeko.
Hogeita hiru liburu idatzi ditu, eta sei dokumental prestatu. Bi mila artikulu baino gehiago argitaratu ditu prentsan, eta hamaika hitzaldi eman ditu. Izabako museo etnografikoaren bultzatzaile izan da, bai eta Burgiko almadiari buruzkoaren sustatzaile ere. Erronkaritik kanpo ere egin du lan, eta herriz herriko zaharren aspaldiko garaiei buruzko ahozko testigantzak jaso ditu, bertzeak bertze.
Nafar Idazleen Elkarteak proposatu du Tomas Yerro Vianako Printzea saria irabazteko. Nafarroako Unibertsitateko eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakasle izan da, bertzeak bertze. Río Arga poesia aldizkaria zuzendu zuen, eta hamaika testu argitaratu ditu Cuadernos de etnografía y etnología de Navarra aldizkarian. Poesia lanak ondu ditu, eta Nafarroako literatura jorratu du, hamaika hedabidetan.
Nafar Ateneoa sortzeko prozesuan parte hartu zuen Tomas Yerrok. Administrazioan ere izan ditu ardurak: Nafarroako Gobernuko Kultur Ekinaldien zerbitzuko buru izan zen 1991tik 1995era; eta Kultura zuzendari nagusi, berriz, 1995etik 1999ra.
Euskalgintzaren esparruan eragile nabarmena da Sagrario Aleman, eta Nafarroako Kulturaren eta Arteen Kontseiluko hainbat kidek proposatu dute Etxalekukoa Vianako Printzea saria jasotzeko.
1972. urtean hasi zen helduak euskalduntzeko eta alfabetatzeko lanean. Farmazia ikasketek Valentziara eta Madrilera eraman zuten, eta azken hiri horretan ere eman zituen euskara eskolak. Nafarroara itzuli, eta Erriberan aritu zen lehendabizi. Arturo Campion euskaltegitik deia jaso zuen arte. Hain zuzen, 1982. urtetik erretiroa hartu arte IKAren Iruñeko Arturo Campion euskaltegiko arduraduna izan da.
Lan akademikoagoa ere egin du eta egiten du, Euskaltzaindiko kide baita 2007. urtetik. Gainera, Principe de Viana, Jakin, Bat, Argia eta Pulunpe aldizkarietan idatzi izan du Alemanek. Euskararen alde egindako lanagatik hainbat sari jaso ditu: Zaldiko Maldikoren Urrezko Lamia, 1987an; Euskalerria Irratiaren Larreko saria, 1996an; eta Noticias Taldearen Ortzadar saria, 2016. urtean, bertzeak bertze.
Nafarroako Unibertsitate Publikoko Giza eta Gizarte Zientzietako Fakultateak proposatu du Atena fundazioaren hautagaitza. Desgaitasunen bat duten pertsonen alde egiten du lan, artearen bidez, eta autonomia eta bizi kalitatea helburu hartuta. Fundazioa hainbat familiak sortu zuten, 2001. urtean, eta, geroztik, musika eta dantza eskola bultzatu, eta konpainia bat osatu du, bertzeak bertze.
Atenak pertsonen garapen osorako tresna bilakatu du artea. Egindako lana jendaurrean erakusten dute fundazioko kideek, urtero oholtza gainera igotzen baitira prestatutako lanak aurkeztera. Lan horrek Nafarroako Gobernuaren Gazteriaren saria jaso zuen 2013. urtean.
Atena fundazioak aurkeztutako azken ikuskizuna 2018. urtekoa da, eta Mi propio universo du izenburu.
Pamplonesa Iruñeko udal musika-banda garai berezi batean bilakatu da Vianako Printzea saria jasotzeko hautagai: mendeurrena ospatzen duen urtean, alegia. Iruñeko Udalak, Pamplonesaren Lagunen Elkarteak eta Iruñeko Olentzeroren Lagunen Elkarteak proposatu dute.
1919. urteko urriaren 11n jo zuen lehendabiziko aldiz Pamplonesak, eta, geroztik, hiriko ikur bilakatzea lortu du. Sanferminetan karrikak girotzen dituelako ezagutzen dute anitzek, baina besten esparrutik kanpo ere lortu du publiko fidela. Urtean 50 kontzertu baino gehiago ematen ditu. Hezkuntzaren arloan ere egiten du lan, eta, azken urteotan, haurrak musikara hurbiltzeko programa bat garatu du herrialdeko ikastetxeetan. Vicente Egeak zuzentzen du Pamplonesa, 1996. urtetik. Nabarmendu du bandak tradizioa eta bide berriak uztartu dituela.
