Edurne Elizondo
Martxan da jokoa. Bart gauerdirako, lasterketaren irteera marran ziren hautagai guztiak, eta, pistolaren hotsa entzun orduko, korrika hasi dira. Bi aste luze barru ailegatuko dira helmugara: hilaren 26ko Nafarroako Parlamentua osatzeko hauteskundeetara, alegia. Nafarroako Gobernuko egungo presidente Uxue Barkosekin batera, bertze 11 lehendakarigai ariko dira boto bila. 50 aulki daude jokoan, eta, haien bidez, herrialdeko gobernua osatzeko aukera.
483.783 herritarrek izanen dute bi aste barruko bozetan botoa emateko eskubidea. Duela lau urteko hauteskundeetan, %68,26 izan zen parte hartzea. Hilaren 26rako, hain zuzen ere, boto emaileak aktibatzea izanen da alderdi eta koalizio guztien helburu nagusietako bat. Gaur egungo egoera ez da duela lau urtekoa bezalakoa, eta hilabete eskaseko denbora tarte batean bigarrenez deitu dituzte herritarrak bozkatzera.
Apirilaren 28an egin zituzten Espainiako Gorteetarako hauteskundeak, eta emaitzek Nafarroako Parlamenturako hauteskundeetan zer-nolako eragina izan dezaketen argitzea izanen da gako nagusietako bat. Legegintzaldian, aldaketaren eta erregimen zaharraren arteko tirabirek markatu dute jarduera politikoaren erritmoa, baina azken txanpan oholtza gainera igo dira orain arte oihalaren atzean ezkutatuta ziren bertze hainbat aktore, eta horrek ekarri du giroa aldatzea.
Joan den apirilean, eskuin muturrari eta faxismoari aurre egiteko asmoak baldintzatu zuen herritar anitzen botoa. Nafarroan, %76,29 izan zen parte hartzea, eta Navarra Sumak jaso zuen boto gehien. Bi aulki eskuratu zituen UPNren, Ciudadanosen eta PPren arteko eskuineko koalizioak Espainiako Kongresuan; bertze bi, PSNk; eta bakarra, berriz, Ahal Dugu-k, Ezker Batuak, Equok eta Batzarrek osatutako koalizioak. Espainiako Gorteetarako hauteskundeak gauza bat dira, eta bertze gauza bat dira Nafarroako Parlamentua osatzeko bozak. Hala eta guztiz ere, PSNk maiatzeko hauteskundeetan bete dezakeen rolari so dira herritar anitz.
Gehiengoen jokoa
Geroa Baiko Uxue Barkosi dagokio agintean jarraitzeko erronkari aurre egitea. 2015etik, EH Bilduren, Ezkerraren eta Ahal Dugu-ren babesarekin izan da Geroa Baiko Barkos gobernuko presidente, eta hilaren 26rako hauteskundeen testuinguruan, argi eta garbi erran du lauko gobernuaren aldekoa duela apustu nagusia.
Geroa Baik, EH Bilduk, Ezkerrak eta Ahal Dugu-k gehiengoa eman dieten 26 aulki izan dituzte Nafarroako Parlamentuan, azken lau urteotan. Gehiengo horri eustea du Barkosek helburu, baina zehaztu du “gehiengoen jokoa” herritarren esku dagoela, eta beren botoen bidez erabakiko dutela, hain zuzen ere, hilaren 26an. PSNrekin akordioa egiteko aukerari buruz, “behar diren gehiengoak gehitzeko prest” dela erantsi du, beraz.
Barkosek eta gainerako hautagaiek datozen bi asteotako kanpaina aprobetxatu beharko dute gehiengo horiek beren aldera eramateko. Azken hitza herritarrek izanen dute, hilaren 26an. Nafarroako Parlamenturako hauteskundeetan parte hartzeko aukera izanen dute eskubide hori kendu zieten 2.000 pertsona inguruk, lehen aldiz. Adimen desgaitasuna duten pertsonak dira. Sistemak botoa emateko eskubiderik gabe utzi zituen, baina, hauteskunde legea aldatu eta gero, berreskuratu dute. Apirileko Espainiako Gorteetarako hauteskundeetan izan zuten botoa emateko aurtengo lehen aukera.
Apirileko hauteskunde horien aurretik, hain zuzen ere, karrikan egin zuten protesta Nafarroako gobernuz kanpoko hainbat erakundek, migratzaile anitzek ere botoa emateko eskubiderik ez dutela salatzeko. SOS Arrazakeriak eta Paperak Denontzat, Africa United eta Afrikako Lorea elkarteek agerian utzi zuten herrialdean bizi diren 50.000 migratzailek ezin izanen zutela parte hartu Espainiako Gorteetarako bozetan. Nafarroako Parlamenturako bozetan parte hartzeko ere, Espainiako herritartasuna izan behar dute botoa eman nahi duten migratzaileek.
Udal hauteskundeetan, berriz, Europako Batasuneko migratzaileek badute botoa emateko eskubidea, bai eta bertze herriren batekoak direnek ere, baldin eta Espainiako Gobernuak herri horiekin akordiorik sinatu badu. Herrialdean, zehazki, 2.915 migratzaile dira maiatzaren 26ko udal hauteskundeetan botoa emateko eskubidea izanen dutenen zerrendan.
Nafarroan bizi diren migratzaile guztiek ezin dute botoa eman; ezta jaso ere. EH Bilduk Africa United elkarteko Modou Faye Beltxa sartu zuen Iruñeko Udalerako bere hautagaien zerrendan, baina ezin izan dute erregistratu, azkenean, ez duelako Espainiako herritartasuna. Duela hamar urtetik baino gehiagotik ditu Modou Fayek legeak Nafarroan egoteko eskatzen dizkion agiri guztiak, baina, hala eta guztiz ere, ezin izanen du zinegotzigai izan.
Are eskubide gutxiago dute paperik ez dutenek. 5.700 inguru izan daitezke herrialdean, gobernuz kanpoko erakundeen gutxi gorabeherako datuen arabera. Maiatzaren 26an parlamentuan eta udaletan banatuko dituzten aulkietan eseriko direnek ezarriko dituzten politikek, halere, haiei ere eraginen diete, jokoan diren gehiengoak osatzeko eskubiderik ez izan arren.
Joxerra Senar
Berriro PSNko idazkari nagusi izendatu ostean, 2017ko uztailean, Maria Txibitek honako promesa hau egin zuen: “2019an, Nafarroako Gobernuaren lidergoa hartu nahi dugu”. Askok irrigarritzat jo genuen aipu hura, ikusirik garai hartan PSN b…
Edurne Elizondo
Oraingo Iruñeko Udaleko hogeita zazpi zinegotzietatik, hamahiruk ez dute parte hartuko gaur hasi den hauteskunde kanpainan, erabaki dutelako ez aurkeztea hilaren 26ko bozetara. Horrek ezinbertzean ekarriko du erakunde hori berritzea; halere, boto emaileek erabakiko dute maiatzetik aurrerako udala zenbateraino izanen den berri edo ezberdin, haien esku baitago azken lau urteotako bidetik aurrera jarraitzea, edo bertze bide baten alde egitea.
Iruñeko Udalean aldaketa irudikatu duten taldeei dagokie hautesleen konfiantzari eusteko erronka; eskuinak, berriz, helburu du boterea berreskuratzea. UPNk Ciudadanosekin eta PPrekin bat egitea erabaki du hori lortzeko.
Herrialdeko 346 kontzejuetan eta 272 udaletan deitu dituzte nafarrak hauteskundeetara, hilaren 26rako. Guztietan ez dituzte eginen, ordea: adibidez, 31 udalerritan ez da hauteskunderik izanen ez delako hautagaitzarik aurkeztu; eta 92 kontzejutan ere ez. 113 udalerritan eta 223 kontzejutan, berriz, zerrenda bakarra aurkeztu da bi aste barruko hauteskundeetarako.
Hiriburuan, lehia handiagoa izanen da, zalantzarik gabe. Hamabi taldek aurkeztu dute Iruñeko alkate izateko hautagaitza; halere, haietako bat Ganemos Pamplona, zehazki, inpugnatu du Ahal Dugu-k.
Joseba Asiron alkatea izanen da EH Bilduko hautagaia berriz ere; Itziar Gomez, Geroa Bairena; eta Enrique Maia, berriz, Navarra Sumarena. Koalizio horretan UPN, PP eta Ciudadanos alderdiek egin dute bat.
Bertzalde, Maite Esporrin izanen da PSNko alkategaia; Edurne Egino Ezkerrarena; eta Andoni Romeo Aranzadi-Equorena. Aranzadi da hautagaia aldatu duen bakarra, hain zuzen. Gainera, ez da talde horren barruan gertatutako aldaketa bakarra. Izan ere, duela lau urteko udal hauteskundeetan, Aranzadi Ahal Dugu alderdiaren udal ordezkaria izan zen. Ana Lizoain izan zen 2015eko hauteskundeetan alkategaia, baina legegintzaldia amaitu baino lehen utzi zuen udaletxea, 2016ko urtarrilean. Orain, berriz, talde bakoitzak zerrenda propioa osatu du: Romeo da Aranzadi-Equoren alkategaia, eta Gaxan Sad Irisarri, berriz, Ahal Dugu-rena.
Krisiak
Bukatzear den legegintzaldi hau ez da gorabeherarik gabekoa izan Joseba Asiron alkatearentzat, behin baino gehiagotan agerian gelditu baitira udal gobernua babestu duten taldeen arteko desadostasunak. Taldeok 2017an hasi ziren soka tenkatzen, Pio XII.a etorbidea birplanteatzeko proiektuarekin. Aranzadiren eta EH Bilduren arteko tirabirak gelditu ziren agerian orduan. Egoerak okerrera egin zuen 2017ko abenduan, Aranzadiko hautetsi batek aurrekontuen aurkako botoa eman baitzuen. Soka, halere, hirugarrenean hautsi zen, 2018. urteko uztailean: sanferminen bezperan, uztailaren 5ean, Joseba Asiron alkateak udal gobernutik kanporatu zituen Aranzadiko hiru zinegotziak eta Ezkerrako Edurne Egino. Bi egun lehenago egindako bozketak eragin zuen alkatearen haserrea, sei milioi euroko superabita zertan inbertitu erabakitzean Aranzadi eta Ezkerra abstenitu egin baitziren. Joan den urtarrilean, gainera, 2019ko aurrekontuen bozketan abstenitu egin zen Aranzadi, berriz ere, eta hutsean utzi zuen kontuen aldeko EH Bilduren, Geroa Bairen eta Ezkerraren ituna.
2015eko hauteskundeek Iruñerriko bertze hainbat herritako udal gobernuetara eraman zuen aldaketa; bertzeak bertze, Barañainera, Berriozarrera, Antsoainera eta Atarrabiara. Herriotako alkateak karguari eusten saiatuko dira hilaren 26ko hauteskundeetan.
Lizarrako alkate Koldo Leoz ere ariko da aginteari eusteko lehian, bai eta Tuterako alkate Eneko Larrarte ere. Tafallako lehen zinegotzi Arturo Goldarazenak, berriz, ez aurkeztea erabaki du.
Hilaren 26an, 483.783 nafarrek izanen dute beren udalerrietako eta kontzejuetako gobernuak osatzeko hauteskundeetan parte hartzeko aukera. Duela lau urte, %71,25ekoa izan zen parte hartzea.
Edurne Elizondo
Azken berrogei urteotan egindako lehiaketetako bakar batean ere ez dute irrati komunitarioentzako lizentzia bakar bat ere banatu; bada garaia bazterketa historiko horren auzia konpontzeko”. Horixe nabarmendu dute Eguzki irratiko eta hedabide hori babesten duen Apice elkarteko kideek, jendaurrean egindako agerraldi batean. Azaldu dute izena eman dutela Nafarroako Gobernuak irrati lizentziak emateko martxoan abiatutako azken lehiaketan. Hori ere irrati komertzialentzat antolatu dute bakarrik. Egoera hori salatu, eta konponbidea eskatu dute Eguzkiko ordezkariek.
1982. urteko abenduan egin zuen Eguzki irratiak lehendabiziko saioa, Jarauta karrikako egoitzatik. Alde Zaharrean da irratia oraindik ere, Nabarreria karrikan. Lehen saio hori egin zuenetik, lizentziarik gabe egin du aurrera proiektuak; maldan gora egin behar izan du bidea anitzetan, azken lau hamarkadetan lau aldiz itxi baitute irratia.
1983. eta 1984. urteetan itxi zuten, Euskal Herriko beste irrati libre anitz bezala, eta 1988. urtean ere bai, Espainiako erregeak Iruñera egindako bisitak eragindako istiluen inguruko informazioa zabaltzeagatik. 1992. urtean saiatu ziren isilarazten azkenekoz. Baina airean jarraitzen du irratiak. “Gurearen gisako hedabideek ezin dute duintasunez eta berdintasunean lan egin, erregularizatzen ez badituzte”, erran du Eguzki irratiko kide eta esatari Jorge Riberak, halere.
Martxoan antolatutako azken lehiaketan, Nafarroako Gobernuak Iruñean banatzeko irrati lizentzia bat gorde du. Lehiaketa horrek 2017. urtean antolatutakoa ordezkatu du, duela bi urtekoa bertan behera utzi eta gero. Eusko Media erakunde pribatuak helegitea aurkeztu zuen 2017an, eta, aintzat hartu eta gero, gobernuak bazter utzi zuen lehiaketa. 2017. urtekoan bazen lizentzia bat irrati komunitarioentzat; haren ordez martxoan antolatutako lehiaketan, ordea, ez.
Eguzki irratiko kideek “tamalgarritzat” jo dute irrati komunitario bati lizentzia emateko aukera galdu izana. “Aurreko gobernuen bidetik egin du aurrera ustezko aldaketaren egungo gobernuak ere, eta ez da gai izan arazoa konpontzeko. Bere esku zegoen hori egitea; ez dugu ulertzen zer-nolako interesen arabera erabaki duten irrati komunitarioak bazter uzten jarraitzea”, salatu du Otanok.
Herri mugimendua ardatz
Herri mugimenduen bozgorailu izateko sortu zuten Eguzki irratia, 1982. urtean; Iruñeko garai hartako talde ekologista eta antinuklearra izan zen proiektu horren bultzatzaile. Eguzki izeneko aldizkariarekin hasi, eta uhinetara egin zuten jauzia gero. “Beharrezkoa zen ahotsik ez zutenei ahotsa ematea”, arduradunen hitzetan. Xede bera dute ardatz orain ere. “Herri mugimendua izan da beti helburua eta proiektuaren ardatza. Aurrera egin dugu; garatu dugu proiektua, baina oinarri horri eutsi diogu”. Krisi ekonomikoari ere egin diote aurre, eta, bazkideen eta entzuleen babesarekin, zutik jarraitzen du Eguzki irratiak.
Zutik da, eta urratsak egiten segitu nahi du, gainera. Horregatik erabaki dute irratiko kideek martxan den lehiaketan parte hartzea. Izena emateko epea berriki amaitu da, eta datozen hilabeteetan erabakiko da. “Hurrengo gobernuaren lana izanen da”, erran du Riberak.
Irratiko kideek ez dute zalantzarik Eguzkik lizentzia merezi duela. 36 urtez egindako bidea nabarmendu dute, eta erantsi dute baimena jasotzeak “hedabideen demokratizazioari eta adierazpen askatasunari” eginen liekeela mesede.
Gaineratu dute Europan anitz direla lizentzia duten Eguzkiren gisako irrati komunitarioak. “Espainiako Estatuan ere badira; aukera badago”. Eguzkiko kideek salatu dutenez, ordea, borondatea falta izan da orain arte.
Irratiko arduradunak borondate hori aldarazten saiatu dira, irrati komunitarioentzako lizentziarik gabeko lehiaketa ekarri duten agindu eta dekretuen aurka eginez. Egoera jendaurrean salatzea izan da egindako azken urratsa. Eta lanean jarraitzeko konpromisoa berretsi dute. “Eguzki irratiak lizentzia lortzen duenean, Nafarroako gizarte osoak irabaziko du, askotarikoa dela erakutsiko baitu”, bukatu dute Otanok eta Riberak.
Lohizune Amatria
Mundu fantastikoa, ametsetakoa, ekarri du sanferminetako kartelera aurtengo lehiaketako irabazleak. Uztailaren 6an jaiki, balkoia zabaldu, eta txupinazoa jaurtitzear direla plazara begira ezarri gaitu egileak. Jendez gainezka dago Udaletxe plaza. Irudian ez da soinurik ageri, baina hiria borborka imajinatu dut, oihuka. Hala sentitzen du egileak ere hiria une horretan, urduritasuna jaso nahi izan du, atzerako kontua egiten ari denaren sentimendua.
Ez naiz orain hasiko kartela polita edo itsusia iruditu zaidan argudiatzen. Baina zutabera ekarri nahi izan dut afixa, arrotz egiten zaidan ezaugarri bat gaineratu diolako egileak ametsetako mundu horri. Gaineratu edo ezabatu egin du, ikuspuntuak ikuspuntu. Udaletxeko balkoian lau bandera ageri dira, gorriak denak. Nafarroa irudikatuta egotea nahi izan du. Baina hortik haratago, haren esanetan, mundu horretatik at utzi du politika guztia: “Bandera neutroak dira, ikur eta zigilu politikorik gabeak, ikuslearengan bestelako interesak sortuz, gizartea etengabe banatzen duenaz haratago”.
Ametsetako sanferminak irudikatu ditu, nahiko lituzkeenak, pentsatzen dut. Eta horietan ez dago politikarako tokirik. Edo bai. Izan ere, ez al da erabaki politiko bat bandera “neutroak” ezartzea udaletxeko balkoian? Ez al da erabaki politikoa txupina nork jaurtiko duen erabakitzea? Nola ospatuko diren hiriko jaiak?
Gehienetan pentsatzen dugu erakundeetan ematen den hori baino ez dela politika. Zein bandera dagoen balkoian. Baina hortik haratago doa; eta politikak ere eremu pertsonala hartzen du. Ametsetakoa, esaterako.
Une magikotzat hartu ohi da txupinazoarena. Kartelaren aurkezpenaren egunean bezala, kazetari andana biltzen ditu hitzorduak. Bi orduko saio berezi bat izaten da telebista ikusleentzat, postal bateko irudia beste askorentzat. Baina txupinazoa ez da une hori bakarrik, unea eta unearen aurretik gertatuko guztia da. Ezin diogu, beraz, politikaz duen hori kendu.
Aurten biziko dugun txupinazoa ez zen berdina izango, Juanito Etxeparek 1931. urtean, Gazteluko Plazan, suziria bota izan ez balu; Joaquin Ilundain eta Jose Maria Perez Salazar falangistek suziria botatzeko ardura haien esku hartu ez balute; udaletxeko balkoitik botatzeko erabakia hartu ez balute; 2010. urtean istiluak izan ez balira; 2013. urtean arrantzaleak agertu ez balira… Gaur egun direnak ez lirateke berdin izango, gertatu diren horiek gertatu izan ez balira.
Ametsetan bada ere, ezin dut imajinatu pankartarik gabeko txupinazorik, edo argazkian azaltzeko tokia egiten saiatzen ari den politikaririk gabeko ekitaldirik. Atzera begiratu ondoren, ezin dut ulertu inguruko etxeetako balkoietan banderarik ez egotea, edo hegaka baloi erraldoirik ez azaltzea…
Gaur abiatu da hauteskunde kanpaina. Bi aste hauetan eta ondorengoetan gertatuko den horrek guztiak ere aldatuko du aurtengo sanferminetako txupinazoa, seguru. Etengabe banatzen gaituzte halakoek, baina ezabatuta ez dugu aldatuko.
Edurne Elizondo
Harritu gaitu agerraldiak; ez da egia irregulartasunak gertatu direnik”. Horixe erantzun diote Nafarroako Osasun Departamentuko arduradunek herrialdeko gobernuz kanpoko hainbat erakundek jendaurrean egindako salaketari. Paperik gabeko m…
Ane Eslava
Orain dela urtebete Auzolan liburu denda itxi zutenean, Iruñeko literaturazale asko “umezurtz” geratu ziren; hiriko erreferentziazko kultur espazio bat galdu zuten, berrogei urteren ostean. Baina, haien zorionerako, orain, beste liburu denda batek okupatu du aurrekoaren lekua; berpiztu egin da San Gregorio kaleko 3. zenbakiko kultur oasia. Menades du izena espazio berriak, eta Pilar Escalada eta Marta Martinez dira haren jabeak. Iazko udaren aurretik eskuratu zituzten lokaleko giltzak, eta azaroan ireki zituzten ateak berriro.
Escalada eta Martinez liburu saltzailea eta editorea dira, eta liburuen munduan izandako hartu-emanarengatik ezagutzen zuten elkar. Literatura bizitzeko modu ezberdinak zituzten, baina “bateragarriak”. Escalada iruindarra da, baina Zaragozan bizi izan da urte luzez, eta Iruñera itzuli nahi zuen; Martinez katalana da, baina Iruñera etorri nahi zuen bizitzera. Hain zuzen ere, Auzolan izandako tokia errentan ipini zuten une berean. “Hori jakin genuenean, gure aukera zela ikusi genuen; polita iruditu zitzaigun kultur espazio bat irekitzea beste bat ixten zuten tokian”, adierazi du Escaladak. Hala, proiektua martxan jarri zuten.
Tokia berregokitzeko lanekin hasi bezain laster, kartel bat jarri zuten lokalaren kanpoaldean, aditzera emanez liburu denda berri bat irekiko zutela. Azkar heldu zen iruindarren eskertzea: egun batean, atea zabaltzerakoan, eskuz idatzitako ohar bat aurkitu zuten lurrean; norbaitek atearen azpiko tartetik sartu zuen. “Ateak noiz irekiko dituzuen zain, ilusioz, Auzolanen umezurtz bat“, zioen oharrak. Hizkiak ez ziren ongi irakurtzen, hezetasunak hondatu baitzuen papera, eta hitz bakar bat mantentzen zen bere horretan: ilusio. “Hain ederra iruditu zitzaigun, gorde egin baikenuen, eta zabaltzean, markoa ipini eta paretan zintzilikatu genuen”, kontatu du Escaladak. Hor jarraitzen du oharrak.
Auzolanen espazio berean dago denda, baina ez da denda bera. Atetik sartu bezain laster suma dezake hori bisitariak: Auzolan argitsua eta koloretsua zen; Menadesen, berriz, kolore zuria nabarmentzen da, eta dekorazioa soilagoa da. Escaladak azaldu duenez, proiektua aurrera ateratzea erabaki zutenean, pentsatu zuten toki berezi bat sortu behar zutela; beren izaeraren zati bat izan behar zuela dendak. “Eta emaitzan argi ikusten da emakumeen liburu denda bat dela”.
Emakumeen liburu denda bat da, izenetik beratik hasita: Menadeak greziar mitologiako izaki femeninoak dira, eta eromenarekin eta estasiarekin lotutako Dioniso jainkoarekin erlazionatuta daude. Teoria batzuen arabera, Dionisioren jarraitzaileak, Bakanteak, estasian sartzen direnean, Menade bihurtzen dira. Beste teoria batzuek, berriz, diote Menadeak erdi jainkosak direla, eta borrokan hasten direnean guztia suntsitzen dutela. “Iruditu zitzaigun irudi klasiko bat zela, baina baita indartsua eta femeninoa ere: borrokalaria”, azaldu du Escaladak.
Bestalde, haien helburu nagusietako bat izan da egungo kontsumo gizartearen zurrunbilotik ateratzea; erritmoa moteltzea. Izan ere, egun bizitzako esparru askotan dagoen abiadura azkarrak kutsatu egin ditu liburu denak ere, eta argitaletxe talde handiek ito dituzte txikiak, Escaladak azaldu duen moduan: “Orain, argitaletxe handi batek 200 produktu berri izan ditzake hilabetean, eta liburuen ibilbidea oso laburra da: lehen, liburu berri batek hilabete bat iraun zezakeen mahaian; orain, astebetean aldatu behar duzu, eta, ondorioz, lan on asko ez dira nabarmentzen”. Horren aurrean, haiek erritmoa mantsotu nahi dute; liburuei denbora eskaini; argitaletxe txikiei tokia egin; bezeroekin hitz egiteko tartea hartu. Finean, ohitura zaharrak berreskuratu.
Liburuen artean poesiakoei egin diete tokirik handiena, hutsune bat ikusten baitzuten hor: “Poesia beherantz doa; badirudi orain boom txiki bat gertatzen ari dela, baina idazle on asko ez dira nabarmentzen”. Haiei tokia eskainiz eta klasikoak berreskuratuz osatu dute liburu dendaren funtsa. Poesiaz bestalde, saiakera da Menadesen bigarren indargunea, eta umorezko liburu ilustratua eta narratiba ere badute.
Baina, liburuak saltzeaz gain, kultur militantzia ere egin nahi dute Menadesen. Horretarako, aurkezpenak, topaketak eta irakurle klubak antolatu dituzte, besteak beste. Hainbat idazle eraman dituzte dendara dagoeneko: Gemma Pierola, Ana del Paso, Emma Southon, Flavita Banana… Escaladak eta Martinezek “garrantzitsu” ikusten dute bertako egileei oihartzuna ematea, baina, horretaz gain, kanpokoak ere eraman nahi dituzte, “Iruñea mapan kokatzeko”. Alor horretan, Auzolanen lekukoa hartu dute, Foro Auzolan egitasmoarekin antzekoa egiten baitzuten. Baina, Auzolanen ez bezala, haiek dendaren atzeko aldean egiten dituzte liburuen aurkezpenak; eserlekuak jarri dituzte, eta egongela itxura eman diote espazioari, jendea eroso egon dadin. Aurkezpenak “oso arrakastatsuak” izan dira, Escaladaren esanetan, eta, hortaz, pozik daude, halakoak antolatzea “errusiar erruletara jokatzea” bezala delako: “Inoiz ezin duzu jakin zein izango den erantzuna”.
Bi irakurle klub ere abiatu dituzte. Hilean behin elkartzen dira; batekin, goizez, eta, bestearekin, arratsaldez. Goizeko talderako askotariko liburuak aukeratu dituzte, eta, Escaladak esan duenez, erantzuna “oso ona” izan da. Arratsaldekoa berezia da: Aitortzen dut izena jarri diote, eta bizitzan irakurri behar diren liburu klasikoak irakurriko dituzte; “zeren, aitortzen dugu, ez ditugu irakurri”. Klasikoen zerrenda bat egin zuten denda zabaltzean, eta irakurleek aukeratu dituztenak irakurtzen ari dira: Gerra eta Bakea, Mendi magikoa, Lolita, Suminaren mahatsak… “Oso interesgarria izaten ari da”.
Proiektua martxan jarri zutenean, Escaladak eta Martinezek bazekiten ez zela erronka makala, ez baitira garai errazak liburu denda txikietarako. Azkenaldian, Iruñean urteak zeramatzaten denda asko itxi dituzte, saltoki txikiek zailtasunak dituztelako kate handien dinamikei aurre egiteko, eta oztopoak areagotzen dira kulturaren esparruan. “Gure kasuan, zabaltzera gindoazenean, batzuek esaten ziguten zoratuta geundela”, aitortu du Escaladak. Baina haiek eskarmentua dute liburuaren munduan, eta bazekiten nora zihoazen; horregatik, ez zuten zalantzarik izan. Eta pozik daude erantzunarekin: “Onarpena izugarria izan da, eta bizilagunak pozik daude, tristea delako ikustea betiko dendak galtzen ari direla”.
Liburu saltzaileen sarea
Denda ireki behar zutenean gainontzeko liburu saltzaileengandik jaso zuten babesa ere aipatu du Escaladak: “Iruñean liburu saltzaile izugarriak daude, eta haiek esan ziguten aurrera egiteko, denontzako tokia zegoela”. Izan ere, salmentek erakusten dute itxi dituzten liburu dendetako bezeroak ez direla besteetara joan; hortaz, eskaria zegoen. Liburu denden espezializazioak eragin zuzena du horretan, Escaladaren ustetan: “Hiriko liburu dendak elkarren osagarriak gara; gauza ezberdinetan espezializatuta gaude, eta bakoitzak bere bezeroak ditu”. Dendariek elkarri bidaltzen dizkiete bezeroak, eta harreman ona dago haien artean. “Liburu denden sare polita dago Iruñean”. Orain, sare horretan bada kide berri bat, eta luzerako etorri da.
Eider Goenaga Lizaso
Maria Lakunza, ikasgelan, Rosa Parks autobusean bezala irudikatzen du Luis Garbaio idazle eta kazetariak (Lizarra, 1956): bakar-bakarrik. Izan ere, bere ikasketa prozesu osoan emakume bakarra izan zen gelan; bakarra batxilergoan, bakarra zuzenbide ikasketetan… Ibilbide profesionalean ere Lakunzak (Iruñea, 1900-1984) “genero bakardade izugarria” pairatu zuela dio Garbaiok.
Nafarroan emakumezko lehen abokatua izan zen Lakunza. 1927ko urtarrilean kolegiatu zen; garai hartan, berrogei abokatu aritzen ziren Iruñean. Hurrengo emakumea, Julia Alvarez Resano, 1933an sartu zen elkargoan. Nafarroan ez ezik, Gipuzkoan ere aritu zen abokatu Lakunza; han ere lehen emakumea izan zen.
Garbaiok Nafarroako abokatuen elkargoaren 200. urteurrenerako lan bat egiten ari zela jakin zuen Lakunzaren berri. Aitzindaria izan zen arren, ohartu zen haren izena ez zuela inoiz entzun. “Garai hartako beste emakume abokatuen izenak ezagutzen nituen, baina Mariari buruz ez zegoen ezer. ‘Hemen istorio bat dago’, pentsatu nuen, eta ikertzen hasi nintzen”. Horrela konturatu zen Gipuzkoan ere lehen emakumea izan zela abokatuen elkargoan.
Garbaiok zerbait egitea erabaki zuen, eta liburu hau da emaitza: Un momentu en la luz (Momentu bat argitan). Gipuzkoako zein Nafarroako abokatuen elkargoaren laguntzaz argitaratu du. Garbaiok ez du erraza izan Lakunzaren biografia idaztea. “Haren eskutik idatzitako ia ezer ez dago, eta ondorengoei ez zien inoiz hitz egin gerra aurreko bizimoduaz. Hil ostean semea amaren gauzetan begiratzen hasi zenean aurkitu zuten, adibidez, Mariaren toga”. Testigantza zuzenik ezean, artxiboetan miatuz eta testuinguruari erreparatuz eraiki du Garbaiok Lakunzaren biografia.
II. Errepublikaren aurretik, Espainiako Estatuan soilik sei emakume aritu ziren abokatu: Clara Campoamor, Victoria Kent, Matilde Huizi, Concha Peña, Ascension Chirivella eta Lakunza bera. “Euren militantzia politikoagatik, besteek proiekzio publikoa izan zuten gerora ere. Mariaren kasuan, badirudi abokatu gisa jardutea zuela asmo bakarra, baina nik jakin nahi nuen zer gertatu zen harekin”.
Ohiz kanpokoa
Emakume batek ikastea “ohiz kanpokoa eta salbuespenezkoa” zen garai batean ikasi zuen Lakunzak. “Batxilergoko urteetan, Maria izan zen institutuan gelako neska bakarra. Zuzenbideko lehen ikasturtean, Zaragozan, fakultateko emakume bakarra izan zen, eta Madrilen, hurrengo lau urteetan, berdin”. Ikasketak bere kasa egiten ari zen beste emakume nafar bat ere bazen Madrilen, Matilde Huizi, baina hura ez zen eskoletara joaten. Huizi ez zen Nafarroan kolegiatu, Madrilen baizik.
Garbaioren ustez, “genero bakardadeari” aurre egin izanak erakusten du Lakunzarentzat Zuzenbidea ikasteak zuen garrantzia. Ikasketek, ordea, ez zuten bidea guztiz irekitzen: gizonak epaile, fiskal eta abar izan zitezkeen; emakumeak, soilik abokatu. Donostiako bulego batean eta Iruñeko beste batean aritu zen Lakunza 1927tik 1931ra, eta ofiziozko kasu bakan batzuk baino ez zituen eraman. “Abokatu izan zitezkeen arren, inork ez zituen kontratatzen”.
1927ko uztailaren 29an egin zuen debuta, Aurizberriko gizon bat defendatzen; beste gizon bat suzko arma batekin zauritzea egozten zioten. Bilorian, Lana ibarrean gertatutako hilketa bikoitz bat izan zen Lakunzaren kasu entzutetsuena. Baina apenas egiten zuen lanik, ez Gipuzkoan eta ez Nafarroan. 1927tik 1933ra, Gipuzkoan kasu bakarra eraman zuen, eta lau bakarrik Nafarroan.
Garbaioren arabera, irteera profesional bila joan zen Lakunza Madrilera, bide pribatutik zereginik ez zuela ohartu ostean. “Orduko emakume abokatuetako bakar bat ere ez zen bizi abokatu izatetik: denek beste lanen bat zuten”. Ekainaren 25ean iritsi zen Madrilera, Errepublikak bi hilabete baino ez zituela, eta, 1932ko apirilaren 30ean, Nekazaritza Ministerioan hasi zen lanean.
Uztailean, funtzionario izateko oposizioak egin zituen. Bigarren postua lortu zuen, eta hori izan zen goranzko bidearen hasiera. Urtean 2.500 pezeta (15 euro) kobratzetik 1937an 7.500 kobratzera iritsi zen. 1933tik Nekazaritza Erreformarako Institutuan (IRA) aritu zen lanean, eta Europako nekazaritza erreforma ikuskatzera ere bidali zuten, idazkari gisa, pasaporte diplomatikoarekin.
1936ko abenduan, Madrildik Valentziara deitu zuten lanera, gerraren ondorioz han baitzuen egoitza Errepublikako Gobernuak. 1939an funtzionario publikoen depurazioa sufritu behar izan zuen, eta prozesuan bere burua defendatu zuen. “Auzibidean berak ukatu egin zuen arren, nik uste dut garai hartan haren ideiak ezkerraren gertukoak zirela”. Zigor gisa, hainbat kargu betetzeko inhabilitazioa ezarri zioten, eta Sevillara bidali zuten. “Uko egin zion Sevillara joateari eta, horrekin batera, bere ibilbide profesionala eraikitzeko egindako ahalegin guztiari”.
Lakunza Valentzian bizi izan zen, 1984an hil zen arte: “Pena da, nola egin zion uko aurretik egindako guztiari. Hain gogorra izan zen harentzat, nahiago izan zuen erabat ahaztu, nik uste”.
Saioa Alkaiza
Demagun herrialde batean bizi zarela, lan egiten duzula, familia bat duzula, teilatupe bat duzula behar duzunerako, beheko dendako dendaria agurtzen duzula eta zure izenez deitzen zaituela. Edo ez.Demagun herrialde batean bizi zarela, lan…
Uxue Rey Gorraiz
Urte borobila dugu aurrean. Alfredo aspaldi hasi zitzaigun hori gogorarazten, ez da hala?”, dio irribarretsu Maider Betelu Sakanako Guaixe aldizkariko kazetariak. Alfredo Alvarori berari egin dio galdera, erredakzioburuari, eta baietz esan du horrek, buruarekin keinu eginez. Aldizkariak 25 urte beteko ditu aurtengo abenduan, eta, urte hasieratik, gerora etorriko diren ospakizunak prestatzen ari da bederatzi kideko lantaldea erredakzioan. Biek hunkituta begiratzen dute atzera, orain arte egindako bideaz harro, eta aurrera jarraitzeko betiko ilusioaz.
1994tik hilabetero hasieran eta astero ondoren, sakandarren etxeetara ailegatzen da aldizkaria, euskarazko tokiko informazioa emateko. Mende laurdena eginen du Guaixek, Sakanatik eta Sakanarentzat.
Eskualde horretako euskaltzaleen artean piztutako ilusioak abiarazi zuen Guaixe, orain dela 25 urte. Ibarrean gertatzen denaren berri euskaraz emateko premia ikusita jarri zuten martxan proiektua hiru emakumek: Amaia Amilibiak, Olatz Irizarrek eta Aitziber Etxaizek. Kazetaritzako ikasleak ziren hirurak garai hartan, eta Urdiainen hasi ziren, hango udalak utzitako lokal batean.
Egitasmoaren inguruan babes taldea eratu zen, Bierrik elkartea bultzatzaile, eta abenduan argitaratu zuten lehenbiziko zenbakia. Aldizkarian, Sakanako herrietako kronikak irakur zitezkeen, bakoitzean zeuden berriemaileek idatziak. Maider Beteluk egiten zuen Lakuntzakoa, adibidez. “Hasiera gogorra izan zen, baina oso polita”, dio hunkiturik, hastapenak gogora ekarrita.
Kutxa mordoa dute erredakzioan pilaturik asteotan —orain erredakzioa Altsasun dago—, bata bestearen gainean. “Guaixe-ak eta Oixe-ak daude barrenean”, argitu du Beteluk. Izan ere, gaur egun ezagutzen dugun Guaixe astekariak hainbat aldaketa izan ditu urte hauetan, gaur egungo itxura eta formatua hartu arte. “Hilabetekaria ginen hasieran, baina ohartu ginen zaharkituta gelditzen ginela. Albisteak berandu iristen ziren.” Arazo horri aurre egin nahian sortu zuten Oixe, hilabetekariaz gain astero argitaratu zena. 2001etik 2003ra, bi aldizkariak aldi berean argitaratu eta gero, Guaixe astekariaren aldeko apustua egin zuten. Baita bete-betean asmatu ere, urteek erakutsi dutenez. Erabakia “ausarta” izan zen, Alfredo Alvaroren ustez: “Astekari bihurtzeko pausoa eman genuenean, jende asko beldur zen orrialdeak betetzeko adina material izango ote genuen”. Ordutik, ostiralero 24 orrialdeko aldizkaria ateratzeko gai direla ikusi dute, batzuetan baita gehiagokoa ere. “Informazio olatuak gainditu egiten gaitu beti”, erantsi du erredakzioburuak.
Letra eta irudiak aski ez, eta irratien uhinetara egin zuen salto Guaixe-k, 1999ko udaberrian. Orduantxe hasi zen Alfredo Alvaroren ibilbidea ere, Beleixe irratiaren sorrerarekin. “Irratiarekin informazio asko igortzea lortu genuen, eta askoz presenteago geunden egunerokoan”, azaldu du Beteluk. Gaur egun, astelehenetik ostiralera, egunero egiten dute zuzeneko emisioa Egun On Sakana saioarekin, 10:00etatik 12:00etara. Irratiarekin batera, sareak ere erraztu egin du berehalakotasunez jarduteko bidea, nahiz eta oraindik ere astekari fisikoa den beren produktu kuttuna. “Ohiturak beste batzuk izan arren, batzuek oraindik papera maite dugu”, dio umoretsu Alvarok, aleetako bat eskuetan.
Bat-bateko informazioa eta berehalako erantzunak ematea egin du posible guaixe.eus-ek. “Pil-pilean dauden gai batzuen inguruan beharrezkoa dugu hori, erreferenteak gara eta”. Bereziki Altsasuko auziaz ari da Maider Betelu.
Bi kazetariak sinetsita daude ibarraz kanpotik ere begiratzen dietela, baina harro azaltzen dute zilborra Sakanan duten komunikabidea direla. Argi dute hori. Gustura jartzen dute fokua beste hedabideek paratuko ez luketen gertaera txikiago horietan. “Guretzat ez dira txikikeriak, eta jendeak horien inguruko informazioa behar du”, nabarmendu du Alvarok.
Garai latzetan, babes
Gertukoa eta gertutik; horrela egiten dute lan egunero. “Gaia edozein dela ere, tokiko ikuspegitik lantzen saiatzen gara, gurera ekarrita. Gripe epidemiaz ari bagara, esan dezagun zer eragin izan duen gure herrietan”. Alfredo Alvarok argi du tokiko hedabideak bigarren edo hirugarren mailakoak direla askorentzat. “Madrildik begiratuta? Guztien azpian gaude!”. Ez Sakanan, ordea.
2012 inguruan, krisi ekonomikoak gogor astindu zuen Sakana, eta, era berean, baita hedabidea bera ere. Guaixe-k eta Beleixek kolpe latza jaso zuten urte horretan, eta kinka larrian egon ziren biak. 2011ko Guaixe-ren azken zenbakia berezia izan zen horregatik: argazkien ordez, zuriuneak ikusten ziren astekarian. Protesta keinu bat izan zen, hedabideek jasaten zuten egoera kezkagarriaren erakusle. Izan ere, Nafarroako Gobernuak euskarazko hedabideei ematen zizkien diru laguntzak erretiratu zituen, eta Eusko Jaurlaritzak ematen zituenak ere murriztu egin ziren urte berean. Hala ekarri dute gogora Maider Beteluk eta Alfredo Alvarok, ahotsa apalduta. Bien begietan mina nabaritu daiteke oraindik hain garai gogorrak oroitzean.
“Gurea bezalako komunikabide bat beti dago nolabaiteko krisian, baina egon zitezkeen baldintzarik okerrenek bat egin zuten orduan”, azaldu du Beteluk. Astekariak ohi baino orrialde gutxiagoko aleak argitaratu zituen denbora batez, eta zuzeneko emisio orduak gutxitu egin ziren irratian.
Okerrena, ordea, lantaldearen murriztea izan zen. Horrela diote Beteluk eta Alvarok aho batez, zalantzarik egin gabe. Bi izan zirela adierazi du erredakzioburuak hatz keinu batekin: bi langilek galdu zuten beren Guaixe-ko lanpostua. “Oso traumatikoa izan zen. Bai joan zirenendako, bai gelditu ginenendako”.
Egoera lazgarri horretatik ateratzea lortu zuten, ordea. “Bazkideei esker izan zen gehienbat”, dio Alvarok, eta aurpegiera aldatu zaie biei berehala. Oroitzapen goxoa da hori. Herritarrengandik jaso zuten administrazioak ematen ez zien babesa. 2.000 esker izeneko kanpaina abiarazi zuten bazkidetza sustatzeko eta bideragarritasun ekonomikoa bermatzeko, eta jendeak erantzuten jakin zuen. Galerak izan bazituzten ere, lortu zuten bidean aurrera egitea. “Herritarrak izan ziren gure sostengu nagusia, eta horrela da oraindik. Gurekin jarraitzen dute”, dio irribarrez Beteluk.
Mankomunitateak eta atzean dauden udalek emandako laguntza ere ez du ahaztu nahi izan, ordea. Sakandarren babesa ezinbestekoa izan da beti, erredakzioburuaren hitzetan: “Eskerrak eman besterik ezin dugu egin”.
Sakana, euskara, ‘Guaixe’
Erredakzioko kartoizko kutxetan bilduak dituzten ale horien antzekoak urte hasieratik ari dira Sakanan barna, batetik bestera, herriak bisitatzen. Erakusketa ibiltaria antolatu du Guaixe-k mende laurdena ospatzeko. Hilabetekariaren eta astekariaren ale zaharrak ikusgai dira bertan. Urdiainen hasi zuten bidea, otsailean, Guaixe-ren jaioterrian, alegia. Ondoren, Ziordira, Altsasura eta Arbizura ere joan da erakusketa, eta herri gehiago ere izanen ditu helmuga.
Sakanako ibarrak berezko duen konplexutasuna nabarmendu dute Beteluk eta Alvarok. Txikitasunetik lan egiten dutela diote behin eta berriz; txikiak direla, baina oso ibar dinamikoa, kulturalki aberatsa, eta bizia. Hogei mila biztanle inguru dira, 28 herritan banatuak. “Batzen gaituen hori zer den? Sakanak guztiok batzen gaituen bezala, euskarak batzen gaitu, eta Guaixe-k ere bai”, azaldu du Beteluk. Horregatik dute aukeratua lelo hori: Batzen gaituena.
Guaixe-koek egunero sentitzen dute sakandarrek dieten estimua. Kazetaritza hurbiletik landuta, hurbil nabaritzen dituzte irakurleak. “Faltan sumatzen gaituztela esaten digute oporretan egon eta astekaririk argitaratzen ez denean. Seinale ona, ezta?”, dio pozik Maider Beteluk. Beren babesa eta epeltasuna sentitu dezakete, eskaera edo galdera izan, edo kritika edo keinu. Euskal hiztunenak zein erdaldunenak, gainera. “Euskaraz ez dakitenek ere estimu handitan gaituzte: la Guaixe kontzeptua hedatua dago oso”, dio Beteluk irriz.
Urteurren berezi bat ospatzea beti da aitzakia ona atzera begiratu, hausnartu eta hurrengo pausoak zein izan daitezkeen hobeki ikusteko. Guaixe-k batu egiten du Sakana, eta asmo horrekin jarraitzeko grina dute oraindik. “Batzen segi dezagun”.
