Edurne Elizondo

Elkartea ez ezik, komunitatea ere osatu dute Zorokiain erosi dutenek. Bederatzi familia ari dira herria auzolanean berritzen, han bizitzeko asmoz. Haietako bat da Iosu Biskarret (Iruñea, 1980) .

Herri bat erosi duzue. Nolakoa da gisa horretako erabaki bat hartzeko prozesua?

Nire kasuan, alderantzizkoa izan da. Batzuek herri bat erostea erabaki zuten, eta haiekin bat egin nuen nik.

Herria zein izanen zen erabakia zuten jada?

Bai. Bikote batena izan zen ideia. Zorokiain ezagutu, eta egokia zela pentsatu zuten. Nik bat egin nuenean, herria erosteko aurrekontratua sinatuta zegoen jada. Taldea osatzen ari ziren.

Zerk erakarri zintuen proiektura?

Ni duela bost urte sartu nintzen taldean. Gisa horretako proiektuak gustuko nituen, eta aritua nintzen baten batean ere. Lagun batzuekin izan nintzen herri okupatu batean. Ez nintzen han bizi, baina asteburu oro joaten nintzen auzolanean etxeak konpontzera. Herri bat lehengoratzeko gogo hori, beraz, barruan nuen. Ezagun baten bidez izan nuen Zorokiaingo proiektuaren berri, eta bat egitea erabaki nuen.

Errekazar izeneko elkartea osatu duzue proiektua garatzeko. Zer asmo duzue?

Herria erosi eta gero, udalak, Untzitibarreko Udalak, erran zigun herria urbanizatu behar genuela. Ez genuen horrelakorik espero. Herria hutsik zegoen. Uste genuen proiektu bat egitea nahikoa zela etxeak berreraikitzen hasi ahal izateko. Baina ezetz esan ziguten, hornikuntzarako azpiegiturak zaharkituta zeudelako, eta berriz egin behar zirelako. Ezusteko handia izan zen guretzat.

Horregatik erabaki zenuten elkartea osatzea?

Bai. Bat egitea erabaki genuen, urbanizazio proiektua egiteko beharko genituen profesionalak kontratatu ahal izateko: ingeniaria, arkitektoa eta beste.

Oztopo handia izan da zuentzat?

Bai. Bi urtez aritu gara auzi hori konpontzen. Guk ez genekien urbanizazio proiektu bat nola egin. Hirigintza kontuetan aditua zen abokatu bat ere kontratatu genuen, laguntzeko.

Elkartea handituz joan da?

Bai. Hasieran lau familia ginen, eta asmoa zen gutxienez zortzi izatea. Urbanizazio proiektua egin bitartean, beraz, taldea osatuz joan gara. Horrekin batera, duela urtebete inguru beste ezusteko bat izan genuen.

Oztopo gehiago?

Oraingoan, ezustekoa ona izan da, udalak esan zigulako urbanizazioa bere gain hartuko zuela. Abenduan aipatu ziguten, gainera, gobernuaren diru laguntza jasotzeko aukera ere izanen genuela. Eta azkenean hala izanen da. Toki Azpiegituren Planaren bidez jasoko du laguntza udalak, urbanizazioa egiteko.

Etxeak berritzea izanen da hurrengo urratsa?

Bai. Elkartean, azkenean, bederatzi familiak egin dugu bat, eta gure asmoa da bederatzi etxe berritzea. Gainera, denon artean, herriko eliza erosi diogu Artzapezpikutzari, elkartearen egoitza egiteko. Eliza konpontzen hasi gara jada. Iaz, adibidez, teilatua aldatu genuen, eta orain barruan ari gara lanean.

Auzolanean ari zarete?

Bai. Igandero egiten dugu bat. Teilatua egitea lan handia izan zen, eta, horretarako, adibidez, hainbat egunez egin genuen bat, jarraian. Baina denon artean ari gara. Iturri berri bat ere egin dugu herrian, eta bide zaharrak atondu ditugu, azken bost urteotan.

Noiz uste duzue izanen duzuela aukera herrira bizitzera joateko?

Abenduan esleitu dituzte urbanizazioa egiteko lanak. Urtebeteko epea dago obra egiteko. Berez, obra txikia da, hiru hilabete ingurukoa. Baina ez dakigu noiz hasiko diren; ea udaberrian. Urbanizazioa egin eta gero, izanen dugu aukera etxeak moldatzen hasteko.

Berritu egin behar dituzue, edo hutsetik hasi eraikitzen?

Etxe batzuek hutsetik hastea behar dute; beste batzuek, berriz, berritzea. Nik, adibidez, galtegi bat moldatu behar dut, etxebizitza bilakatzeko. Barrutik hustu dut, eta lau horma utzi ditut zutik. Beste bi etxe hutsetik eginen dituzte, behera bota eta gero. Aukera baliatuko dute etxeak hegoalderuntz begira egiteko.

Ingurumenarekin kezka duzue?

Bai. Herri iraunkorra sortu nahi dugu. Herrian argindarra bada, baina gure asmoa zen eguzki plakak jartzea etxebizitzetan, hornitzeko. Nik hori eginen dut. Hasieran, etxebizitzetan komun lehorrak jartzea ere bazen asmoa. Baina hori bazter utzi behar izan dugu.

Zergatik?

Kontua da indarrean dagoen arautegiak behartzen gaituela ohiko urbanizazio lan bat egitera; herria urez eta argindarrez hornitzeko ohiko obra egin behar dugu, bai eta araztegi bat jarri ere. Administrazioak garapen iraunkorraren aldeko mezua du, baina ez dago prest gauzak beste modu batera egiteko. Ohiko sistemak jartzera behartzen gaitu. Lortu dugu, halere, kale argietan eguzki plakak jartzea.

Uste baino zailagoa izaten ari da nahi zenuten herri eredua martxan jartzea?

Bai. Askoz ere zailagoa. Uste genuen erosi eta dena martxan jarriko genuela. Baina dena zaildu eta mantsotu da. Landa eremua husten ari da, eta horrek, ustez, kezka sortzen du, baina zaila da herriotara itzultzeko bidea.

Komunitatea osatzea duzue helburu?

Bai. Hori oso garrantzitsua da guretzat. Horregatik ari gara auzolanean. Eliza izanen da denen arteko komunitatea osatzeko tokia.

Edurne Elizondo

Elkartea ez ezik, komunitatea ere osatu dute Zorokiain erosi dutenek. Bederatzi familia ari dira herria auzolanean berritzen, han bizitzeko asmoz. Haietako bat da Iosu Biskarret (Iruñea, 1980) .

Herri bat erosi duzue. Nolakoa da gisa horretako erabaki bat hartzeko prozesua?

Nire kasuan, alderantzizkoa izan da. Batzuek herri bat erostea erabaki zuten, eta haiekin bat egin nuen nik.

Herria zein izanen zen erabakia zuten jada?

Bai. Bikote batena izan zen ideia. Zorokiain ezagutu, eta egokia zela pentsatu zuten. Nik bat egin nuenean, herria erosteko aurrekontratua sinatuta zegoen jada. Taldea osatzen ari ziren.

Zerk erakarri zintuen proiektura?

Ni duela bost urte sartu nintzen taldean. Gisa horretako proiektuak gustuko nituen, eta aritua nintzen baten batean ere. Lagun batzuekin izan nintzen herri okupatu batean. Ez nintzen han bizi, baina asteburu oro joaten nintzen auzolanean etxeak konpontzera. Herri bat lehengoratzeko gogo hori, beraz, barruan nuen. Ezagun baten bidez izan nuen Zorokiaingo proiektuaren berri, eta bat egitea erabaki nuen.

Errekazar izeneko elkartea osatu duzue proiektua garatzeko. Zer asmo duzue?

Herria erosi eta gero, udalak, Untzitibarreko Udalak, erran zigun herria urbanizatu behar genuela. Ez genuen horrelakorik espero. Herria hutsik zegoen. Uste genuen proiektu bat egitea nahikoa zela etxeak berreraikitzen hasi ahal izateko. Baina ezetz esan ziguten, hornikuntzarako azpiegiturak zaharkituta zeudelako, eta berriz egin behar zirelako. Ezusteko handia izan zen guretzat.

Horregatik erabaki zenuten elkartea osatzea?

Bai. Bat egitea erabaki genuen, urbanizazio proiektua egiteko beharko genituen profesionalak kontratatu ahal izateko: ingeniaria, arkitektoa eta beste.

Oztopo handia izan da zuentzat?

Bai. Bi urtez aritu gara auzi hori konpontzen. Guk ez genekien urbanizazio proiektu bat nola egin. Hirigintza kontuetan aditua zen abokatu bat ere kontratatu genuen, laguntzeko.

Elkartea handituz joan da?

Bai. Hasieran lau familia ginen, eta asmoa zen gutxienez zortzi izatea. Urbanizazio proiektua egin bitartean, beraz, taldea osatuz joan gara. Horrekin batera, duela urtebete inguru beste ezusteko bat izan genuen.

Oztopo gehiago?

Oraingoan, ezustekoa ona izan da, udalak esan zigulako urbanizazioa bere gain hartuko zuela. Abenduan aipatu ziguten, gainera, gobernuaren diru laguntza jasotzeko aukera ere izanen genuela. Eta azkenean hala izanen da. Toki Azpiegituren Planaren bidez jasoko du laguntza udalak, urbanizazioa egiteko.

Etxeak berritzea izanen da hurrengo urratsa?

Bai. Elkartean, azkenean, bederatzi familiak egin dugu bat, eta gure asmoa da bederatzi etxe berritzea. Gainera, denon artean, herriko eliza erosi diogu Artzapezpikutzari, elkartearen egoitza egiteko. Eliza konpontzen hasi gara jada. Iaz, adibidez, teilatua aldatu genuen, eta orain barruan ari gara lanean.

Auzolanean ari zarete?

Bai. Igandero egiten dugu bat. Teilatua egitea lan handia izan zen, eta, horretarako, adibidez, hainbat egunez egin genuen bat, jarraian. Baina denon artean ari gara. Iturri berri bat ere egin dugu herrian, eta bide zaharrak atondu ditugu, azken bost urteotan.

Noiz uste duzue izanen duzuela aukera herrira bizitzera joateko?

Abenduan esleitu dituzte urbanizazioa egiteko lanak. Urtebeteko epea dago obra egiteko. Berez, obra txikia da, hiru hilabete ingurukoa. Baina ez dakigu noiz hasiko diren; ea udaberrian. Urbanizazioa egin eta gero, izanen dugu aukera etxeak moldatzen hasteko.

Berritu egin behar dituzue, edo hutsetik hasi eraikitzen?

Etxe batzuek hutsetik hastea behar dute; beste batzuek, berriz, berritzea. Nik, adibidez, galtegi bat moldatu behar dut, etxebizitza bilakatzeko. Barrutik hustu dut, eta lau horma utzi ditut zutik. Beste bi etxe hutsetik eginen dituzte, behera bota eta gero. Aukera baliatuko dute etxeak hegoalderuntz begira egiteko.

Ingurumenarekin kezka duzue?

Bai. Herri iraunkorra sortu nahi dugu. Herrian argindarra bada, baina gure asmoa zen eguzki plakak jartzea etxebizitzetan, hornitzeko. Nik hori eginen dut. Hasieran, etxebizitzetan komun lehorrak jartzea ere bazen asmoa. Baina hori bazter utzi behar izan dugu.

Zergatik?

Kontua da indarrean dagoen arautegiak behartzen gaituela ohiko urbanizazio lan bat egitera; herria urez eta argindarrez hornitzeko ohiko obra egin behar dugu, bai eta araztegi bat jarri ere. Administrazioak garapen iraunkorraren aldeko mezua du, baina ez dago prest gauzak beste modu batera egiteko. Ohiko sistemak jartzera behartzen gaitu. Lortu dugu, halere, kale argietan eguzki plakak jartzea.

Uste baino zailagoa izaten ari da nahi zenuten herri eredua martxan jartzea?

Bai. Askoz ere zailagoa. Uste genuen erosi eta dena martxan jarriko genuela. Baina dena zaildu eta mantsotu da. Landa eremua husten ari da, eta horrek, ustez, kezka sortzen du, baina zaila da herriotara itzultzeko bidea.

Komunitatea osatzea duzue helburu?

Bai. Hori oso garrantzitsua da guretzat. Horregatik ari gara auzolanean. Eliza izanen da denen arteko komunitatea osatzeko tokia.

Edurne Elizondo

Atseden hartzeko denborarik ez du Txema Lakunzak (Iruñea, 1965). Nafarroako Ganbera Operako kudeatzailea da, baina ez hori bakarrik: agertokia prestatzen aritu eta gero erantzun ditu ondoko galderak. Oholtza gainera igo da, egun berean, El flautista de Hamelin lanarekin.

Hamabosgarren urteurrena ospatu zenuten iaz. Zer asmo duzue 2019. urterako?

Proiektuz betetako urtea izanen da 2019a. Gure bidearen hasieran, urtean ikuskizun bakarra egiten genuen; orain, berriz, hainbat gauzatzen ditugu epe berean. Egin dugun jauzia ikaragarria izan da.

Hasieratik zaude zu taldean?

Bai. 2003tik. Kudeatzaile lanetan, halere, geroago hasi nintzen, 2009 inguruan.

Ez duzu, halere, kudeatzaile lan soila egiten, ezta?

Arlo guztietan murgiltzen naiz, egia erran. Kamioia kargatu, agertokia prestatu, kantatu, bildu... denetarik egiten dut. Eta denok gaude egoera berean.

Benetako auzolana da zuena, nolabait?

Halakoa dela erran daiteke, bai, eta hori dela, hain zuzen ere, hamabost urteko bidea egin izateko sekretua. Taldean, finean, familia bat gara. Denon artean banatzen ditugu lanak eta ardurak, eta gure arteko batasuna handia da. Horrek, noski, errazten du lana. Talde egonkor bat lortu dugu, eta gure arteko orekak mesede handia egiten digu.

Nola sortu zen proiektua?

2003an sortu zen Nafarroako Ganbera Opera, baina taldearen hazia lehenagokoa da; lehenago erein genuen. El flautista de Hamelin lana prestatu genuen hainbat lagunen artean, 2000. urtean. Orduan taldea ez zen existitzen, baina esperientziak zenbaitengan eragin handia izan zuen, eta ekarri zuen martxan jartzea, eta taldea osatzea. Eman nahi izan genion segida egindako lan horri, eta proiektu berritan sartu. Eta urratsez urrats ailegatu gara gaur egungo egoerara.

Hezkuntzaren arloak pisu nabarmena du zuen jardueran, eta opera eskola jarri duzue martxan. Zergatik egin duzue apustu hori?

Guretzat, ezinbertzeko garrantzia du hezkuntzaren arloak. Gurearen gisako proiektu bat jartzen duzunean martxan, argi duzu asmoa dela luze irautea; epe luzerako proiektu bat jarri nahi duzu martxan. Eta hori lortzeko ezinbertzekoa da gure lekukoa hartuko duen jendea egotea gure atzetik; hau da, haurrak eta gazteak hezi behar ditugu gurearen gisako proiektu batekin bat egin dezaten. Berritzeko, formakuntza ezinbertzekoa da. Formakuntza artistikoa eta teknikoa sustatu nahi ditugu.

Nahi zenuten emaitza ari zarete lortzen?

Bai, haur eta gazteekin egiten ari garen lanarekin hagitz kontent gaude, talentu handiko jendea badelako taldean. Aukerak baliatu dituzte, eta etekin handia atera diete. Ikasteko prest dira.

Hezkuntza sisteman falta da musika sakonago jorratzea?

Gabezia handiak daude. Anitzez ere gehiago jorratu eta bultzatu beharko genuke. Egun, musikari buruzko hezkuntza hutsaren hurrengoa da sisteman, eta hori aldatzeko ordua da. Nik argi dut hezkuntzan derrigorrezko eta funtsezko ikasgaia izan beharko lukeela musikak. Konpainiako kideok hori hagitz argi dugu. Finean, musika da denok lotzeko balio duen hizkuntza; denok elkar uler dezakegu musikaren bidez. Alde bateko eta bertzeko pertsonak elkartzen badituzu hamar kortxearen inguruan, elkar ulertuko dute, zalantzarik gabe. Mintzaira unibertsala da.

Ganbera opera taldea da zuena. Are zailagoa da gisa horretako musikak bere tokia aurkitzea?

Nafarroako Ganbera Opera dugu izena, eta hiru ezaugarri horiek mugatzen dute gure jarduera. Baina kontua da, egun, hirurak gainditu ditugula. Opera ez diren ikuskizunak prestatzen ditugu; ganberakoak baino ikuskizun handiagoak ere egiten ditugu; eta ez dugu bakarrik Nafarroan lan egiten. Hamaika hiritan izan gara.

Ez duzue izena aldatzeko aukera aztertu?

Ezagun egin gaituen marka da. Hamabost urteko bidea egin dugu jada, eta, hasiera hartan, berez, horixe ginen. Egungo egoerak erakutsi du bide luzea egin dugula eta pauso anitz eman ditugula. Bidean adin guztietako entzuleen oniritzia jaso dugu.

Hori ere bada zuen ezaugarri, denentzako ikuskizunak prestatzea, alegia.

Guk beti hartu dugu helburu haurrek eta haur ez direnek disfrutatzeko ikuskizunak prestatzea. Anitzetan, seme-alabak laguntzera joaten dira gurasoak antzokira; lortu behar dugu haurrentzako prestatutako lanarekin gozatzea haiek ere. Eta lortzen ari garela uste dut. Haurrentzako lanak egiten hasi ginen, baina orain denentzako ikuskizunak prestatzen ditugu. Hori da gure indarguneetako bat. Bertze bat da, zalantzarik gabe, hamaika elkarterekin egin dugula lan, eta horrek ere lagundu duela gure publikoa zabaltzen. Musika estilo ezberdinak ere uztartu ditugu, opera eta rocka, adibidez. Alfredo Piedrafitarekin eta Nafarroako Orkestra Sinfonikoarekin aritu gara, adibidez, ikuskizun berean.

Ez duzue mugarik?

Libre sentitu nahi dugu nahi duguna egiteko.

Ez dituzue etiketak maite?

Etiketa nagusi bat dugu: gure lanak eragiten digun pasioaren etiketa. Hori da garrantzitsuena. Profesionalak ere bagara, eta hori nabarmendu behar dugu.

2020rako Caritasekin ari zarete lan bat prestatzen. Arlo sozialak ere badu garrantzia zuentzat?

Bai. Gure gizartean ikusezin diren pertsonak ikusgarri bilakatu nahi ditugu, kulturaren bidez. Proiektu interesgarria da. Oraindik bide luzea dugu egiteko. 2020ko maiatzean estreinatuko dugu, segur aski, Iruñeko katedralean. Kulturak inklusiboa izan behar duela argi dugu.

Edurne Elizondo

Oholtzara lehendabizikoz igoko dira gaur, Barañaingo auditoriumean, Mejorana eta Perro Verde elkarteetako hainbat kide. Sufrimendu psikosozialeko esperientziak izan dituzten pertsonak dira, eta haien testigantzak oinarri hartuta osatu dute Que nadie camine por mi mente con los pies sucios lanaren gidoia. Sormen prozesuan ikasitakoaz aritu da Garbi Losada zuzendaria (Algorta, Bizkaia, 1959).

Nola sortu da proiektua?

Giza eskubideen gaia jorratzeko prestatzen dugun hirugarren obra da hau. Lehen urtean, langabetuekin eta migratzaileekin egin genuen lan, eta, iaz, berriz, zaharrekin. Orain, dibertsitate mentala duten pertsonekin ari gara, Acronica Producciones taldeko kideekin batera.

Zergatik hautatu duzue dibertsitate mentala dutenen kolektiboa?

Uste dugulako gai hori tabutzat hartzen dela oraindik ere. Ez dugu ahaztu behar, ordea, datuek diotela lau pertsonatik batek izanen duela adimen osasuneko arazoren bat. Baina ez dugu horri buruz hitz egin nahi ere. Estigma sozial handia dago, eta autoestigma ere bai. Acronica taldeko kideek ere gaia jorratu nahi zutela jakin genuenean, aukera ona zela pentsatu genuen.

Nolakoa izan da sorkuntza prozesua?

Diagnostikoa duten pertsonekin eta aktore profesionalekin egin dugu lan. Prozesua hagitz aberasgarria izan da. Egia erran behar badut, uste dut hitz hori motz gelditzen dela zer sentitu dudan azaltzeko. Biziki hunkigarria izan da dena. Gidoia dibertsitate mentala duten pertsonen testigantzak oinarri hartuta osatu dugu. Hagitz eskuzabalak izan dira, eta lanerako gaitasun handia izan dute.

Ongi moldatzen dira oholtza gainean?

Bai. Hasieran uste genuen baino asmo handiagoko lana osatu dugu azkenean, arrazoi horregatik, hain zuzen ere: ikusi dugulako oholtza gainean lan egiteko gaitasun handia duela taldeak. Talentu handikoak dira, eta erabat murgildu dira prozesu osoan. Zenbait unetan, profesionalak ez direla ere ahaztu egin zait, hagitz ongi egiten dutelako lan, eta eskatzen diedan guztia egiteko prest direlako. Eszenarik zailenak ere ederki prestatu dituzte, beti daudelako lan egiteko prest. Ziur naiz hagitz lan interesgarria izanen dela emaitza.

Ongi uztartu duzue, beraz, amateurren eta profesionalen arteko lana?

Bai. Mila Espiga aktoreak aspaldi hasi zuen bere bidea, eta egunotan erran dit hau izan dela gehien gogobete duten proiektuetako bat. Profesional eta pertsona gisa izandako esperientzia zoragarria izan delako.

Estigmaren auzia aipatu duzu; gero eta biziagoa da, halere, dibertsitate mentalaren arloko aktibismoa. Sumatu duzue mugimendu horren eragina?

Mejorana eta Perro Verde elkarteetako kideak ditugu taldean. Lan handia egin dute dibertsitate mentalaren aldeko mugimendu horretan, eta hori sumatzen da. Hasieran, adibidez, erabat hunkitu ninduen beren istorioak kontatzeko eta sentitzen zutena azaltzeko erakusten zuten eskuzabaltasunak. Anitz eman digute. Dena. Hori guztia natural kontatzeko lana egina dute, eta hori agerikoa da. Eskertzekoa da. Nik uste dut pertsona indartsuagoak direla beren istorioen berri eman eta gero. Ahaldundu direla. Bide horren zati bat elkarrekin egin dugu, obrari esker. Negar egin dugu elkarrekin, hunkitu gara, barre egin dugu, denetarik. Hagitz prozesu bizia izan da elkarrekin egindako lana.

Elkar ezagutzea da estigmak bazter uzteko gakoa?

Bai. Eta hori da, hain zuzen ere, lanaren bidez zabaldu nahi dugun mezua. Elkar ezagutzeko beharra. Gure helburua izan da, gainera, dibertsitate mentala duten pertsonek hartzea hitza. Haien esku utzi dugu eman nahi izan duten mezua aukeratzea. Hori da gakoa. Arlo teknikoa, ikuskizunarekin lotutakoak, guk zuzendu ditugu; baina mezua, gidoia, erran nahi duguna, haiek erabaki dute. Haien eskutik egin dugu guk aurrera.

Erronka izan da bi alde horiek, arlo artistikoa eta arlo soziala edo politikoa batzea?

Bai. Bi arlo horiek ongi uztartzea izan da gure erronka nagusia. Gidoia osatzeko prozesua, adibidez, neketsua izan da; neurri handi batean, bizia izan delako, eta denen artean osatu dugulako, entseguetan. Musika, bideo irudiak eta bertze ere erabili ditugu, eta horrek guztiak ongi funtzionatzen duela uste dut. Poesiak badu bere tokia, umoreak ere bai. Oro har, nik uste dut lan honek lortuko duela ikuslea hunkitzea.

Azken uneko urduritasuna bazter utzita, dena prest?

Bai. Urduritasuna berezkoa du antzerkiak. Ni urduri nago, eta aktoreak ere bai. Baina, batez ere, ilusio handia dugu gure lana erakusteko. Kontuan izan behar dugu anitzentzat oholtza gainera igoko diren lehen aldia izanen dela hau. Anitzek ohitura handia dute jendaurrean hitz egiteko, ekintzaile sutsuak direlako.

Barañainen estreinatu eta gero, zer bide eginen duzue?

Igandean Atarrabian aurkeztuko dugu lana, eta otsailaren 1ean eta 3an, berriz, Antsoainen eta Arangurenen. Oraingoz aurkezpen horiek lotu ditugu, baina izanen dira gehiago. Estreinaldiarekin, nolabait, amaiera emanen diogu orain arteko prozesuari.

Hasiera bat ere izanen da, ezta?

Bai, zalantzarik gabe, oholtza gaineko aldi guztiak ezberdinak baitira. Gauzak beti dira ezberdinak, eta hori da, hain zuzen ere, antzerkiak duen onena eta txarrena, aldi berean. Espazioak ezberdinak dira, eta tokian tokiko egoerara egokitu behar dugu dena. Iruñerriko antzoki guztietan egin ditugu entseguak, eta horrek abantaila txiki bat ematen digu.

Zuretzat zer izan da obra hau prestatzeko lana?

Giza eskubideen arloa jorratzeko beharra sortu zitzaidan Koldo nebaren heriotzagatik. Nik banuen nire barruan bete egin behar nuen huts bat. Eta giza eskubideen arloko lan horri ekin nion. Amak beti erran izan dit buruarekin lotutako kontuek edozein unetan egiten dutela eztanda. Eta hala dela uste dut. Alzheimerrari buruzko lan bat egin nuen. Gai honen inguruko interesa banuen, baina gauza anitz ez nituen ezagutzen. Lan hau egin dudan bitartean konturatu naiz oraindik ere indarrean direla desagertutzat jotzen nituen hainbat egoera.

Dibertsitate mentala duten pertsonak ospitaleetan ohera lotzeko sistemez ari zara?

Bai. Ikaragarria da. Giza eskubideak daude jokoan. Sufrimendu handia dago, eta uste dut jendeak ez duela horren berri. Nik ere orain ikusi dut gauzak nolakoak diren. Lan handia bada egiteko.

Edurne Elizondo

Bide propioa egin du Ioseba Fernandez (Iturmendi, 1989) abiadura patinatzaileak kirol horren esparruan. Entrenatzailerik gabe aritu da urte luzez, eta bere buruaren aurkako lehia lehenetsiz egin du aurrera. Udan Munduko Txapelketa irabazi zuen, laugarrenez. Europakoan bederatzi aldiz nagusitu da.

Laugarrenez irabazi duzu Munduko Txapelketa 2018an, eta munduko marka onduz, gainera. Zer asmo duzu 2019rako?

Aurtengoa sasoi berezia izanen da niretzat. 2017an, kirola uzteko aukera aztertzen hasi nintzen. Urte horretan Munduko Txapelketa irabazi nuen. Lau probatan lortu nuen domina. Pentsatu nuen une egokia izan zitekeela uzteko.

Baina ez zenuen utzi. Zergatik?

Federazioak erran zidan 2019an Bartzelonan eginen zutela Munduko Txapelketa. Aukera hori ezin nuela galdu pentsatu nuen. Ondorioz, bi urterako plana egin nuen, datorren uztailean eginen den txapelketa hori prestatzeko.

Emaitzei so eginez gero, argi dago bide onean zarela. 2018an, laugarrenez, munduko txapeldun. Espero zenuen?

Ezustekoa izan da 2018koa. Ez nuen espero. Argi dago Munduko Txapelketa batean aritzen zarenean beti ahalegintzen zarela zure onena ematen; baina 2018koa irabaztea ez zen nire helburua, nik 2019koan nuelako burua. 2019rako prestatzeko parte hartu nuen, eta ezusteko ederra izan zen irabaztea eta marka ontzea.

2017an kirola uzteko asmoa bazter utzi zenuen. 2019ko txapelketa egin eta gero, zer?

2017an kirola uzteko aukera hagitz hurbil izan nuen. Azkenean, federazioak txapelketaren aitzakiarekin iritzia aldarazi zidan; ez zen zaila izan, iritzia aldatzeko prest izan nintzen ni ere. Orain, nire muga 2019. urtea da. Uste nuen Munduko Txapelketakoak izanen zirela nire azken lasterketak; orain Nafarroako federazioak erran dit Europako txapelketa antolatuko dutela, aurten ere, Iruñean. Abuztuan izanen da. Uste dut nire ibilbidea luzatu nahi dutela! Baina ez dut deus erabaki oraindik. Oraingoz, Bartzelona dut buruan. Gero gerokoak.

Nolakoa izan da orain arteko bidea?

Poliki-poliki egin dut beti aurrera. Oraingo emaitzak lortzeko bidea ez da erraza izan, eta lan handia egin behar izan dut. Ez naiz izan hasieratik nabarmendu diren haur horietako bat. Alderantziz, hainbat kirol saiatu, eta patinajea hautatu nuen niretzat zaila zelako, kosta egiten zitzaidalako.

Zure buruaren aurka egin behar duzu lehia ere?

Niretzat erronka bat izan zen. Patinatzea erabaki nuen nire burua probatzeko aukera ematen zidalako. Zaila zen, eta erronka handi bat niretzat. Eta horrek erakarri ninduen, batez ere. Entrenamenduetan anitz gozatzen nuen, baina egoera bertzelakoa zen txapelketetan. Gaizki pasatzen nuen bertzeekin lehiatzen.

Ez zenuen gustuko?

Txapelketetara joan behar izaten nuenean, ez nuen gozatzen. Bertze lehiakideak ikusten nituenean, beldurtzen nintzen. Gogoko nuen neure buruarekin lehian aritzea, baina ez bertzeekin.

Nola gainditu zenuen beldur hori?

Urtebetez egon nintzen txapelketetan aritu gabe. Baina patinatzea maite nuen, eta gurasoei erran nien, azkenean, berriz ere saiatu nahi nuela. Lehia entrenamendu gisa ikusten hasi nintzen, eta horrek lagundu zidan; on egin zidan pentsatzeak txapelketak izaten ahal zirela nire buruaren aurkako lehiak ere. Bertzeak ahaztu, eta egunetik egunera hobera egiten saiatu nintzen.

Kirolean buruak duen garrantzia erakusten du zure kasuak?

Hagitz garrantzitsua da. Nire burua erdigunean jarri nuenean hasi nintzen lehiaz gozatzen, txapelketetan lortzen nuen postuari erreparatu gabe.

20 urterekin irabazi zenuen Europako Txapelketa lehen aldiz, eta Munduko Txapelketan laugarren gelditu zinen, munduko marka ondu eta gero. Orduko zure oroitzapenak ez dira hagitz onak, halere. Zergatik?

Konturatu nintzelako ez nintzela gai egoera hori guztia onartzeko; nire burua ez zegoen irabazteko prestatua, eta egoera horri aurre egitea zaila egin zitzaidan. Nire urte hartako helburua Europako Txapelketa zen, eta Munduko Txapelketara inolako asmorik gabe joan nintzen. Nire gorputza irabazteko gai zen, baina nire burua ez zegoen prest. Orduan hasi nintzen kirol psikologoekin lan egiten, eta on egin didate.

Kirolaz gozatzea da zure helburu nagusia?

Bai, zalantzarik gabe. 29 urte ditut, eta ilusioari eta mailari eutsi diot gozatzen jarraitzen dudalako patinak jantzi orduko. Nire buruarekin lehiatzen naiz, eta gainerako guztiak bazter uzten ditut. Irabazten hasi nintzenean, urte batean lehenengo eta hurrengoan bigarren edo hirugarren edo laugarren gelditzen nintzen. Ohartu nintzen lehiakideei egiten niela so lehen postura ailegatu baino lehen, baina irabaztea lortu nuenean, ez nuen nori so egin. Orduan ikasi nuen nire buruarekin egin behar nuela lehia, eta bertzeak ahaztu. Bost urtez anitz sufritu nuen. Gakoa nire bidea egitea zela ohartu nintzen arte.

Zure bidea egin duzula zalantzarik ez da, entrenatzailerik gabe lortu baituzu lortutakoa. Zergatik egin duzu hautu hori?

Hasieran talde batean aritzen nintzen, banuen entrenatzaile bat. Baina entrenatzaile horrek une batean pentsatu zuen nik ezin nuela hobera egin, eta une horretan nire bidea egitea erabaki nuen. Nik argi nuelako hobera egiten jarraitzen ahal nuela. Hainbat urtez nire kabuz egin nuen lan. Orain, Nafarroako Kirol Arloko Ikasketen, Ikerketen eta Medikuntzaren Zentroko profesionalen laguntza eta babesa badut. Talde bat gara.

Bartzelona da helburu bakarra?

Hori da helburu nagusia. Eta gero gerokoak. Ez dut bertze deus pentsatu nahi, oraingoz.

Edurne Elizondo

Gripearen aurkako txertoa jarri zioten, baina, halere, gaitzak harrapatu egin du Blanca Angulo Muñoz (Iruñea, 1985). Elkarrizketa bertan behera uztekotan egon da, gripe bat larria izan daitekeelako beretzat. 20 urterekin minbizia izan zuen, eta gaixotasunak eta tratamenduek biriketan utzitako ondorioei egin behar die aurre. %39ko desgaitasuna du. Pagoda negra izeneko liburuan jaso du, orain, egindako bidea.

Zergatik erabaki duzu idaztea?

Azken bi urteotan arnasa hartzeko arazo handiak izan ditut. 2014tik, bost aldiz ospitaleratu behar izan naute. Pentsatu izan dut zerbait gertatuz gero nahi nuela zerbait utzi, jendearentzat baliagarria izaten ahal zen zerbait. Aldi berean, Josep Carreras fundazioarekin harremana izan dut. Nire kasuaren berri emateko eskatu zidaten. Idazten hasi, eta ohartu nintzen paragrafo bat baino gehiago idatzi nahi nuela. Minbizia izan nuenean ere, eguneroko bat idatzi nuen.

Eguneroko hori hartu duzu abiapuntu?

Ez naiz egunerokoa berriz irakurtzeko gai izan. Beldur nintzen, gaizki pasatutako uneetan idatzitakoa berriz irakurtzeko beldur. Horren ordez, garai horretako argazkiak erabili ditut memoria freskatzeko. Argazkiei lotutako sentsazioak baliatu ditut. Nire asmoa da nire esperientziaren bidez bertzeak laguntzea.

"Zerbait gertatuz gero", erran duzu.

Minbizia gainditu nuen, baina gaixotasunak arrasto sakona utzi dit. Birikak gaizki ditut. 2010-2011. urtean jada medikuek ohartarazi zidaten transplantea beharko nuela. Baina ezin didate egin.

Zergatik ez?

Erradioterapiak utzitako arrastoagatik. Birikak erre dizkit, eta, ondorioz, zainek eta arteriek bat egin dute birikekin, eta masa homogeneo baten gisako zerbait sortu dute. Hori dela eta, hagitz zaila izanen litzateke birika zain eta arteria horietatik bereiztea ebakuntza batean. Biriken egoerak okerrera eginen duela badakit.

Zer moduz zaude orain?

Iaz oxigenoa behar izanen nuela pentsatu nuen, ibiltzen nintzenean oxigenoaren asetasun mailak nabarmen egiten zidalako behera. Udan botikak aldatu dizkidate, eta hobera egin dut. Baina badakit joera hori izanen dela. Halere, nik argi utzi nahi dut gauza bat: minbizia gogorra izan zela, baina, hala eta guztiz ere, gerora ere osasun arazoak izan baditut ere, lortu dudala disfrutatzea eta bizitzaz gozatzea. Hori nabarmendu nahi dut. Horregatik idatzi dut liburua. Tratamenduek merezi izan dutela argi errateko. 2006an hasi nintzen, eta 2019an gara jada. Merezi izan du. Gauza anitz egin ditut, agian minbizia izan ez banu egin izanen ez nituzkeenak.

Liburuan idatzi duzu medikuek eufemismoak erabiltzen dituztela minbizi hitza ez errateko; zuk, berriz, zoriontasunarekin lotu duzu.

Medikuek tumore edo masa deitzen zioten minbiziari, nire kasuan. Eta gaixotasunak niri mundu berri bat ekarri dit. Gauza txikiei duten balioa ematen hasi nintzen, lagunekin eta senideekin pasatutako une guztiak gozatzen, pentsatuz azkena izan zitekeela.

Erasmus programan parte hartzeko ahalegina izan zen egindako handiena?

Hori zen nire ametsa, eta amore ez ematea erabaki nuen. Hamar hilabete egon nintzen Bruselan. Gaizki nengoen, eta uste nuen hilabete eskasa eman ahal izanen nuela kanpoan, baina azkenean hamar izan ziren. Hemengo hematologoarekin emailez aritzen nintzen. Lizentzia jasotzera etorri nintzenean, probak egiteko baliatu nuen egonaldia. Han ere, Bruselan, hilabetean behin joaten nintzen ospitalera, behar nuen botika hartzera.

Gaizki egoteko aukera ere eman diozu zeure buruari?

Bai, hori ere behar da. Hasiera izan zen zailena, niretzat. Onartzeko prozesua ez da erraza. Minbizia nuela erran zidatenean, ezin nuen sinetsi. Gaztea nintzen, kirola egiten nuen, ez nuen erretzen, ez nuen edaten.

Errudun sentitu zinela ere erran duzu. Zergatik?

Gaixotasuna onartu eta gero, errudun sentitzen hasi nintzen, pentsatzen nuelako gaixo nintzela behar bezala ez nuelako zaindu neure burua. Onartu behar dut, era berean, tratamendua amaitu eta gero proba bat egin eta gauzak argi atera ez zirenean, berriz ere minbizia izateko arriskua mahai gainean jarri zidatenean, erabakia hartu nuela uko eginen niola tratamendua berriz ere hartzeari. Bidaia bat nuen prestatua familiarekin, baina egun horietan probak eginen zizkidatela erran zidaten. Ezetz erantzun nien. Nahiago nuela familiarekin egon. Azkenean, minbizia ez zen itzuli.

Zure esperientzia kontatzeko, Itxaso izeneko pertsonaia eta haren taekwondoko maistra sortu dituzu. Zergatik?

11 urte nituenean hasi nintzen taekwondoa egiten. Kirol horri lotutako kultura maite izan dut beti. Horregatik baliatu nahi izan ditut liburuan taekwondoa egiten nueneko hainbat elementu. Gaixotasunari aurre egiten ere lagundu dit taekwondoan ikasitako guztiak, arnasa hartzeko, kontzentratzeko. Azkenean, taekwondoarena nire mundua da, eta liburuan sartu nahi izan dut. Taekwondoan kolore ezberdinetako gerrikoak erabiltzen dira zure garapena islatzeko; liburuan, kolore ezberdinetako pagodak erabili ditut gaixotasunaren inguruko prozesu guztia islatzeko, prozesu horretan izan dudan garapena islatzeko.

Taekwondoa egiteari utzi behar izan diozu. Gogorra izan da?

Bai, anitz maite dudalako. Halere, orain nagoen bezala nago kirolaren esparruan urratsak egiten ahalegindu naizelako. 2011n eta 2012an Donejakue bidea egin nuen oinez, eta, anitz sufritu banuen ere, lagundu zidan biriken gaitasuna handitzen. Taekwondoarekin ere saiatu nintzen, baina utzi egin behar izan nuen. Garai batean gihar anitz galdu nuen, eta edozein ariketa fisikok sekulako axubetak eragiten zizkidan. Baina kirolak lagundu zidan eusten. Ahal dudanean, maite dut paseoak ematea.

Urtean zure minbizi motako diagnostiko bakarra omen dago Nafarroan, eta zu baino pertsona zaharragoetan. Zuk izan zenuen urtean, ordea, bi izan zineten, biak emakume gazteak. Zergatik ezagutu nahi izan zenuen bertze emakume hori?

Ospitalean bat egin genuen. Bitan egon ginen elkarrekin. Haurdun zegoen, eta hasieran uko egin zion tratamenduari. Ukitu egin ninduen horrek. Ez dut haren bertze berririk izan.

Eta orain?

Orain bizitzaz gozatzen jarraitu nahi dut. Bai eta idazten ere.

Ane Eslava
Eguberrietan urteko gainontzeko sasoietan baino gehiago kontsumitzeko ohitura dago: haurrek jostailu asko jasotzen dituzte, eta lehenago zituztenak bota egiten dituzte. Erostea, erabiltzea eta botatzea oinarri duen kontsumo eredu horrek kezk...

Ane Eslava
Eguberrietan urteko gainontzeko sasoietan baino gehiago kontsumitzeko ohitura dago: haurrek jostailu asko jasotzen dituzte, eta lehenago zituztenak bota egiten dituzte. Erostea, erabiltzea eta botatzea oinarri duen kontsumo eredu horrek kezk...

Edurne Elizondo

Finlandiari egin dio so Aitzol Lasak (Barañain, 1978), bere azken liburua osatzeko. Han hezkuntzaren inguruan dagoen gizarte-kontsentsua nabarmendu du.

Zergatik aukeratu duzu Finlandia ispilu gisa?

Prentsan agertu delako Finlandia, gutxienez, bitan, azken urteotan. 2006. urtean, Nafarroako datuak oso txarrak izan ziren irakurketaren esparruan PISA azterketan. Berrikiago EAEn gertatu da, berriz ere, 2015ean. Matematikan eta irakurketan emaitzak txarrak izan ziren. Aztertzen duzunean PISAren atzean zer dagoen, ohartzen zara indize horien atzean ez dagoela modurik jakiteko ikasleek, zehazki, zertan egiten duten huts, eta zer hobetu behar duten. Finlandiako emaitza onak aztertu nahi horretan ohartzen zara indizeak baino hobe dela aztertzea hezkuntzari eragiten dioten kanpo faktoreak zeintzuk diren. Kasu honetan, gizartearen zenbait ezaugarri, hezkuntzaren historiari buruzkoak... PISA alternatibo bat egiten da liburuan.

Benetako PISAri buruz, tresna izan beharrean, helburu bilakatu da?

Nafarroan bada adibide bat. 2006ko emaitza txarrei buelta emateko, irakurketa programa bat jarri zuten martxan. Baina hori ahaztu egin da. Joan zaitez ikastetxe batera, eta galdetu azken oposizioak gainditu dituen irakasle bati 2006ko irakurketa planari buruz. Inork ez daki deus, memorian galdu da. Eta beldur naiz orain lau haizeetara zabaldu duten EAEko irakurketa planarekin gauza bera gertatuko den. Horrekin alderatuta, Finlandiak egiten duena da PISA erabili.

Nola?

Erabiltzen dute PISA hezkuntza ikuskaritzaren ordezko gisa. Proposa ezazu hemen hezkuntzaren kontrol administratibo hori bertan behera uztea. Horrek sekulako iskanbila sortuko luke. Hemen pentsaezina da eskola ikuskaritza kentzeko aukera. Bada, Finlandian kendu zuten.

Eta ongi funtzionatzen du?

Hor daude datuak. PISA erabiltzen dutelako ikuskaritza horren ordezko gisa. Erabiltzen dituzte datuak hobekuntza planetarako.

Udalen parte hartzea da Finlandiako sistemaren ezaugarrietako bat. Eskolak unibertso bakartu gisa ez hartzeko lana errazten du horrek?

Duela gutxi, Inma Erreari galdetu zioten ea nola zaletu zen irakurketarekin eta nola bilakatu zen idazle. Erreak esan zuen ikastetxeko liburutegiko liburu guztiak irakurri zituela. Ez omen ziren asko. Deigarria iruditu zitzaidan Erreak esandakoa; Finlandian, segur aski, liburutegirik ez da izanen ikastetxeetan, ikasleak joanen direlako udal liburutegira, eta hango funtsa erabiliko dute beren irakaskuntza proposamenetarako. Hor dago aldea, hain zuzen. Gizarte zerbitzu guztiek bat egiten dutela. Hemen, berriz, ematen du ikastetxe barruan gertatzen denak lau pareta horien artean gelditu behar duela. Helsinkin, adibidez, Heureka izeneko zientzia museoa dago, eta ikasleek hango laborategiak erabiltzen dituzte. Administrazio berak ordaintzen du dena, eta, horren ondorioz, dauden baliabideak denentzat dira.

Finlandian irakasleen formakuntzak duen garrantzia nabarmendu duzu liburuan.

Hemen ohikoa da unibertsitatean lanbide bat ikastea, eta, gero, ez baduzu lanik topatzen edo ez baduzu gustukoa, bigarren aukera gisa edukitzea irakaskuntza. Hori hartzen dugu normaltzat. Han, berriz, pentsaezina da; behar dituzu berariazko bost ikasturte egin unibertsitatean izateko bai lehen hezkuntzako, bai bigarren hezkuntzako irakasle ere. Ez diote edonori uzten ardura hori hartzen. Guk hemen medikuntzarekiko dugun gizarte kontsentsua, han irakasleekiko ere badute. Ez diote edonori uzten beren haurrekin gelan sartzen.

Horrek zer ekartzen du?

Han ikusten da ratioak oso ongi antolatzen dituztela. Haur hezkuntzan, adibidez, heldu bat dago bost haurreko. Hamabosteko gela batean hiru heldu egonen lirateke. Horrek ez du esan nahi hirurak irakasleak izanen direnik. Bat izanen da irakasle titularra, beste bat izan daiteke irakasle laguntzailea, eta beste bat izan daiteke udal langile bat. Irakurketa lantzeko, adibidez, liburutegiko langile bat sar daiteke; edo osasunarekin lotutako zerbait jorratzeko, osasun etxeko bat. Irakasleen formakuntza, gainera, osoa da.

Zer erran nahi duzu?

Adibide bat aipatuko dut. Orain, ebaluazioa egiten ari dira irakasleak. Klaustro guztietan esanen dizute badela irakasleren bat giro txarra sortzen duena. Hori oso ohikoa izaten da. Irakasle bat izan daiteke ona ikasgelan, eta ona bere diziplinan, baina gaizki moldatu kudeaketan edo gurasoekin harremanak lantzerakoan. Hori guztia, Finlandian, sartzen da irakaslearen oinarrizko prestakuntza horren barruan. Eta hemen birziklatuta sartzen ditugunez irakasleak ikastetxeetara, elementu horiek galdu egiten dira.

Hezkuntzaren arloan gizarte-kontsentsu hori lortzeko zer behar da?

Finlandiako hezkuntzaren historiari erreparatuta, kontsentsu hori eraikita dago nazio eraikuntzaren gainean. Akaso hori da guri falta zaiguna kontsentsu hori izateko. Hezkuntzaren bitartez bilakatu zuten hizkuntza gutxitu bat nazio hizkuntza, estatu hizkuntza. Baliabide ekonomiko eskaseko herria denez, gainera, irakaskuntzaren bidez saiatzen dira etorkizuneko belaunaldiak ahalik eta hobekiena prestatzen herrialdeak aurrera egin dezan.

Hezkuntza bera produktu bilakatu dute, nolabait erranda. Jazarpenaren aurkako Kiva programa saltzen dute, adibidez. Zer deritzozu?

Hezkuntza merkantilizatuta dagoela esaten dugunean hori esan nahi dugu, hezkuntza produktuak sortzen direla, frankiziak. Gu gaude beste aldean. Besteen frankiziak kontsumitzen ditugu.

Finlandian, ikasleak daude erdigunean. Hemen, bertzelako rol bat betetzen dute?

Hemen, rol pasiboa dute ikasleek. Hartzaile dira. Ematen zaien kontsigna da isilik egon daitezela. Finlandian tutorea da ikaslearen laguntzailea. Tutorearen ardura da bilatzea haurrak zer-nolako interesak eta indarguneak dituen, eta horiek sustatzea; eta hautaketan laguntzea. Ardura handia da. Ikasleak hautatu egin behar du, eta hautatutako horrekin kontsekuente izan.

Alda daiteke hemengo egunerokoa?

Nik hainbat ondorio jarri dut mahai gainean. Batetik, tentuz jokatu behar dugula frankiziekin. Bilatu behar da eskolaren baitan dauden elkarte eta kolektibo guztien arteko elkarlana. Egon dadila eskola auzoan eta herrian barneratua. Erdigunean ikaslea jarri behar dugu; autonomia eman behar diogu, bai eta hartzen dituen erabakien gaineko ardura ere. Hizkuntza ereduen inguruan ere gogoeta egin behar dugu, eta egungo kaosa gainditu.

Ane Eslava

Haien espazio bakarra etxea zen, eta haien eginbeharra, seme-alabak izatea; hori da frankismoak emakumeei helarazi nahi izan zien ideia nagusia. Baina zer tresna erabili zituen diskurtso hori zabaltzeko? Galdera horri erantzuten saiatu da Gemma Pierola historialaria (Barañain, 1974), Mujer e ideología en la dictadura franquista. Navarra 1939-1960 liburuan (Emakumea eta ideologia diktadura frankistan. Nafarroa 1939-1960). Ondorioztatu du Nafarroan espero zuten baino arrakasta txikiagoa izan zutela diskurtsoa zabaltzerakoan.

Zergatik ikertu duzu frankismoko emakumeen diskurtsoa?

Jakin nahi nuen nondik zetozen frankismoko emakumeen eguneroko jarrerak. Horretarako, aztertu nuen zer erakundek mobilizatzen zituzten emakumeak, eta ikusi nuen hauek zirela: [Espainiako Falangearen] Emakumeen Saila, Ekintza Katolikoko zentroak eta, Nafarroan, Margaritak, emakume karlistak. Aztertu nuen zer diskurtso zuen estatuak erakunde horien ahotan, eta zer tresnaren bitartez helarazi zizkieten ideia horiek emakume guztiei.

Artxiboetara eta prentsara jo duzu. Zailtasunik izan duzu?

Bai, oso zaila izan da erakunde horien inguruko dokumentazioa aurkitzea, batez ere Emakumeen Sailarena. Nafarroan, ez dago ezer, ezta Madrilen ere, eta han Espainiako probintzia guztietako dokumentazioa dago. Horrek arreta ematen du; izan ere, Nafarroan ez zen fronterik egon, errepresioa ikaragarria izan zen, Emakumeen Sailak ez zuen toki handirik izan… Eta, hala ere, ez dago dokumentaziorik. Ez du inolako zentzurik.

Elkarrizketak egin dituzu. Norekin hitz egin duzu?

Hiru emakume talde elkarrizketatu nituen, adinaren arabera, ikuspegi zabala izateko: altxamenduaren garaian 8-10 urte zituztenak, gerraostean jaiotakoak, eta 1960-1970eko urteetan protagonista izandakoak. Ez nituen elkarrizketatu nahi kargu garrantzitsuak zituzten emakumeak; ikusi nahi nuen nola barneratu zuen diskurtsoa emakumeen gehiengoak.

Zein diskurtso zabaltzen zuten aipatu dituzun erakundeek?

Erregimenak emakumeei helarazten zien diskurtsoa ez zen berria, baina errepublika garaian eten txiki bat izan zuen. Frankismoak, jada hor zegoena aprobetxatuz, funtzio sozial eta politiko bat ezarri zion emakumeari: espiritu nazionalean heziko ziren haurren produktorea izatea. Bada, ideia hori txertatzea zen Emakumeen Sailaren zeregin nagusia, errepublikan perbertitu ziren emakumeak berriz hezteko. Ekintza Katolikoak bat egiten zuen diskurtso horren zati batekin, baina kristautasunaren balioekin berriz hezi nahi zituen emakumeak. Margaritek ere diskurtsoarekin bat egiten zuten, baina karlismoaren ideia politikoak erantsi zizkioten.

Talde horiek nola helarazi zieten diskurtsoa beste emakumeei?

Emakumeen Sailean, mota guztietako jarduerak egiten zituzten emakumeentzat: landa eremuari lotutakoak, heziketa intelektualekoak, kulturalak… Horietan guztietan zabaltzen zuten diskurtsoa. Gainera, emakume guztiek gizarte zerbitzua egin behar zuten, eta, han, espiritu nazionalaren formakuntza ikastaro bat jasotzen zuten, baita emazte eta ama ona izatekoa ere. Han zeudenean, emakumeek hori guztia entzun behar zuten.

Erlijioak garrantzia izan zuen?

Bai, morala eta erlijioa erabili zituzten diskurtsoa sendotzeko. Eta, herritarren bizitza kontrolatzeko orduan, Eliza ezinbestekoa izan zen estatuarentzat.

Zer garrantzi izan zuen publizitateak diskurtsoa zabaltzeko?

Publizitateak izugarrizko garrantzia du populazioa kontrolatzeko orduan. Garai hartako aldizkarietan antzeko irudiak agertzen dira behin eta berriz: emakumea etxeko lanak egiten. Produktua oso hizki txikian iragartzen da, helburu nagusia beste bat baita. Adibide asko daude; kasurako, garbigailuen iragarki batek honakoa dio: "Ez du jai hartzen igandean, eta ez da mutil lagunarekin ateratzen ostegunean. Zure zerbitzari perfektua izango da". Emakumea objektu bat baino ez da, eta halako asko daude. Horrenbeste denbora izan zutenez publizitate mota hori zabaltzeko, gizartea pixkanaka diskurtsoa barneratuz joan zen. Izan ere, halako diskurtsoek arrakasta izaten dute urte luzez irauten dutenean.

Hezkuntza ere erabili zuten.

Bai, hezkuntza kontrolatzea ezinbestekoa da edozein botererentzat: arma bat da. Frankismoak egin zituen lehenbiziko gauzetako bat izan zen irakasleria garbitzea. Nafarroan, mende hasieran, mugimendu handia zegoen: Iruñeko maistren eskolan borborka zeuden ideia berriak. Baina diktadurak hori guztia desagerrarazi zuen, herritarrak kontrolatzeko.

Sexualitatearen kontrola baliatu zuten emakumeak kontrolatzeko?

Espainia berrian, emakumearen espazio bakarra arlo pribatua zen; haren eginbeharra zen haurrak izatea, eta hor, sexu gozamenak ez zuen tokirik. Elizarentzat bekatuzkoa zen, eta estatua ez zen zuzenean horretara sartzen diskurtsoarekin, baina bai araudiarekin. Hala ere, emakumeek bideak aurkitzen zituzten beren ugalketa kontrolatzeko. Adibidez, ezkutuan bazen ere, antisorgailuak erabiltzen zituzten. Eta askok abortatu zuten: Iruñean, harrigarria da zenbat aborturen berri heltzen zen epaitegietara.

Prostituzioaren gaia ere jorratu duzu. Zer aurkitu duzu?

Iruñean prostituzio asko zegoen, eta, emakume batzuentzat, bizirik irauteko modu bat izan zen. Ez dakit zenbat izan ziren, ez baitute hitz egin nahi gai horri buruz. Baina batzuek iradokitzen dute errepresaliatuen edo eraildakoen emazteak zirela, eta, ezer ez zutenez, prostituziora jotzen zutela.

Emakumeek frankismoaren diskurtsoa barneratu zuten?

Askok bai, barneratu zuten etxean egon behar zutela, haurrak zaintzen, senarra lanetik heltzen zenerako etxea zaintzen…Baina, aldi berean, beren desirak eta kezkak zituzten: aisialdia izan nahi zuten, dantzatu… Eta, eguneroko bizitza debekuz beteta zegoen arren, jakin izan zuten horiei buelta ematen; denek esaten dute hori. Adibidez, modu jakin batean dantzatu behar zen, baina, bat-batean, dantza areto pribatu asko sortu zituzten. Edo mendi taldeen txangoak: ibilaldiak baino askoz gehiago ziren. Eta moda kristauari aurre egiteko tranpak zituzten...

Esango zenuke aztertu dituzun erakundeek beren helburua lortu zutela Nafarroan?

Estatuak eta Elizak emakumeei transmititu zieten diskurtsoa hemen berdina izan zen; beraz, horretan Nafarroa ez zen salbuespena izan. Baina, esan diguten arren Falangeak toki handia izan zuela Nafarroan, nik frogatu dut ezetz. Beraz, Emakumeen Sailak hemen ez zuen lortu espero zuen emaitza. Hemen zerbaitek pisua izan bazuen, karlismoak izan zuen.