Kattalin Barber

Duela 25 urte iritsi zen Maite Casero (Burgos, Espainia, 1955) Iruñeko Hizkuntza Eskola Ofizialera. Aleman eskolak ematen ditu, eta duela zortzi urtetik, zuzendaria da. Eskolak 40 urte betetzen dituela ospatzeko, ekinaldi ugari antolatu dituzte.

1978. urtean abiatu zen Iruñeko Hizkuntza Eskola Ofiziala, eta ordutik, 40 urte pasa dira. Zer nabarmenduko zenuke?

1978. urtean sortu zen, baina ez zen ofiziala izan 1984. urtera arte. Hasieran bakarrik eskolak ematen genituen, ziurtagiriak ateratzeko Zaragozara joan behar zuten ikasleek. 1984tik aurrera, gaur egungo egoitzan gaude, Alde Zaharrean. Aipatzeko da ere 1996. urtean eskaintza ofizialetik kanpoko eskolak ematen hasi ginela: arabiera, portugesa, errusiera eta japoniera. Egun, japoniera, txinera eta gaztelania atzerriko hizkuntza gisa ditugu. C1 maila eskaintzeko kanpaina hasi genuen 2009an, eta heldu den ikasturterako ingelesezko C2 maila ezarri nahi dugu, eskaera handia baitago. Horren ondotik etorriko dira besteak. Azpimarratzekoa da aurten eskolaren eremua zabaldu dela, eta Lizarran estreinatu dugula egoitza. Oraingoz, euskara eta gaztelania eskaintzen ditugu, baina hizkuntza gehiago nahiko genituzke.

Herritarren beharretara egokitu zarete?

Egun, 4.000 ikasle ofizial eta 2.000 ikasle libre ditugu, gutxi gorabehera. Hasieran, hiru hizkuntza eskaintzen genituen: frantsesa, euskara eta ingelesa. Alemana 1990. urtean ezarri genuen, eta hurrengo urtean italieraren txanda izan zen. Jende asko pasa da hemendik, urte hauetan guztietan, eta herritarren beharretara egokitu gara. Adibidez, hasieran bakarrik eskolak arratsaldean genituen, eta orain egun osoan. Ingelesezko eskolak, gainera, egun osoan, 08:00etatik 22:00etara ditugu segidan. Askotarikoak dira gure erabiltzaileak: ikasleak, langileak, erretiratuak.... 14 urtetik aurrera etor daitezke, eta ez dago adin mugarik. Ni duela 25 urte iritsi nintzen, eta nire lehenengo ikasleen seme-alabak etortzen dira orain.

Ikasleek seigarren hizkuntza bat ezartzea eskatzen dute?

Bai, baina egoera ekonomikoa dela-eta inoiz ez da egin. Krisia hasi baino lehenago seigarren hizkuntza bat irakasteko ahaleginak egin ziren. Ikasle taldeen eskaerak izan ditugu, eta portugesa, txinera eta greziera eskatu izan digute, besteak beste. Nafarroako Gobernuaren Hezkuntza Departamenduaren esku dago, eta eskolaren eskaintza zabaltzea erabakitzen badu, aztertu beharko du zein den egokiena. Oso ongi legoke hizkuntza koofizialak irakastea: katalana eta galiziera.

Orain hizkuntza bat ikasi beharko bazenu, zein aukeratuko zenuke?

Frantsesa berriro hartzea gustatuko litzaidake. Bere garaian ikasi nuen, baina egun ez naiz batere ongi aritzen. Italiera asko gustatzen zait.

Ingelesa da eskaera gehien duen hizkuntza?

55 irakasle ari gara hizkuntza eskolan lanean, eta horietatik 24 dira ingelesezko irakasleak. Ia eskolaren erdia hartzen du ingelesak, hain zuzen ere. Bigarren hizkuntza euskara da, eta hamabi irakasle ditugu. Hirugarrena, berriz, frantsesa. Azkenik, alemana eta italiera daude.

Gero eta ohikoagoa da hizkuntza bat baino gehiago ikastea?

Gure ikasleetako askok bi hizkuntza ikasten dute, eta badago hiru hizkuntza aldi berean ikasten duenik ere. Normalean, gazteak izaten dira, 20 eta 40 urte artekoak gehienak. Behin ikasketak amaituta edo langabe daudela hizkuntzak ikasteari ekiten diote. Gizartea gero eta eleanitzagoa da, eta hori nabaritzen dugu eskolan. Hizkuntzek gehitzen dute, bai lanerako eta baita bidaiatzeko ere.

Euskara da bigarren hizkuntza. Zer-nolako garapena izan du hizkuntzak eskolan?

Hasi ginenean, 1978. urtean, ez zegoen aukera askorik euskara ikasteko Iruñean, eta ikasle eta talde asko genituen lehenengo mailetan. Piramide baten itxura zuen. Orain, egoera desberdina da. Aukera asko dago hemendik kanpo euskara ikasteko, eta B1 mailatik aurrera dugu ikasle gehien. Lehendabiziko mailetan kopurua txikia da. Horrez gain, euskara ikasten duten ikasle libre asko ditugu, eta ziurtagiriak lortzeko etortzen dira gurera. Andres Iñigo euskaltzaina izan zen eskolako lehen zuzendaria. Berak bultzatu zuen eskola, eta hari zor diogu guztia. 17 urtez izan zen zuzendaria, eta berak lortu zuen bost hizkuntzak ezartzea. Hurrengo zuzendariok adreiluak jarri baino ez dugu egin, aurretik zegoen oinarri sendoaren gainean.

Eskaera eskaintza baino handiago izan ohi da eskolan. Aurten nolakoa izan da?

Aurten ez da horrela izan. Ikasturte honetan matrikula gutxiago izan ditugu. Espero dugu garaian garaiko zerbait izatea. Nik uste dut hezkuntzako oposizioak eragin duela egoera hori. Orain dela hamar urte, egoera bestelakoa zen: aurretiko izen ematean 12.000 lagun izaten genituen, 4.000 matrikuletarako.

Etorkizunari begira, zeintzuk dira eskolaren erronka nagusiak?

Hemen lan egiten dugunok komunitate handia osatzen dugu, eta konpromiso handia dugu eskolarekin. Gustura gaude, eta oinarri sendoa dugu aurrera jarraitzeko. 1991tik bost hizkuntza eskaintzen ditugu eskolan, nik uste dut iritsi dela momentua seigarren hizkuntza bat ezartzeko. Badakigu egoera ekonomikoa ez dela onena, baina horren aldeko apustua egin nahi dugu.

Horrez gain, C2 mailaren alde ari gara. Gure xedea ikasleen beharretara moldatzea da, eta modu berriak arakatzen ari gara: online bidezko ikastaroak, tailer trinkoak.... Azkenik, irakasle gazteak gurera etorri dira, eta hori behar dugu, belaunaldi berriek gurekin bat egitea. Irakasleen harrobi ona dago, eta beste batzuk erretiratzen hasiak dira.

Edurne Elizondo

Arau hegemonikotik kanpo gelditzen diren gorputzak izendatzeko beharra nabarmendu du Lucrecia Massonek (Ombucta, Argentina, 1981). Bertze horiek animalien pare jarri izan dituztela salatu, eta arrazakeriaren aurkako diskurtso eta jarrera dekolonialak eskatu ditu.

Epistemología rumiante lana egin duzu. Behiei egin diezu so, arautik kanpo dagoen horren metafora bilakatzeko. Zergatik?

Memoriarekin lotutako gogoeta bat da, neurri batean. Nire bizipenekin lotutako memoria, hain zuzen ere. Batetik, animaliokin harreman estua izan dut, haurtzaroan behiak izan ditudalako inguruan. Nire egunerokotasunaren parte izan dira. Bertzetik, behi hitza erabili izan da irain gisa, gorputz lodiak iraintzeko. Behi, edo bertze hainbat animaliaren izenak erabili izan dira horretarako; animalien kategorian kokatzen dira iraindu nahi diren horiek. Horri buruz Frantz Fanonek erraten duena interesgarria da: bestiarioa dela kolonoak kolonizatua iraintzeko erabiltzen duen hizkera.

Behi hitzari eman zaion zentzu negatibo horri buelta eman nahi diozu?

Bai. Behi erran didate irain gisa, eta nik hitz hori erabili nahi dut, aldarrikatu. Are gehiago, nabarmendu nahi dut behiek badutela nirekin ikustekorik. Mantso mugitzen dira. Bolumen handia dute, eta erritmo mantsoa. Finean, denbora bizitzeko bertze modu bat da egungo erritmo biziko gizartean.

Fanonen hitzak aipatu dituzu. Animaliekin dugun harremana ikuspuntu dekolonial batetik jorratzea interesatzen zaizu?

Kontua da momentu batean naturaren eta kulturaren arteko bereizketa argia ezartzen dela, eta naturaren esparru horretan sartzen da basatia dena; bertzea, alegia. Eta bertze horien artean sartzen dira animaliak, baina baita pertsona arrazializatuak ere. Zuriekin lotutako mundua dago kulturaren eta arrazionalaren esparruan, eta bertzeak direnen esparruan gelditzen dira animaliak eta zuri ez direnak. Naturaren eta basatia denaren tokian gelditzen dira, etxekotu egin behar den horren tokian, alegia.

Natura-kultura binomioa aipatu duzu. Horrekin lotuta, Guatemalako soziologo Emma Chirixen lana nabarmendu izan duzu, bertzelako binomioak eta horiek apurtzeko beharra jartzen duelako mahai gainean. Feminismo europar eta zuritik kontuan hartzen ez diren binomioak dira?

Ezkutuan gelditzen dira. Gizon-emakume binomioa apurtzeko beharraz hitz egiten da hemengo feminismoan, anitzetan, baina badaude bertzelakoak, adibidez, basati-zibilizatu binomioa. Binomio horiek agerian uzten dute ordena kolonialaren pentsatzeko modua. Horregatik, gizakion eta animalien arteko harremanak edo genero harremanak birpentsatzeko, feminismotik, beharrezkoa da haien inguruko gogoeta bat abiatzea arrazakeriaren aurkako ikuspuntu batetik, ikuspuntu dekolonial batetik. Aztertu eta jabetu behar dugu ikasitako gauzez, eta bertzeen esparru horretan sartu ditugun bertze errealitateez.

Bertze horiei so egiteko ordua da?

Bai. Niretzat feminismoak ez du balio arrazakeriaren aurkakoa ez bada; antiespezismoak ez du balio arrazakeriaren aurkakoa ez bada.

Zuriekin lotutako ereduak nagusi dira, oraindik ere, mugimendu anitzetan, ordea?

Bai, hala da. Antiespezismoaren esparruan, adibidez, iruditzen zait mendebaldeak ezinbertzean onartu behar duela animaliekin zapalkuntza harreman bat baduela, eta mendebaldeak berezkoa duela harreman hori. Hori onartzeko eta horren ardura hartzeko ordua dela uste dut, zapalkuntza hori bazter utzi ahal izateko. Baina uste dut garrantzitsua dela onartzea zapalkuntza mota hori mendebaldeak sortu duela, mesede egiten diolako. Azkenean, zuriek sortutako eredu horiek zuriei egiten diete mesede. Antiespezista zuriek hori aztertu behar dute; bertzela, haien diskurtsoek zilegitasuna galtzen dute. Badira, gainera, bertzelako diskurtsoak.

Zein nabarmenduko zenuke?

Lolita Chavez, adibidez. Guatemalako ekintzaile eta pentsalari kitxe bat da. Uraren aldeko borroketan murgilduta dago erabat, eta mehatxuak ere jaso ditu jarduera horren ondorioz. Chavez Bartzelonara gonbidatu zuten behin, ingurumenaren eguna ospatzeko ekinaldi batera. Berak argi utzi zuen ez dagoela gizakion eta naturaren arteko bitartekaririk, mundua ulertzeko bere moduaren arabera. Nabarmendu zuen ezerk ez duela mozten ibaiarekin duen lotura, bera ez dela ibaia baino garrantzitsuagoa, animaliak baino garrantzitsuagoa. Ideia hori erabat antiespezista iruditzen zait.

Zubiak eraiki behar dira?

Bai. Aliantzak eta bat egiteko guneak sortu behar ditugu.

Arautik kanpo gelditzen diren bertze horiek aitortzeko aliantzak?

Bada behar bat nork bere burua izendatzeko, aipatzeko, gertatzen zaiguna azaltzeko. Ahalmen politiko handi bat dago hor, eta aipatu egin behar dugu. Kontuan hartu behar dugu, halere, ez dagoela modu bakarra politika egitea zer den ulertzeko. Nagusi den eredua hagitz maskulinoa izan daiteke, ekintzarekin hagitz lotua. Baina badaude ekintza politikoa egiten duten bertzelako gorputzak.

Bertzelako gorputzak, bai eta bertzelako buruak ere?

Bai, zalantzarik gabe. Behiaren mantso mugitzeko modua aipatu dut, eta horrekin lotu nahi dut ekintza politiko hori. Badira mantso mugitzen diren gorputzak, baina horrek ez du erran nahi politika egiteko gai ez direnik. Bertzelako gorputz batzuek zaurgarritasunetik aldarrikatzen dute beren burua. Zaurgarritasun horrekin identifikatzen dira, eta hortik egiten dute politika. Politika egiten dute, halaber, bertze modu batera funtzionatzen duen burua dutenek.

Feminismotik edo transfeminismotik ari dira bertze modu horiek aintzat hartzen, bertze subjektu politikoak kontuan hartzen?

Nire esperientziatik abiatuta, aniztasun funtzionala dutenekin egin dudan lanetik abiatuta, adibidez, iruditzen zait kosta egiten zaigula guri, baina haiei ere bai. Aniztasun funtzionala dutenek erran izan didate, adibidez, ez zutela bat egiten mugimendu feministak egindako ekinaldiekin, ez aulkiarekin mugitzeko neurriak hartzen ez zituztelako, baizik eta erraten zutena ez zitzaielako interesatzen, ez zutelako sentitzen haiei buruz hitz egiten ari zirela. Denon lana da, nire ustez, aliantza horiek sortzea. Ari gara urratsak egiten, nire ustez. Iruditzen zait azken bospasei urteotan hasi garela arauekin eta nagusi diren ereduekin bat egiten ez duten gorputzei buruz hitz egiten. Lanean jarraitu behar dugu.

Edurne Elizondo
Dibertsitate mentala duten eta sufrimendu psikosozialeko esperientziak izan dituzten pertsonen eskubideak defendatu nahi ditu Giza Eskubideen eta Buruko Osasunaren Plataformak. Asteazkenean jendaurrean azaldu zituen bere lan ildoak. Bur...

Edurne Elizondo

Duela hamabost urte bota zituzten Itoizko urtegiak azpian hartuko zituen herriak. Nagorera ailegatu ziren inora baino lehenago hondeamakinak, 2003ko apirilaren 28an. Geroztik, zazpi herri pobreagoa da Nafarroa. Inguruko herritarrek aurrean dute gertatu zena gogoratzen dien paisaia, ez baita ezagutu zuten bera. "Borroka galdu genuen; eta orain zer?". Hori galdetu du Maddi Barber zinemagileak (Lakabe, 1988), eta erantzuna emateko egin du 592 metroz goiti filma.

Zer duzu gogoan Itoizko borrokari buruz?

Borroka hori ezagutu nuen, baina txikia nintzela. Gogoan ditut manifestazioak, eta itsasgarriak saltzen nituela. Gurasoak Itoitzekiko Elkartasuna taldeko kide ziren, gainera, eta ni neu Lakaben jaio nintzen. Beraz, bailara nola itxuraldatu den ikusi dut. Auziak zuzenean eragiten dit, nire oroitzapen asko urperatuta baitaude, nolabait esanda.

Maiz itzultzen zara?

Bai. Ama Zaraguetan bizi da, eta asteburuetan joaten gara, bai eta udan ere. Gogorra da ingurua nola aldatu den ikustea, eta filma egiteko ideia, hain zuzen, hortik sortu zen. Itoizko urtegia egin zuten, borroka galdu genuen; eta, orain, zer? Galdera hori jarri nahi nuen mahai gainean. Ea nola bizi gaitezken hemen bizi garenok, egun, ingurua hainbeste aldatu eta gero. Finean, egunero etxetik ateratzen garenean jabetzen gara errealitate horretaz, bizi garen tokia ez dela jada ezagutu genuena. Hori da abiapuntua.

Galdera jarri duzu mahai gainean. Zein da zure erantzuna?

Dolua egin behar dugula, horren beharra dugula. Eta dolu horrek, gainera, kolektiboa izan behar duela. Agian, zaila da hori egitea, baina iruditzen zait ezer gertatu izan ez balitz bezala jokatu dugula, neurri handi batean, eta ezer gertatu izan ez balitz bezala segitu dugula aurrera; horrek ez du balio, ordea, ez du funtzionatzen. Horrela jokatzen badugu onartzen ari garelako bailararen erdia galdu dugula.

Zer erran nahi duzu?

Kontua da saiatzen garela urpean galdu dugun hori ez ikusten. Ez gara lehengo tokietara joatean ez dugulako ikusi nahi zer gertatu den. Bizkarra ematen diogu, nolabait. Agoitzen ere hori gertatzen da. Atzean dute urtegiko presa, eta atzean duten horretaz ahazten saiatzen dira; egondako borroka guztiaz ahazten saiatzen dira. Nire ustez, ordea, inportantea da aurpegira begiratzea errealitateari. Urtegiaren kontrako borroka kolektibo bat gertatu zen, eta gizarteak erantzun indartsua eman zion. Orain, ordea, bakardadean bizi dugu egungo errealitatea.

Dolu kolektibo hori egitera deitu nahi du zure lanak, beraz?

Uste dut horretarako baliagarria izan daitekeela, bai. Bakardadean bizi dugun hori kolektibizatzeko, hain zuzen.

Dokumentalean agertzen den Lakabeko emakume batek aipatzen du galdu duela, azkenean, herriak berreraikitzeko esperantza. Itxaropen hori zegoen eskualdeko jendearen artean, zure ustez?

Uste dut baietz. Eta egungo gobernuak agintea hartu zuenean ere gauzak aldatuko zirela pentsatu zuten askok, nire ustez. Itxaropena ez da galtzen, eta jaio zaren lekua berreskuratu nahi duzu beti. Deserrotu zaituztelako. Oraingoa uste dut erabaki bat hartzeko momentua dugula. Atzera begira jarraitu edo aurrera segitu. Argi dut egoera hori bizitzeko mila modu daudela, eta nork bere dolua egin behar duela. Baina iruditzen zait zinema dela, adibidez, min bat besteekin partekatzeko modu bat. Horregatik, Itoitzi buruz orain prestatzen ari naizen bigarren lanak doluaren gaiari modu zuzenago batean eutsi nahi dio.

Urpean, lurra izenburua jarri diozu. Urpean gelditu denari egin nahi diozu so?

Bai. Lehen lanaren izenburua Itoizko urtegiko uraren mailari buruzkoa da; 592 metroko maila hori da, nolabait esanda, bi lanen arteko muga ezartzen duena. Lehendabizikoan, maila horretatik goitiko egungo pasaiari egin diot so. Bigarrenean, berriz, maila horren azpitik gelditu dena berreskuratu nahi dut.

Lehendabiziko lan horretan, animaliak dira protagonista; batetik, naturan bizi diren hegaztiak, eta, bertzetik, gizakien mende bizi diren behiak. Zergatik?

Batetik, nire aita abeltzaina zen, eta beti izan dut animaliekin harreman berezia. Maitasunezko harreman bat izan da, gertutasunak emana, baina, aldi berean, animalion heriotza egon da tartean beti. Antropologiako masterra egiten hasi nintzenean, gainera, hasi nintzen asko irakurtzen antiespezismoari buruz, bai eta gizartean beste animaliekin dugun harremanaz ere. Bestetik, gertatu zitzaidan Itoitzera grabatzera joan nintzenean bizpahiru aldiz behiak baino ez nituela ikusi. Gizakirik ez, bakarrik behiak. Baina behiak han baziren, argi nuen gizakiek inguruan egon behar zutela. Gizakien eta animalien arteko harremanak estuak dira eskualdean, eta horri buruz hitz egin nahi nuen.

Igandean, Suitzako Visions du Réel jaialdian aurkeztuko duzu dokumentala. Kontent?

Bai. Beste hogei lan ingururekin lehiatuko da nire dokumentala. Oso jaialdi garrantzitsua da, eta oso kontent nago.

Itoitzekin lotutako bigarren lanari ekinen diozu gero?

Bai. Lehena amaitu nuenean, konturatu nintzen gai asko ez nituela ukitu. Eta banuen gogoa memoriaren gaia lantzeko. Itoitzekin Elkartasuna taldekoek utzi dizkidate haiek grabatutako irudi guztiak. 80 ordu baino gehiago dira, eta denak ikusten ari naiz. Indar handiko irudiak dira, galdu zen borroka batenak. 592 metroko mailak erabaki zuen zer geldituko zen urpean eta zer ez, eta orain urpean dagoen hori jorratu nahi dut. Memoria, ametsak, eta orainaren eta iraganaren arteko talka landu nahi ditut film berri horretan.

Galdutako borroka bat izan dela erran duzu. Uste duzu, halere, zer irakatsi baduela Itoizko urtegiaren aurka egindako lanak?

Bai. Eta iruditzen zait nire lana izan daitekeela borrokan jarraitzeko beste modu bat ere. Garrantzitsua iruditzen zait belaunaldi berriei horren berri ematea. Eta argi uztea uraren azpian lurra dagoela. Herriak hor daudela.

Iruditzen zaizu jendeak ahaztu duela Itoitzen gertatu zena, neurri batean?

Bai. Uste dut baietz, ahaztu dugula. Egia da urtegiaren aurkako borrokak energia asko eraman zuela. Baina bada jendea borrokan, oraindik ere, bailaran. Hainbatek oraindik ez dute jaso gobernuak zor zien guztia.

Zuk nola bizi duzu gaur egungo egoera?

Nik sentitzen dut berriz ere gozatu nahi dudala bailaraz. Ur horietan bainua hartu, adibidez. Kontraesanak badira, ur horrek estali dituelako gure herriak. Baina kontraesan horiekin bizi behar dugu. Ezin diegu ihes egin.

Kattalin Barber

Transgenikoen "itzalak" jaso ditu Jose Ramon Olarietak (Barakaldo, Bizkaia, 1963) Transgénicos: ¿De verdad son seguros y necesarios? Evidencias científicas que llaman al principio de precaución izenburuko bere liburuan. Nekazaritza Ingeniaritzan doktorea eta Edafologiako irakaslea da Lleidako Unibertsitatean.

Zer arrazoi dago transgenikoei ezetz esateko?

Lehenengo arrazoia eta oinarrizkoena da ez ditugula ezertarako behar. Esan ohi da transgenikoak teknologia bat direla, eta arazo bati irtenbidea ematen diotela, goseari, hain zuzen ere. Baina gosea ez da arazoa, arazo baten sintoma baizik. Eta munduko gosea ez da ekoizpen arazo bat, banaketa arazo bat baizik. 1939. urtean John Steinbeck idazleak The grapes of wrath eleberria argitaratu zuen. Besteak beste, lan horretan esaten da gizakiok elikatzeko fruituak sortu ditugula, baina ez garela gai izan fruitu horiek jateko sistema sortzeko. Hortaz, fruituak lurrean usteltzen ari dira prezioari eusteko. Berdin jarraitzen dugu, Lleidan udaro gertatzen da. Ez dakit zenbat tona fruta botatzen dute, prezioari eusteko.

Transgenikoek ekoizpena handitzen dutela diote. Ados zara?

Ez da egia. Kataluniako Generalitateak urtero kaleratzen dituen txostenak aztertzen ditut, eta urtez urte, labore transgenikoen errendimendua ez da handiagoa. Gainera, landareak hobetzeko ohiko teknikek hobeki funtzionatzen dute. Afrikan pare bat proiektu daude, eta lehorteak eta zoru pobreak jasaten dituzten barietateak sortu dituzte, hain zuzen ere. Hobetu dituzte haziak eta horien artean ez dago hazi transgenikorik.

Orduan, arrazoirik dago transgenikoei baietz esateko?

Haziak patentatu nahi badituzu beharrezkoak dira transgenikoak. Azken finean, hori da helburua: hazien merkatua kontrolatzea. Transgenikoak existitzeko arrazoia hazien jabetza intelektuala existitzea da. Patentea dute transgenikoek, ohiko barietateek ez bezala. Hazi ez-transgenikoak gorde ditzakete nekazariek urtez urte; hazi transgenikoak, aldiz, ez. Epaiketak egon dira nekazariekin gai horren harira. Horregatik esaten dut azken xedea milioika euro mugitzen duen merkatu bat kontrolatzea dela. Oso esku gutxitan dagoen teknologia baita, eta teknologia horren gainean hazi enpresen kontrola dago.

Liburuan zalantzan jartzen duzu transgenikoen segurtasuna. Zer dela eta?

Transgenikoek osasunean eraginik ez dutela esan ohi da. Esaldia erdi-egia da. Hasteko eta behin, transgenikoak merkatuan jarri baino lehen ez da inolako ikerketarik egin. Merkaturatu dituzten enpresek ez dituzte beren eraginak ikertu, eta hori kontsumitu baino lehenago egin behar da. Inoiz ez gero. Bigarrenik, merkaturatzen hasi zirenetik ez dute begiratu gizakiengan zer nolako eraginik duten. Ez da alderatu transgenikoak kontsumitzen dituen norbait kontsumitzen ez dituen norbaitekin. Kontua da ezinezkoa dela, ezin dugula jakin. Ameriketako Estatu Batuetan ez da etiketan azaltzen. Europan, berriz, bakarrik azaltzen da 0,9 baino gehiago dituzten produktuetan. Hortaz, ezin da ziurtatu.

Transgenikoak benetan arriskutsuak al dira?

Pertsonekin egindako hiru ikerketa daude, eta hirurek arazoak dituzte. Lehenengoan ikusi zuten elikagai transgenikoetan sartutako geneak gizakion hesteko mikroflorara igarotzen zirela. Inork ez zuen jarraitu ikerketarekin. Kanadan emakumeekin egindako ikerketa batean ondorioztatu zen emakumeen ehuneko altu batek eta haien fetuek Bt toxina zutela odolean. Toxikoa da. Azkenik, Korean egindako ikerketa batean diote soja transgenikoak immunologia-erreakzio desberdin bat eragiten duela. OMEk ere ohartarazia du minbizia sor dezakeela glisofatoak. Munduan gehien saltzen den pestizida da. Inoiz ez dute esanen artoa herbizida dela, baina hori da duena. Arto hori jaten baduzu herbizida jaten ari zara.

Nafarroan 7.200 arto transgeniko hektarea daude. Zer gertatzen da arto ekologikoa erein nahi dutenekin?

Ezin dute. Lleidan berdina gertatu da. Arto ekologikoa ereiten zuten nekazariak desagertu dira, kutsadura arazoak daudelako. Elkarbizitza ezinezkoa da, ezin zaie murrurik jarri soroei. Dena galdu dute, eta orain arto ekologikoa ekartzen da Italiatik. Azken finean, eredua da. Elikagai merkea sortzea nahi dute, biztanleria kontent egoteko, eta KPI kontsumo prezioen indizea ez igotzeko. Baina ohiko nekazariak ezin du ezer egin, merke ekoizteko hektarea asko behar dituelako.

Gizartean zer iritzi dago, zure ustez, elikagai transgenikoen inguruan?

Egin diren inkestek diote herritarren gehiengoak ez duela transgenikorik nahi. Suitzan erreferenduma egin zen, eta ezezkoak irabazi zuen. Italian, Frantzian eta Grezian ez dute transgenikorik erabiltzen. Kontua da desinformazioa eta interes falta ere dagoela, eta askotan gai hauen inguruan informatzea kostatzen zaigu. Gainera, zientziaren arloko gai gisa aurkezten digute, baina gai politikoa da. Hartzen ditugun erabakiak politikoak dira, ez zientifikoak.

Iruñea Transgenikorik Gabeko Gune izendatu dute. Nafarroako beste 22 udalerrik bat egin dute adierazpenarekin. Zer-nolako ondorioak ditu?

Adierazpen hutsa da, baina beharrezkoa da, aldi berean. Presioa egitea da kontua, eta gaia mahai gainean jartzea da helburua; horrelako urratsak egin behar ditugu borroka irabazteko. Azken finean, bi ereduren arteko borroka da hemen gertatzen ari dena. Zer nahi dugu? Hori da gakoa. Transgenikoek bide batetik eramaten gaituzte eta, nik, behintzat, ez dut hori nahi.

Edurne Elizondo

Belateko tuneletan eginen dituzten lanek kalte egindako herrietako alkateek hilaren 20an egin zuten lehen protesta. Zazpi hilabetez itxi eta ibilgailuak bide zaharretik bidaliko dituzte. Obrek larria den egoera larriago bilakatu dutela uste du Baztango alkate Joseba Otondok (Elizondo, 1977), eta N-121 errepideak ezin jasan dezakeen kamioi kopurua hartzen duela salatu du.

Gobernuak zuzenean eman dizue alkateoi obren berri?

Parlamentuan iragarri bezperan, aitzineko arratsaldean telefonoz eman ziguten gobernutik obren berri.

Zer azaldu dizuete?

Hainbat bilera egin dugu lehen telefono dei hori jaso genuenetik. Azaldu digute Belateko tuneletan segurtasuna hobetzeko lanak egin nahi dituztela. Segurtasuna hobetzeko lan horiek ez dute ekarriko arriskua ttipitzea, halere.

Aspalditik dago ezbaian Belateko tunelen segurtasuna. Zein da konponbidea, zure ustez?

Arriskua ttipitzeko eta Europak ezartzen dituen mugetara hurbiltzeko, badago konponbide erraz bat eta arras merkea dena: nazioarteko zama garraioa desbideratzea. Neurri hori hartuta, Almandozko tunela Europak zehazten dituen mugen barruan egonen litzateke. Belateko tunelari buruz, beharko litzateke sarreretako batean suhiltzaileak jartzea. Suhiltzaileak ez badira, gaitutako langileak. Kontrol etxe bat bada jada, beraz, bakarrik beharko litzateke langileak trebatzea. Neurri horiekin lortuko lukete arriskuak ttipitzea.

Gobernuak orain eginen dituen lanak, beraz, ez dituzue egokitzat jotzen?

Lan horiek egoki diren edo ez, horretan ez gara sartuko. Sua hartuko ez duen kablea jarriko dute, isuri toxikoak biltzeko putzu bat, eta autoak gelditu ahal izateko gunea eginen dute. Guk erraten duguna da arriskua ttipitzeko modua aipatu dudan hori dela.

Kamioien trafikoa da arazo nagusia, zuen ustez?

2000. urtean, Belateko tuneletatik 767 kamioi pasatzen ziren, egunean; 2017an, berriz, banaz bertze, 2.600 ziren. Olabeko herritarrek bertze datu bat eman dute: hiru egunez eta 24 orduz grabatu dute errepidea, eta egunean 3.900 kamioi pasatu dira. Errepide horretan goiti eta beheiti ibiltzen diren herritarrak aserik daude, ikusten baitute, urtetik urtera, gero eta zama garraio gehiago ibiltzen dela eta horrek segurtasunik eza areagotzen duela. Ezinegona dago herritarren artean, eta azken hilabeteotan gertatu denak erakusten du badirela horrela sentitzeko arrazoiak.

Istripuez ari zara?

Azken lau hilabeteotan, kamioiak tartean izan dituzten hamalau istripu gertatu dira N-121-A errepidean. Suhiltzaileek parte hartu behar izan dute. Horietaz gain, autoen arteko istripuak ere zenbatu beharko genituzke. Istripu anitz dituen eta ardatz den errepide bati buruz ari gara. Azken lau hilabeteotan, bortz pertsona hil, eta bortz larri zauritu dira errepide horretan; bertze bat, berriz, arin zauritu da.

Kamioilarien lan baldintzek ere badute zer ikustekorik?

Badakigu lan baldintza gogorrak dituztela. Sistemak ditu modu onartezin eta bidegabe batean. Zalantzarik gabe, egoera hori ere kontuan hartu behar dugu, eta arazo horri eutsi.

Baztango herritarrentzat funtsezkoa da N-121 errepidea?

Egunerokorako oinarrizko errepidea da guretzat. Baztanek zilbor heste bat du Iruñearekin. Aldi berean, egia erran behar da: egoera hori da hainbertze urtetako lurralde antolaketa jakin baten emaitza; egunean gero eta gehiago mugitzera behartzen gaituzte. Lana, irakaskuntza, osasuna... ezinbertzean mugitu behar dugu Iruñera, edo, bertzela, Bortzirietara. Eta N-121 errepidea da bietarako bidea ematen diguna. Belateko tunelak ixten dituztenean, kamioi guztiak Belateko mendateko bide zaharretik joanen dira.

Hori da datozen hilabeteotan eginen dituzten lanen inguruko zuen kezka nagusia?

Bai. Belateko tunelak zazpi hilabetez itxi behar badituzte lan horiek egiteko, ezin dugu onartu nazioarteko zama garraioa Belateko mendi gainetik ibiltzea. Onartzen dugu eskualdea helburu duten kamioiak ibiltzea, baina ez, ordea, nazioarteko zama garraiorik. Errepidetik pasatzen den kamioien kopurua mendateak duen ahalmenaren gainetik dago.

Gobernuak zer erran dizue?

Gobernuak erran du ezetz. Aholku hori emanen dutela. Beraz, gidari bakoitzak eginen du nahi duena. Neurri erabakigarririk hartzen ez bada, segur aski, kamioiek Belateko mendi gaina hartuko dute pasabide gisa.

Gobernuak neurri horiek har ditzan, hain zuzen ere, protestak hasi dituzue obrek kalte egindako herrietako alkateek. Zer espero duzue?

Hilaren 19an bilera egin genuen Nafarroako Gobernuko kideekin, eta, biharamunean, modu sinboliko batean, agerian utzi nahi izan genuen ez dugula etsiko, eta eskatzen duguna eskatzeko arrazoiak baditugula. Errepidea moztu genuen Arraizko bentetan, horretarako. Arrazoiak mahai gainean jartzen jarraituko dugu, eta herritarrak mugiaraziko ditugu. Nafarroako Gobernuari eskatu nahi diogu kasu egiteko.

Herritarren artean kezka sumatu duzue?

Kezka handia sumatu dugu. Nazkatuta daude eguneroko egoerarekin. Gainezka egin du jendeak. Hori azaldu diegu, argi eta garbi, Nafarroako Gobernuko ordezkariei. Ibilgailu guztiak Belateko mendatetik pasarazi gabe ere, nazkatuta daude herritarrak.

Obrek, beraz, lehendik ere mahai gainean zegoen egoera bat are okerrago bilakatuko dute?

Hori da. Obrak egin behar izan gabe ere, arazoa hor dago. Egoerak okerrera egitea ekarriko dute lanek, eta horrek eragin du jendearen haserrea. Baztandik, behintzat, mobilizazio dinamika bat proposatuko dugu. Alkate gehienok bat egin dugu egoera hau salatzeko. Herritarren atxikimendua ere lortu nahi dugu.

Belateko errepide zaharraren egoerak ere kezkatzen zaituzte?

Bai, noski. Zolaren egoeraz harago, Belateko mendateko bide zaharrak baditu zortzi bihurgune estu. Kamioiek, anitzetan, kontrako norabideko bidea hartu behar izaten dute pasatzeko. Uste dugu Belateko mendateko errepide zaharrak badituela objektiboak diren arrisku batzuk; kontua ez da zola konpontzea, edo babes hesiak jartzea. Egiturazko arazoak ditu errepideak.

Zergatik egin du hainbertze gora kamioien kopuruak?

Produkzio prozesua nazioarteko bilakatu dugulako, eta prozesu horiek zatikatu ditugulako. Salgaiak harat-honat mugitzen ditugu. Garraioak gora egin du, eta horrek ditu ondorio anitz. Bideraezina den sistema ekonomiko bat dago atzean.

Zer iritzi duzu kamioiek bidesaria ordaintzeko aukeraz?

Solastatu gaitezke nazioarteko garraioari buruz.

Edurne Elizondo

Asun Maestro (Faltzes, 1960) 2015etik da Nafarroako liburutegien zerbitzuko buru. Anitzez lehenago hasi zen esparru horretan lanean, herriko liburutegian. Orain, duela zazpi urte zabaldu zuten Nafarroako Liburutegi Nagusiaren egoitza du lantoki. Espazio zabala da, baina haren jarduera, oraindik ere, ez Maestrok nahi bezain ikusgarri.

2015eko irailetik zara liburutegien zerbitzuko buru. Noiztik ari zara arlo horretan lanean?

Duela 34 urte hasi nintzen. 1984an hasi nintzen Faltzesen, herriko liburutegian. Handik etorri nintzen Iruñera. Orduan ez zegoen egun dagoen egitura; zabalduz joan da. Ez dakit herritarrak eta liburuak gertu ditugulako edo zergatik den, baina uste dut liburutegietan ari garenok benetako afizio dugula ofizioa. Irakurketaren militante bilakatzen gara.

Liburutegi guztien ardura duzu orain. Erran duzu Nafarroako Liburutegi Nagusiaren arazo nagusietako bat dela ikusgarritasunik eza. Zer erran nahi duzu?

Erran nahi dut uste dugula herritarrek ez dutela egiten duguna ezagutzen. Ez da bakarrik liburutegi nagusiaren arazo bat. Oro har gertatzen da. Urtean 2.500 ekinaldi baino gehiago ari gara egiten, baina herritarrek ez dute ezagutzen, oraindik ere, egiten dugun lan guztia.

Liburutegi nagusiaren kasuan, espazioa zabala eta handia da, baina agerian utzi izan dituzu kultura ekinaldiak antolatzeko dituzuen zailtasunak. Zer dela eta?

Eraikin handia da, eta espazio zabalak ditugu. Kontua da eraikina egin zutela funtsa gordetzeko, eta irakurtzeko, edo ikertzeko erabiltzeko. Kulturarekin lotutako ekinaldiak antolatzeko espazioak falta dira, ez zitzaion horri lehentasuna eman. Guretzat liburutegia topaketarako gune bat da, eta behar ditugu kultura ekinaldiak antolatzeko espazioak. Espazio horiek atontzeko moduak bilatzen ari gara, eta, aldi berean, antolatzen ditugun ekinaldien berri zabaltzen ahalegintzen ari gara.

Liburutegi nagusia hiriko erdigunetik urrun da. Horrek eragiten dio?

Egia da erdigunetik nahiko genukeen baino urrutiago dagoela. Hiriko mugan dago, eta hori ahulgune bat da. Gure lana da horri buelta ematea. Dagoen tokitik ezin dugu mugitu, beraz, balia dezagun duguna ahalik eta etekinik handiena ateratzeko. Zazpi urte bete berri ditugu. Gure helburua da dugun espazioa edukiz betetzea, eta herritarrei helaraztea eduki horren berri.

Liburutegien jardueran zer eragin dute teknologia berriek? Zein neurritan aldatu dute liburutegiak erabiltzeko modua?

Teknologiak eman digu aukera, 1996. urtetik, prozesuak automatizatzeko. Liburutegiek, gainera, partekatzen dute informazioa; nahikoa da, adibidez, batek agiri bati buruzko azalpena automatizatzea, denek informazio hori jaso ahal izateko. Mailegu zerbitzua ere automatizatu dugu, eta orain, txartel bakar batekin, herrialdeko liburutegi guztietan sar zaitezke. Hori ez zen gertatzen duela hamar urte. Liburu funtsaren digitalizazioaren esparruan ere ari gara lan egiten. Horrek aukera ematen du edozein tokitatik liburu horiek erabiltzeko. Errazagoa da erabiltzea, bai eta zaintzea ere.

Baina maileguen esparruan, adibidez, liburu elektronikoak ez dizue eragin?

Bai. Eragin hori sumatu dugu, behera egin dute maileguek. Uste dut jendea oraindik ez dela jabetzen kopia pirata egiteak ekartzen duen kalteaz.

Parlamentuko Kultura Batzordeko kideen bisitan lantaldea handitzeko beharra nabarmendu zenuen. Langileak faltan dira?

Aspalditik datorren arazo bat da hori, eta agerian utzi nuen kargu hau hartu aurretik ere, Nafarroako Liburuzainen Elkarteko kide gisa. Betiko eskaera da hori. Liburutegi publikoek badute hezkuntzaren eta kulturaren esparruan eragiteko gaitasun handia, baina ez dugu dena aprobetxatzen. Niretzat oinarrizko zerbitzu bat eskaintzen dute liburutegiek. Falta dira langileak liburutegien zerbitzu osoan. Nafarroan 93 daude, liburutegi nagusiaz gain, eta haietako %82tan pertsona bakarra ari da lanean. Arazoa larria da liburutegi nagusian ere. 20.000 metro koadro ditu, eta 24 pertsona ari dira lanean. Liburutegia San Frantzisko plazan zegoen garaiko kopuru bera da. Ez da nahikoa.

Ez dago lantaldea handitzeko aukerarik edo asmorik?

Arazoa agerikoa da, baina konponbidea ez da erraza. Administrazioan ari diren langileen kopurua handitzeko arauak hagitz zurrunak dira. Guk lantaldea handitzeko eskatzen jarraituko dugu.

Espazioarekin ere arazoak dituzue?

Bai. Filmotekarekin partekatzen dugu 180 eserleku dituen areto nagusia, baina aukerarik ez dugu tamaina txikiagoko jarduerak antolatzeko, edo erabiltzaileei biltzeko tamaina txikiko aretoak emateko. Kontua da eraikin hau dugula, eta guk ahalik eta etekinik handiena atera nahi diogula. Aprobetxatu nahi dugu duguna.

Liburutegi nagusia da larunbatetan zabalik den bakarra. Horrek are larriago bilakatzen du espazio faltaren arazoa?

Espazioarekin lotutako arazoa areagotzen da. Lotura zuzena du, noski, lantaldean ditugun mugekin. Larunbatetan agerian gelditzen da espazio gehiago behar dugula. Kontua da bertze liburutegiak ezin direla zabaldu lantaldea ez delako nahikoa. Larunbatetan ilarak izaten ditugu guk liburutegi nagusian.

Parlamentarien aurrean erronka nagusitzat jo zenuen erreferente bilakatzea. Nola lor daiteke hori?

Kargua hartu nuenean, argi nuen plan bat behar genuela legegintzaldirako, lan ildo nagusiak zehaztu behar genituela. Horixe egin genuen. Helburuetako bat da erreferente bilakatzea liburutegi nagusia. 300.000 dokumentu ditu, eta milioi bat hartzeko gaitasuna du. Helburu hartu ditugun ildoetako bat izan da hemeroteka bultzatzea eta sendotzea. Bertze bat da bideo-jokoena. Nerabeak erakarri nahi ditugu ildo horren bidez. Zaila izan da beti nerabeak erakartzea, eta teknologia berriekin are zailagoa. Jardueren esparruan ere egin nahi ditugu urratsak. Argi utzi nahi dut ez nagoela ni bakarrik lanean, lantalde bat dudala ondoan, eta, batez ere, zazpi pertsona zuzendaritzan nirekin elkarlanean: Fernando Ros, Amaia Prado, Clara Flamarique, Anabel Olaso, Jesus Arana, Josean Gomez eta Juantxo Elizari, hain zuzen ere.

Legegintzaldiaren erdia baino gehiago joan da. Ontzat jotzen duzu orain arte egin duzuen bidea?

Zaila da egindako lanaren balorazio bat egitea. Nik erran nahi dudana da orain arteko lana izan dela bizia. Eta gure asmoa izan dela urrats sendoak egitea. Hori da gure lehentasuna, urrats sendoak egitea, gero etorriko direnek atzera ez egiteko, berriz ere.

Kattalin Barber

Ricardo Urrizolak (Iruñea, 1968) 2.000 izen propio baino gehiago jaso ditu Consejo de Guerra. Injusticia militar en Navarra, 1936-1940 liburuan. 1936tik 1940ra arteko 600 bat auzitan aurkitu ditu izen horiek, Iruñeko Artxibo Militarrean. 1936ko gerraren testuinguruan Nafarroa nolakoa zen eta militarrek gizartean zer-nolako kontrola ezarri zuten aztertu du, besteak beste.

Zer dela-eta hasi zinen auzi horri buruz ikertzen?

Bost urteko lana izan da. Memoria historikoaren legea onartu zenean, artxibo militarretan arakatzeko aukera ireki zen. Txalaparta argitaletxeak eman zidan abisua. Izan ere, ordura arte itxita zeuden armadaren artxibategiak. Baimena eskatu nuen, eta ikertzen hasi nintzen. Ez nuen inolako arazorik izan lana aurrera eramateko. Egia esan, ordura arte ezer gutxi nekien 1936ko gerrari buruz. Artxibo askotan ibilia naiz, baina 1936ko gerra ez dut inoiz ikertu. Bereziki, XVI., XVII. eta XVIII. mendeetako dokumentuekin ibili naiz.

Zer motatako dokumentazioa dago artxibo militarrean?

1936tik 1939ra bitarteko dokumentu guztiak ikertzeko baimena jaso nuen. Auzitegi militarren ohiko jarduna agertzen da, besteak beste. Astean hirutan joaten nintzen, eta nirekin beti soldadu bat zegoen, zer egiten nuen ikuskatzeko. Normalean, artxiboetan ez dizute argazkirik ateratzen uzten, baina horretarako ere baimena jaso nuen. Hortaz, sei hilabete eman nituen bi kamerarekin dokumentu guztiei argazkiak egiten, eta gero ikerketa etxean egin nuen. Esan daiteke artxiboa eraman nuela etxera.

1936ko gerran 3.000 pertsona baino gehiago hil zituzten frankistek Nafarroan; horietatik zuk 38 aurkitu dituzu dokumentuetan.

Bai, hasieratik arreta eman zidan datuak. Hor dauden auzien arabera, militarrek botere guztia bereganatu zuten herritarrak epaitzeko. 38 pertsona hil zituzten, auzitegi militarrek heriotza zigorra ezarri eta gero. Gaztelugibelean fusilatu zituzten. Baina gerran 3.000 hildako baino gehiago egon ziren. Terrorismo hutsa izan zen. Ez zegoen epaiketarik, eta zigorgabe gelditu ziren.

Zein zen giroa urte horietan Nafarroan?

Eguneroko bizitzan erabateko kontrola zuten militarrek Nafarroan, gerraren lehendabiziko egunetik. Altxamendua gertatu eta hurrengo astelehena laneguna zen, eta Fronte Popularrak irrati bidez lanera ez joateko abisua eman zien herritarrei. Militarrek, aldiz, lanegun normal bat izatea eta lanera joatea nahi zuten. Hortaz, militarrak kontrolatzen hasi ziren nor joaten zen lanera eta nor ez. Tabernetan egon ziren zelatatzen, eta hainbat eta hainbat atxilo hartu zituzten. 'Hemen ez da ezer aldatu, eta bizitzak beti bezala jarraitu behar du'. Horixe zen militarrek zabaldu nahi zuten mezua.

Ia 600 auzi bildu dituzu. Zer-nolako istorioak jaso dituzu?

Denetarik dago. Bakoitza istorio bat da, eta ez du zerikusirik aurrekoarekin. Errepresioa, sententziak, salaketak, zigorrak... Hasieratik, ezkerreko jendeari armak kendu zizkieten eskuineko jendeari banatzeko. Salatari asko zeuden orduan, eta arma batekin harrapatzen bazintuzten bazenekien zein zen ondorioa. Familia susmagarria baldin bazenuen, kartzelara zindoazen.

Herritarrak defendatzen ziren?

Ikertzen ari nintzela, lagunei laburpen moduko bat egin nien. Esan nien 1936ko Iruñean nagusi zirela pistolak, alkohola eta barrabilak. Hiru hitz horiek deskribatzen dute militarren jarduna. Agintzen zuten, eta nahi zutena egiten zuten. Bi tirorekin konpontzen zuten dena, eta herritarrak mehatxatzen zituzten. Beldurra zuten. Senideren bat edo gertukoren bat desagertzen bazen, jendeak ez zuen salatzen. Eta, horregatik, hain zuzen ere, oraindik ere agertzen dira ezagutzen ez genituen kasuak honi buruz hitz egiten dugunean, isilik egon direlako urtez luzez, beldurrez josita.

Inork ez zituen salaketak jartzen?

Aurkitutako informazioaren arabera, salaketa kasu bakarra aurkitu dut. 1937. urtean izan zen. Emakume batek senarraren desagertzea salatu zuen. Altsasuko alkate izandakoa zen; mezan egon, eta gero bi gizonekin bat egin omen zuen etxerako bidean, eta ordutik ez zuten gehiago ikusi. Militarrek salaketari bidea eman zioten, baina ezerezean gelditu zen.

Militarren, falangisten eta erreketeen arteko gatazkak ere jaso dituzu. Nolakoak ziren?

Behin gerra hasita, Iruñeko Dormitaleria kalean prostituzio etxeak irekitzen hasi ziren. Han ere nahi zutena egiten zuten militarrek; auzi asko daude prostituzio etxeetan gertatutakoak. Udaltzaingoarekin liskarrak izan zituzten. Esan daiteke bat egin zutela hasieran altxamendua babestu zuten guztiek, baina, poliki-poliki, botere banaketa dela eta, arazoak sortzen hasi ziren. Militarrak gutxi ziren hemen. Nafarroan karlistak ziren nagusi, eta frontetik itzuli zirenean ikusi zuten militarrek agintzen zutela, baina haien familiak bakarrik zeudela eta lagun asko hil zirela. Falangistekin ere arazoak izan zituzten, karlistentzat oso garrantzitsua baita erregearen figura, baina falangistek ez dute ez jaungoikorik, ez erregerik. Lehia handia zegoen haien artean.

Zer-nolako ekarpena egiten dio zure liburuak memoria historikoari?

Gerrari buruz gehiago jakitea ekarri du liburuak. Azken finean, mapa osatzea. Orain dela 30 bat urte Jose Mari Esparzak argitaratu zuen Navarra 1936: de la esperanza al terror liburua. Lan horrek 3.000 hildakoren berri eman zuen. Hau segida izan daiteke mapa osatzeko bidean. Nik ikertu dut auzitegi militarren ohiko jarduna; eta ikertu ditut, halaber, Nafarroako orduko giroa eta armadak ezarritako erabateko kontrola.

Edurne Elizondo

Jose Manuel Morenok (Espinoso del Rey, Toledo, Espainia, 1952) ontzat jo du Nafarroako Gobernuak klimaren aldaketara egokitzeko proiektua martxan jarri izana. Ekologian katedraduna da Moreno Gaztela-Mantxako Unibertsitatean, eta baita IPCC Klima Aldaketari Buruzko Gobernuen Arteko Taldeko kide ere.

Baikor izateko tarterik ba al dago klimaren aldaketari buruz?

Parisko akordioa garatzeko aukerari eutsi behar diogu. Asmo handikoa da, baina behar du herriek baliabide gehiago jar ditzatela mahai gainean, konpromiso handiagoa har dezatela. Helburua da planetaren tenperaturak ez gora egitea bi gradu baino gehiago, baina, herriek hartutako konpromisoei so egiten badiegu, hiru gradutik gertu izanen gara. Beraz, konpromiso handiagoak behar ditugu, klimaren aldaketak ekar ditzakeen ondoriorik larrienei aurre egin ahal izateko.

Datuak kezkagarriak dira?

2017. urtea bigarrena izan da urterik beroenen zerrendan, datuak jasotzen direnetik. Beroena izan da, kontuan hartzen badugu 2016an El Niño-ren fenomenoaren eragina izan genuela, eta 2017an ez. 2017an etengabekoak izan dira berri txarrak: lehorteak, tenperatura inoiz baino altuagoa... Ezohikoz betetako urtea izan da, baina ezohiko gertaera horiek ari dira datorkigun bidea zehazten. 2017an gertatu denak erraten digu, funtsean, ez dugula klimaren aldaketaren zain egon beharrik, hemen dugulako jada.

Urrian Portugalen eta Galizian gertatu ziren suteak klimaren aldaketaren ondorio izan dira?

Sekula izan gabeko tenperatura esparru batean gertatu ziren iazko sute horiek; hau da, klima berri baten esparruan gertatu ziren. Klimaren aldaketa hemen dugu, zalantzarik gabe. Zientzialariak aspaldi hasi ziren gertatzen ahal zenaren berri ematen: 2001. urtean, IPCC Klima Aldaketari Buruzko Gobernu Arteko Taldeak hirugarren txostena onartu zuen, eta agiri hartan ohartarazi zuen gertatzen ahal ziren beroaldiez. 2003an sekulako beroaldia gertatu zen Europan, eta 70.000 pertsona hil zituen. 70.000. Inor ez zen oroitu bi urte lehenago zientzialariek errandakoarekin.

Agintariei ere kosta egin zaie zientzialariek errateko zutena entzutea?

Gertatzen dena da agintariek, herrietako gobernuek, datu zehatzak nahi izaten dituztela. Jakin nahi dute zer gertatuko den, non eta noiz. Baina zientzialariontzat zaila da hain zehatzak izatea klimaren aldaketari buruzko kontuetan. alerta piztu dugu, eta ordua da erabakiak hartzeko, gertatzen ahal denari aurre egiteko prest ote gauden jakiteko.

Klimaren aldaketara egokitzea da orain kontua?

Bai. Prest egon behar dugu gertatzen ahal denari aurre egiteko. Eta hobe dugu egoerarik txarrenari aurre egiteko prestatzen hasten bagara.

Garaiz gara klimaren aldaketaren ondoriorik larrienak hutsean uzteko?

Munduko gobernu guztiek erabakiko balute bihar isurketa bakar bat ere gehiago ez egitea, klimak aldatzen jarraituko luke; izan ere, atmosferan berotegi efektua eragiten duten gas kopuru nahikoa isuri dugu jada, aldaketak denbora batez aurrera egin dezan. Noski, lortuko genuke ondoriorik larrienak hutsean uztea. Baina orain egoera arriskutsu batean gaude; berdin jarraituz gero, baliteke tenperaturak hiru gradu egitea gora mende amaierarako. Hori anitz da. Sekulakoa da. Eta horrek erran nahi du aldaketa nahiko handi bat gertatuko dela ezinbestean. Tenperatura bi gradutik gora ez igotzeko, 2050erako isurketek %50-%70 egin beharko lukete behera. Parisko akordioan jasotakoa da, ordea, isurketen gorakada pixka bat apaltzea. Datu hori nahikoa da, nire ustez, jendea arazoaren dimentsioaz eta dagoen urgentziaz jabetzeko.

Ameriketako Estatu Batuak Parisko akordiotik at gelditu izanak are larriago bilakatzen du egoera?

Gehien kutsatzen dutenetako bat da, eta, aldi berean, klima aldaketaren aurkako borroka oztopatzen du. Horrek anitz zailtzen du mundu osoko politikak garatzea hain boteretsua den herri baten kontra. Uste dut garrantzitsuena hango herritarren erantzuna izanen dela, bai eta estatuek beren kabuz hartzen ahal dituzten erabakiak ere. Adibidez, Kalifornian kezka handia dute auziarekin, eta konpromisoa hartu dute Parisko akordioaren helburuekin bat egiteko.

Nafarroak ere Life proiektu bat aurkeztu du, klimaren aldaketara egokitzeko. Arazoak planeta osoari eragiten diola kontuan hartuta, eraginkorrak dira tokian tokiko martxan jarritako gisako neurriak?

Klimaren ikuspuntutik ez da garrantzitsua nork uzten dion kutsatzeari; atmosferarentzat, isurtzen ez dugun karbono gramoa da onena. Argi dago auziak mundu osoari eragiten diola, eta mundu osoak egin behar diola aurre. Baina edozein txokotan egiten denak laguntzen digu urratsak egiten. Klimaren aldaketa jada gertatu dela kontuan hartuta, garrantzitsua da egokitzen hastea, eta esparru horretan ari da Nafarroako Gobernua. Inportantea da jakitea zeri aurre egiteko gai garen une honetan.

Datuek diote energiaren jatorria fosila dela oraindik ere. Energia berriztagarriak benetako alternatiba al dira gaur egun?

Energia berriztagarri horietako hainbat garatzen joan dira, eta lehiakorrak dira: haize errotena, adibidez. Uste dut bidea hori dela, energia berriztagarrien alde apustu egiten jarraitu behar dugula, ezinbestean. Oztopoak jarri izan zaizkie, baina ezin dugu hori egiten segitu.

Espainiako Gobernuak eguzki energiaren auzian hartutako erabakiez ari zara? Zaila da politikariek entzutea zientzialariek errateko dutena?

Era askotako interesak daude tartean. Kontua da herritarrek dutela, azkenean, nork agintzen duen erabakitzeko ahalmena. Bertzelako ardurarik ere badute herritarrek, noski. Etxean ere gauza anitz egin ditzakegu.

Hainbat herritan, halere, gehiago sumatuko dituzte klimaren aldaketaren ondorioak, ezta?

Bai. Gutxien garatutako herriak dira zaurgarrienak klimaren aldaketaren aurka. Ez dute baliabiderik ondorioei aurre egiteko. Horrek erakusten du mundua ez dela bidezkoa. Egoera dramatikoak gertatzen ahal dira. Pentsa laboreak ekoizten dituen herri nagusietako batek prezioak igotzen dituela, klimarekin lotutako gertaera batengatik. Horrek ekartzen ahal du herririk pobreenetan labore horiek ezin erostea. Urrutiko gertaera batek ere eragiten ahal digu. Ez da bidezkoa.

Kattalin Barber

Betaurreko moreak ez ezik, berdeak ere jantzi ditu Ana Maria Dominguezek (Plasencia, Espainia, 1981). Iruñeko Udaleko ingurumen heziketako teknikaria da, esperientzia handikoa kolektibo ekologista eta feministetan. Asteazkenean hitzaldia eskainiko du, CGTk antolatuta, Iruñean.

Zein da ekologismoaren eta feminismoaren arteko lotura?

Nahitaezko lotura da ekologismoaren eta feminismoaren artekoa. Ekologismoak ingurumenaren babesa du oinarri, baina ingurumena zentzu zabalean ulertuta, eta faktore sozialak kontuan hartuta. Horrela ulertzen dut nik, behintzat. Ekologismoan betaurreko berdeak jantzi nituen, eta feminismoan, berriz, betaurreko moreak. Orain, bi koloredun betaurrekoekin ikusten dut mundua. Ingurumen arazoez jabetzeaz gain, lurra interes ekonomikoen, politikoen eta pribilegiatutako klaseen mesedetan dagoela konturatu nintzen. Hau da, kapitalismoaren mesedetan. Eta feminismoak emakumeen mendekotasuna erakusten du sistema patriarkal batean. Orduan konturatu nintzen lotura handia dutela, bi menpekotasun mota direla. Gainera, ezinezkoa da sistema kapitalista bat existitzea sistema patriarkalik gabe.

Hortaz, nola definituko zenuke ekofeminismoa?

Bizitzaren iraunkortasunerako a priori desberdinak diruditen bi korronteen arteko nahitaezko elkarrizketa gisa ulertzen dut ekofeminismoa. Ekologismoa eta feminismoa ez dira hain desberdinak, badituzte ezaugarri komun asko. Borroka feminista eta ekologisten arteko elkarrizketak kontuan hartuz, modu osatuago batean ikus dezakegu nola joan gaitezkeen beste eredu desberdin baterantz. Ekologismoak ingurumenari eta bizitzari eutsi nahi dio, baina, ez badu begirada feminista txertatzen, asko utziko du kanpoan. Horregatik diot ekofeminismoaren begirada osatuagoa dela. Ekologismoak eta feminismoak bat egiten dute ekoizpenari egindako kritikan, hazkunde ekonomikoari egindakoan eta garapenari egindakoan, eta bat egiten dute eguneroko bizitza erdigunean jarriko duen gizarte eta ekonomiaren aldeko apustuan. Azken finean, feminismoa eta ekologia lotzea da ekofeminismoa. Hau da, mundua aldatzeko bi teoria eta praktika horiek elkarrengana gerturatzea.

Ekologismoak elikatzen du feminismoa eta alderantziz?

Bai, ekofeminismoak bietatik edaten du, bi menpeko harremanetatik. Kezka asko berdinak dira, eta jatorriak ere bai, hortaz. Egia esan, gero eta aurrerapauso gehiago ematen ari dira, askotan ekofeminismo hitza agertu gabe. Adibidez, orain dela gutxi irakurri nuen Klima Aldaketaren Bide Orria dela-eta emakume talde bat kexu agertu zela, genero ikuspegia falta zitzaiolako. Izan ere, pobrezia energetikoa handiagoa da emakumeen artean. Begirada hori kontuan hartzen ez badugu, ez dugu begirada osoa izanen, ez ditugu osagai guztiak izanen zapalketa ulertzeko.

Feminismoan ere kontuan hartzen da begirada ekologista?

Feminismoan ez da zertan egon begirada ekologista bat. Era berean, ekologismoa ez da zertan feminista izan. Bat egin dezaketen bi kontzientzia mota dira. Hala ere, feminismoan sakontzen badugu, eta, adibidez, heldu den asteko greba kontuan hartzen badugu, konturatuko gara diskurtso hau gero eta gehiago hartzen dela kontuan. Lan greba, zaintza greba eta kontsumo greba izanen da. Greba honetan badago begirada hori, eta azken bi urtetik hona hasi naiz horrelako begirada ikusten feminismoan. Aurreko urteko Martxoaren 8ko manifestazioaren bukaeran irakurri zena oso ekofeminista izan zen. Gero eta gehiagok hartzen dute bere gain diskurtso antikapitalista eta antikontsumista.

Nola eraman daiteke praktikara ekofeminismoa?

Hain zuzen ere, nik uste dut ekofeminismoaren erronka handienetarikoa dela praktikara eramatea. Oso teorikoa da, eta saiatu behar dugu praktikara eramaten, baina diskurtsoa ekintzetara eramatea zaila da, eta esfortzu handia egin behar dugu. Adibidez, jabetzea emaitza ez dela prozesua baino garrantzitsuagoa. Nire lanean, asteleheneroko bileran "zer moduz?"batekin hasten gara beti. Bakoitzak bere bizitza du, baina guztia kontuan hartzen saiatzen gara. Kostatu zaigu giro hau eraikitzea gure artean, baina lortu dugu. Ez gara makinak, eta bakoitzari gertatzen zaionak inporta du.

Nolakoa da ekofeminismoaren mugimendua Euskal Herrian?

Mugimendu handia dago, kontua da askok ez dutela euren burua ekofeministatzat jotzen. Hala ere, haien ekintzen bidez har ditzakegu borroka horiek ekofeministatzat. Adibidez, niri iruditzen zait Bilgune Feministak dituen lan ildo askok ekofeminismoaren begirada dutela. Ekofeminismoaren etiketa jarria ez duten arren, pentsamenduarekin bat egiten dute. Horrez gain, gero eta topaketa eta jardunaldi gehiago daude ekofeminismoaren inguruan, bizitzaren jasangarritasunarekin lotuta.

Zer-nolako erronkak ditu mugimenduak?

Diskurtsoa praktikara eramatea izanen litzateke erronka handi bat. Ongi legoke, halaber, talde batek teoriatik praktikarako bidea hartzea eta modu horretan gure egunerokotasunera, gure kolektiboetara eramatea mugimendua. Transgenero begirada ere behar du ekofeminismoak. Lan egin behar dugu, gizonen eta emakumeen arteko dikotomia gainditzeko.