Kattalin Barber

Zugarramurdin XVI. eta XVII. mendeetan izandako sorgin ehizaren historiaren lekuko da hamar urte bete berri dituen museoa. Memoria historikoa iraunaraztea eta sorginkeriarekin lotutako aferak ezagutaraztea dira, besteak beste, helburuak. Ainara Abete (Elizondo, 1978) hango gida da.

Nolakoak izan dira hamar urte hauek?

Balorazioa ona da. Museoan dugun sentimendua da hamar urte hauetan beti aitzinera egin dugula. Hasiera, ohi den moduan, ez zen batere erraza izan, hutsetik abiatu ginelako, baina gutxika-gutxika gure funtzionamendua zehaztu dugu, eta, zenbait ekitaldi antolatuz, jendea erakartzen saiatu gara. Esan dezakegu hazi garela.

Urte hauetako data gogoangarriren bat duzu buruan?

2010. urtea berezia izan zen. Logroñoko Fede Autoaren 4. mendeurrena ospatu genuen, eta ekitaldi asko izan genituen: filmen lehiaketa, hitzaldiak.... Zugarramurdikoak Logroñora joan ziren, eta haiek hona etorri ziren. Bi herriak senidetu ziren, iragana gaindituz. Gure herriaren memorian oso garrantzitsua izan zen urte hori. Gustav Henningsen idazlea ere etorri zen; harena da El abogado de las brujas liburua. Mikel Azurmendi idazlea ere etorri izan da.

Museo bitxienen artean ere aukeratu dute Zugarramurdikoa. Zergatik da bitxia Sorginen Museoa?

Aurtengo Aste Santuan izan zen. Hundredrooms atari turistikoaren arabera, bederatzi berezienen artean ageri da gure museoa. Guk espero ez ditugun gauzak dira hauek, baina ongi etorriak dira. Publizitatea da guretzat. Zugarramurdik beti izan du turismoa, eta jende asko etorri da sorginen leizea ikustera. Kontua da oraindik ikusten dugula bisitari batzuek sorginen ideia desitxuratu bat dutela. Pentsatzen dute lau atso zirela eta erratz baten gainean hegan egiten zutela. Izan ere, hori izan zen inkisidoreen ikuspuntua. Inkisidoreak hona etorri ziren sorgin maltzur horien bila, baina jende normala harrapatu zuten. Hortaz, dugun zor historikoa kitatzeko balio du museoak. Sorgin ehizaren ondoren, sorginen beldurra egon zen; solastatzeko beldurra zuen jendeak, eta kondairak ez ziren kontatzen. Museoarekin, erakusten dugu gure historia dela, eta jakinarazi behar dugula, gure arbasoekin zor historiko hori kitatzeko.

Zugarramurdin gertatutakoa ez ahazten ere laguntzen du museoak?

Hori da helburuetako bat. Jende normala ziren harrapatu zituztenak, jakintsuak, bere ohitura, sinesmen, erritual eta ezagutzak zituztenak. Bidegabe jokatu zuten. Hortaz, gure arbasoen irudi txar hori ezabatzea eta memoria historikoa iraunaraztea da gure helburua. Bestela, nolabait, inkisidoreek irabaziko lukete, eta ez dugu hori gertatzen utzi behar.

Herriak nola sentitzen du museoa?

Museoa Jesus Agerre alkate ohiaren ametsa izan zen. 2000. urtean udalak baserri hau, ospitalea zena, erosi zuen, eta museoa eraikitzeko obrak egin zituen. Zugarramurdik bere sentitu du museoa sortu zenetik, eta asko lagundu dute. Gainera, museoa izateaz gain, kultur etxe gisa funtzionatzen du. Herritarrak aske sentitzen dira beren gauzak antolatzeko. Adibidez, bilerak egiteko, filmak ikusteko, txotxongiloen topaketa prestatzeko.... Oso garrantzitsua da horrelako herri batean gune hau izatea; gainontzeko herriek ez dute, eta pribilegio bat da.

Sonatua izan zen Alex de la Iglesiaren Las brujas de Zugarramurdi filma, baina istorioak ez du zerikusirik bertan gertatu zenarekin. Eragina izan zuen?

Beti esaten dugu, baina objektu hegalari ezezagun bat Zugarramurdin lurreratu izan balitz bezala gogoratzen dugu. Dena zen filmerako, eta zugarramurdiar guztiek parte hartu zuten, modu batean edo bestean. Bagenekien Alex de la Iglesiaren ideia ez zela Zugarramurdiko benetako historia filmatzea, baizik eta bere ikuspuntua ematea. Ez gaude ados zabaldu zen sorginen irudiarekin, eta, horregatik, gure lana filmaren ondotik izan da benetako sorgin ehizaren historia jakinaraztea bisitariei. Bestalde, ordainezina den publizitate bat ekarri du filmak.

Oraindik jendea etortzen da filma dela eta?

Estreinatu zenean ez genuen askorik nabaritu, baina 2015. urtetik bai. Lehendik etortzen ez zen Espainiako jendea etortzen da orain gurera. Iaz, eta aurten ere, Nafarroako Gobernuak proposatuta, Aktore egun batez programa aurrera eramanen dugu. Filmeko akelarrearen eszena eginen dugu bisitariekin; grabatu, eta gero haiei bidaliko diegu bideotxoa. Lau saio egonen dira.

Zugarramurdiko leizeetara joaten den jende gehienak bisitatzen du museoa?

Ez. Leizeetara joaten direnen laurdenak etortzen dira, gutxi gorabehera. Baina oso ongi dago, eta kontent gaude kopuruarekin. Iaz, adibidez, 120.205 pertsona sartu ziren leizeetara, eta museora, berriz, 31.853 pertsona etorri ziren. Nabarmentzekoa da hamar urte hauetan 247.000 bisitari pasatu direla museotik.

Aurten ere mitologia gela berria estreinatu duzue. Zeintzuk dira berrikuntzak?

Haurrentzako zerbait aproposa egin nahi genuen, eta mitologiari garrantzia eman. Hori dela eta, teknologia berriekin bi ukipen pantaila dituen mahai handi bat jarri dugu; Ainara Azpiazu irudigile hernaniarrak diseinatutako izaki mitologikoei buruz gehiago jakiteko balio du, eta, bestalde, izaki horiek mapan kokatzeko. Uste dugu erakargarriago dela eta haurrek gehiago ulertuko dutela.

Kattalin Barber
Etorkizun oparoa izan dezake Irati Zurbano arkulariak (Elia, 1997). Helburu du Eslovenian uztailaren 22an hasiko den Europako Junior Txapelketan parte hartzea, eta dirua biltzeko kanpaina abiatu du bidaia ordaintzeko.Zergatik hasi duzu ...

Kattalin Barber

Leuzemiaren aurka eta hezur muina ematearen alde, korrika egin zuten asteartean ehunka pertsonak, Burlatan, Domena Nafarroako Hezur Muinaren Emaileen elkarteak antolatuta. Elkarteko kide eta Nafarroako Odol eta Ehun Bankuko hematologoa da Erkuden Aranburu (Iruñea, 1957), eta hezur muina ematearen garrantziaz hitz egin du, besteak beste.

Zeintzuk dira Domena elkartearen helburuak?

Domena elkartea orain dela zortzi urte sortu zen. Eduardo Domezain gazteak leuzemia izan zuen, eta familiak hezur muina ematearen aldeko kanpaina handia egin zuen. Zoritxarrez, ez zuten lortu emaile bateragarririk, eta hil egin zen. Baina amak borrokan jarraitu zuen, eta horren emaitza da Domena. Odol bankuan lan egiten dut nik, eta orain dela 27 urte hasi genuen guk hezur muin emaileen erregistroa, Espainian Carreras fundazioa sortu zenean. Gogoan dut lehen emaileak odol emaileak izan zirela, baina urtez urte emaile asko lortu ditugu. Horrez gain, gure egitekoa da, era berean, gaixoari eta haren ingurukoei babesa eta sostengua ematea, gure esku dauden baliabide guztiak eskainiz. Jendea nahiko galduta dago horrelakoak gertatzen direnean, eta gainera, gaixotasun bera izan duten pertsonekin hitz egin nahi dute.

Zenbat emaile daude aipatu duzun erregistro horretan?

Erregistro orokorra da, eta 20 milioi pertsona daude, baina bakarrik Europa, AEB, Kanada eta Australiako emaileak dira; gainerako herrialdeak ez daude erregistroan sartuta. Nafarroan Domena sortzean, hezur muina ematea sustatu nahi genuen, eta informazioa zabaldu. Domezainen kasuak eragin handia izan zuen gurean. Orain, Lizarrako zortzi urteko neska bat transplantearen zain dago. Kanpaina handia egin dute gurasoek Lizarran, eta 120 emaile lortu ditugu. Batez beste, urtean 30 leuzemia kasu inguru daude Nafarroan.

Gero eta hezur-muin emaile gehiago daude Nafarroan?

Bai. Nafarroan 10.000 emaile inguru ditugu. Orain dela zortzi bat urte emaile gutxi zeuden, bai Nafarroan, bai eta Espainian ere. Horregatik, kanpaina handi bat bultzatu zuen administrazioak, eta erkidego bakoitzak gutxieneko emaile kopuru bat lortu behar zuen. Nafarroan uste dut 300 emaile izan zirela; askoz gehiago lortzen ditugu, urtean 800.

Edonork eman dezake hezur muina?

Baldintza batzuk daude. Sortzetiko gaixotasun bat baldin baduzu, minbizia edo diabetesa izan baduzu, ezin duzu eman. Horrez gain, emaileek 45 urte baino gutxiago izan behar dute; horregatik, gazteen inplikazioa beharrezkoa da. Gainera, hezur muin bateragarrien artean beti gazteenak aukeratzen dituzte, aberatsagoak direlako. Gainera, 50 kilo baino gehiago pisatu behar dute emaileek, eta adinez nagusi izan. Emaileari odol analisiak egiten zaizkio, baita analisi genetikoak ere, eta informazio hori guztia mundu mailako emaileen sarean sartzen dute. Munduko edozein lekutan emailearekin bateragarria den gaixo bat agertuz gero, hezur muina emango luke.

Behin hezur muin bateragarri bat lortuta, zeintzuk dira hurrengo urratsak?

Emailearen hezur muinarekin bateragarria den gaixo bat aurkitzen denean, hurrengo urratsa hezur muina ematea izaten da. Emailea aferesi makina batekin lotzen da, ospitaleratu eta anestesiatu gabe. Makinak odola zirkuitu batean barrena igaroarazten du etengabe, eta, beharrezkoak diren zelulak hartu ondoren, gainerako odola emaileari bueltatzen dio. Saio gehienak 4-5 ordukoak izaten dira. Donazioa egin aurreko egunetan injekzio akuilatzailea jartzen zaio emaileari, odolean zelula odol sortzaileen kopurua handitzeko.

Jende askok oraindik ez daki hezur muina ematea odola ateratzea dela. Informazioa falta da oraindik?

Bai, eta, oraindik ere, hezur muina eta bizkar muina nahasten ditu jendeak. Horretan egin behar dugu lana, hain zuzen: informazioa zabaltzen. Adibidez, orain dela gutxi Lizarran egon gara hitzaldi bat ematen, eta 100 pertsona inguru etorri ziren. Informazio gutxi zuten hezur muinaren inguruan, eta asko eskertu zuten. Informazioa dutenean, eta hezur muina zer den eta nola ematen den argi dutenean, oso eskuzabalak izaten dira.

Zein mezu bidaliko zenioke gizarteari hezur muina ematearen alde?

Beti esaten da, baina egia borobila da: bizitza bat salba daiteke eta oso erraza da; lau edo bost ordu baino ez ditu kentzen. Gaur beste pertsona bat da, baina bihar zu izan zaitezkeela pentsatu behar duzu. Gauza bera gertatzen da odol emaileekin. Jenderik ez badago eta ez badute odolik ematen, ez da odolik egonen ospitalean. Ez dago lantegirik hezur muina edo odola egiteko; pertsonen beharra dugu, eta bankua elikatu behar dugu etengabe. Zenbat eta gehiago izan, askoz hobe.

Zilbor hesteko odola ere eskatzen duzue?

Zilbor hesteko odolean mota zehatz bateko zelula ama asko daude, eta leuzemia eta minbizi mota batzuk dituzten gaixoei transplanteak egiteko erabiltzen dira. Dena den, oraindik nahiko geldituta dago gai hori, behar bezala ezartzeko oso garestia eta konplexua delako. Hiru urte inguru dira ez dela egiten Nafarroan, baina asmoa dago, eta badirudi martxan jarri nahi dutela, berriz ere. Oraingoz, halere, askoz ere eraginkorragoa da hezur muina ematea.

Edurne Elizondo

Gure Esku Dago ekinaldiak duela lau urte hasi zuen bidea. Etxarri Aranatzen egin zuten lehendabiziko galdeketa, erabakitzeko eskubideari buruz, eta, igandean, berriz, Mendialdeko, Bortzirietako eta Sakanako bertze 24 udalerritan eginen dituzte. "Mugarri bat da hau Nafarroan", erran du Gure Esku Dago ekinaldiaren herrialdeko koordinatzaile Jon Zirizak (Barañain, 1986).

24 udalerritan eginen dute galdeketa igandean. Dena prest?

Halakoetan, azken unera arte ez da dena prest izaten; baina izanen da. Herri guztietan ari dira lan ederra egiten.

Kontent zarete herriotako erantzunarekin?

Bai. Gisa honetako ekinaldietan herri osoaren inplikazioa behar izaten da. Sekulako erantzuna jaso du galdeketak herri guztietan. Horren isla dira egindako sinadura bilketetan lortutako emaitzak. Jende anitzek egin du bat.

Igandean ere jende anitzek parte hartuko duela espero duzue?

Subjektiboa da erratea parte hartze handi bat zer den edo zer ez. Guretzat, inportanteena datu kualitatiboak dira; guk nabarmendu nahi dugu galdeketa egitea jada gauza handia dela. Jasotako sinadurak kontuan hartuta, erroldaren %40k ere eman du sinadura hainbat herritan.

Nafarroan egin zen lehen galdeketa, Etxarri Aranatzen. Ekinaldiak erranahi berezia du herrialdean?

Nafarroan, Foru Hobekuntzaren testutik hasita, gure estatus politikoa edo gure marko juridikoa inoiz ez dugu bozkatu nafarrok. Hemen jarri zen Gure Esku Dago ekinaldiaren hazia, Etxarri Aranatzen egindako galdeketarekin; gero, Bakaikun egin zuten, eta orain bertze hamaika herrik izanen dute aukera, hilaren 18an. Nire ustez, hau nolabaiteko mugarria da Nafarroan, hagitz berezia da, eta duen garrantzia eman behar zaio.

Etxarri Aranatzen hasi, eta 24 udalerritan eginen dute orain.

Bai. 24 udalerri dira, baina herri gehiago: 30-40. Populazioa kontuan hartuta, 40.000 nafar inguruk izanen dute aukera bozkatzeko. Batzuentzat akaso bai, baina guretzat ez da txantxa; ekinaldi serioa da.

Zer erranen zenieke txantxatzat hartzen dutenei?

Nik uste dut ekinaldi hau kontuan hartzen ez dutenek finean beldurra diotela ezagutzen ez duten horri. Ezin dira galdeketak gutxietsi, ekinaldiak hartu duen tamaina kontuan hartuta. Hagitz garrantzitsua da, herri anitz direlako; baina bakarra balitz ere, hagitz garrantzitsua litzateke, balio kualitatibo handikoa delako galdeketa egiteko aukera izatea. Halako ekinaldiekin beti irabazten da zerbait. Herritarrak prestatzeko urrats bat da, etor daitekeen galdeketa loteslerako. Denok irabazten dugu.

Prestatu, nola?

Nik uste dut argi izan behar dugula ahaldunduta lortuko dugula erabakitzea. Gure etorkizun politikoa ez da erabakitzen lau urtean behin; harago doa. Erabaki nahi dugula errateko sendotasuna badugu, erakundeek nahi edo ez. Herritarrok dugu azken hitza.

Lau urteko bidean, Euskal Herrian 142 herrik egin dute galdeketa, eta 147.000 herritarrek parte hartu dute. Zer deritzozu?

Duela lau urte hasi zen dinamika hau, Irunen iragarri genuenean giza katea eginen genuela 2014ko ekainaren 8an, Durango eta Iruñea lotzeko. 50.000 pertsonak parte hartuko zutela uste genuen, eta kopuru hori hirukoiztu egin genuen: 150.000 pertsona izan ziren giza katean. Oraingoz, 147.000 herritarrek eman dute botoa, baina gora eginen du kopuru horrek. Garaipentzat jo dezakegu? hau ez da garaipen kontua, finean. Guk gure bidea egin behar dugu, eta prozesuan konturatzen ari gara jende anitz mugitzen ari garela.

Duela lau urteko egoerarekin alderatuta, testuinguru politikoa aldatu egin da Nafarroan. Eragin dizue?

Nafarroan sekulako aldaketa izan da erakundeetan, eta kontuan hartzeko modukoa da, noski. Nafarroan, halere, nik sentitzen dut lasaitu egin direla aldaketaren alde bozkatu zuten horiek, eta kaleko giroa, nolabait erranda, apaldu egin da. Ez dut erranen ona edo txarra den, baina argi izan behar dugu irribarrez bete behar dugula kalea. Erran behar diegu erakundeetan diren horiei garaia dela gauzak aldatzeko, eta herritarroi hitza emateko.

Karrikako presioari eustea garrantzitsua dela uste duzu?

Hala da. Kaleko tentsio polit horri eustea ezinbertzekoa da, gauzak aldatzeko. Ezin ditugu gure nahiak bertzeen esku utzi, ezin dugu gure etorkizuna inoren esku utzi. Guri dagokigu gauzak aldatzea, herritarroi. Guri dagokigu lortzea herri zoriontsu bat izatea, herri libre batean.

Kataluniako eredua zein neurritan izan da ispilu bat zuentzat?

Argi dago Kataluniari eta egin duten bideari so egin diogula; halere, guk argi utzi nahi dugu Gure Esku Dago ekinaldia ez dela baiezkoaren edo ezezkoaren alde; guk nahi dugu edonor sentitzea dinamikaren parte, eta inor ez sentitzea bakarrik ikus-entzule. Noski, Kataluniak edo Eskoziak egin duten bidea hor dago, eta so egin behar diogu, herritarrei galdetu dietelako. Eta hori da guk nahi duguna. Nork bere hitza errateko aukera izatea. Herritarroi galdetzea nahi dugu, ez bertzerik. Azken finean, hori bezain gauza sinplea da. Erakundeei dagokie erreferendum lotesle bat egitea; guri dagokigu, berriz, kalea astintzea, modu baretsu eta irrifartsu batean, erakunde horiei presioa egiteko.

Zer erranen zenieke galdeketa eginen duten herrietako biztanleei?

Ni Barañaingoa naiz, eta oraindik ez dut izan bozkatzeko aukera. Aukera hori duenari baliatzeko eskatuko nioke nik; baiezkoa edo ezezkoa ematera joan daitezela, baina parte har dezatela. Ezin ditugu inoren esku utzi gure askatasuna eta gure erabakia. Igandekoen ondotik, udazkenean izanen dira galdeketa gehiago.

Kattalin Barber
Egun biziak dira oraingoak Muriel Ruiz de Larramendi eskalatzailearentzat (Uharte, 1999). Selektibitatearen azken eguna du gaur, eta eskaladarekin bateratzen ditu ikasketak. Bi urre irabazi berri ditu Espainiako Eskalada Kopan, gazte ma...

Kattalin Barber

Urte asko egin ditu Peio J. Monteano Nafarroako Artxiboko goi teknikariak (Atarrabia, 1963) euskararen gaia aztertzen eta jorratzen. XVI. mendean Nafarroako biztanleriaren %80 euskaraz bizi zela ondorioztatu du El iceberg navarro, euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI (Nafar izozmendia, euskara eta gaztelania XVI. mendeko Nafarroan) izenburuko bere azken liburuan (Pamiela, 2017). Lan horretan jasotakoez egin du gogoeta.

Euskara Nafarroako hizkuntza hegemonikoa zela nabarmendu duzu liburuan. Zer ekarri zuen horrek?

Biztanleen ia %80k hitz egiten zuten euskaraz, Nafarroan. Orain dela sei urte hasi nintzen ikerketa honekin, baina liburua momentu sentikor batean iritsi da; izan ere, sentsibilitate sozial handia dago, orain, Nafarroan. Badirudi enkarguz egin dudala lan hau, baina ez da horrela. Liburuan garrantzia eman diet egun euskaldunak ez diren eremuei.

Eta horrela egiaztatu duzu eremu horietan euskaraz hitz egiten zutela. Batzuentzat errealitate deserosoa dena agerian utzi duzu zure azken lan horren bidez?

Izan daiteke. Argi dago Ebro inguruan erromantzea hitz egiten zela, baina uste dut liburu honek balio duela nafarrek haien iragana hobeto ezagutzeko eta euskarak izan zuen pisu handia baloratzeko. Nik adreiluak jarri ditut, gero nork bere etxea eraiki dezala adreilu horiekin. Baina egia da beste helburuetako bat mitoak bertan behera uztea izan dela. Politikarien artean tontakeria handiak entzun ditugu azkenaldian, euskararen inposizioaz hitz egin dutenean, adibidez. Bestalde, liburuaren bidez, frogatu dut Nafarroako konkistak ez zuela ekarri kolonizazio linguistiko-kulturalik. Konkista gertatu eta mende eta erdi geroago ere euskarak indarra erakusten jarraitzen zuen Nafarroan.

Zer dela-eta hasi zen euskararen gainbehera Nafarroan hurrengo mendeetan?

Nik XVI. eta XVII. mendeak ikertu ditut, eta hurrengo mendeak gakoak dira gertatu zena ulertzeko. Batetik, XVIII. mendeko prozesu politikoek —zentralizazioak, batik bat—, eta, bestetik, hezkuntza prozesuek zerikusia izan zuten euskararen galtzean. Alfabetatzea zabaltzen den heinean, argi eta garbi gaztelaniaren aldekoa da joera. Euskaldun elebakarrak ikertu ditut liburuan. Elebakarrek hizkuntza bat ikasi behar izan zuten, haiena ez zelako idazten, ezta irakurtzen ere. Ondorioz, euskara azkar galdu zuten.

Liburuan esaten duzu biztanleen erdiek baino gehiagok euskaraz bakarrik zekitela.

Ezuste handia izan da horretaz ohartzea. Gainera, elebakar gehienak emakumeak ziren, eta horrek ondorioak izan zituen garai hartako gizartean. Emakumeak direlako emazteak, neska-lagunak, alabak, amak... eta beraiek hartzen zutelako beren gain umeen sozializazioa. Horrek esan nahi du eguneroko bizitza euskaraz egiten zela. Gaztelania, berriz, hizkuntza instrumentala zen, administraziorako, lanerako eta merkataritzarako erabiltzen zen hizkuntza, alegia. Erronkarin, adibidez, XVI. mendean, emakumeen %99 elebakarrak ziren; gizon gehienek, berriz, ulertzen zuten gaztelania. Zergatik gertatzen zen hori? Transhumantziagatik.

Administrazioko iturriak jorratzeaz gain, zertan oinarritu zara ikerketa aurrera eraman ahal izateko?

Nire oinarriak, gehienbat, prozesu judizialetako galdeketak izan dira. Baina agirien atzean dagoena begiratu dut nik; ikusi dut zein testuingurutan egin ziren dokumentu horiek. Nola ikertu idazten ez den hizkuntza baten historia idatzizko dokumentuen bidez? Kontraesana dirudi, baina, kasu honetan, harago joan naiz. Galdeketetan ikusi ahal izan dut zein hizkuntzatan ematen zuten testigantza lekukoek. Ez dakigu zergatik, baina 1570. urte inguruan Nafarroako hainbat eskribau dokumentutan aipatzen hasi ziren zein hizkuntzatan ematen zuten lekukotasuna prozesu judizialetan parte hartzen zutenek. Hori gakoa izan da niretzat. Elebakar batek galdeketan itzulpena behar izan badu, horrek agerian uzten du prozesura eraman duen egoera hori euskaraz entzun duela. Iruñeko Ospitale Nagusiko estatutuen kasua ere bitxia da, bestalde. Ordenantzak dio gauero euskaraz irakurri behar zituztela argibideak langile guztiak jakinaren gainean egoteko. Nafarroara ailegatzen ziren bidaiariek ere oso argi esaten zuten hemen zeudenean hizkuntza oso arraroa entzuten zutela.

Horrelako aurkikuntzarik espero zenuen liburua osatzen hasi zinenean?

Konkista ikertzen ari nintzenean bi dokumentu garrantzitsu aurkitu nituen, eta agiri horiek abiapuntu izan dira ikerketa honetarako. Batetik, Nafarroako Artxibo Nagusiko agiri batean erreinuaren banaketa linguistikoa aurkitu nuen. Bestetik, Valladolideko [Espainia] Simancas artxiboan aurkitu nuen beste agiri bat; hain zuzen ere, Nafarroako funtzionarioek itzulpenak egiteko eta lekukoak ulertzeko zituzten zailtasunak eta arazoak azaltzen zituzten agiri horretan. Orduan konturatu nintzen Nafarroako administrazioa itzulpen makina handi bat zela.

Zer dela-eta hasi zinen ikertzen, zer helbururekin?

Historialariaren funtzioa, neurri handi batean, funtzio soziala da, nire ustez. Historialariak erantzunak eman behar dizkie gizarteak gaur egun iraganari buruz egiten dituen galderei; eta esan behar da Nafarroako gizarteak galdera asko egiten dituela bere iraganaren inguruan. Hortaz, kasu honetan, nik uste dut liburuak erantzunak ematen dizkiola gaurkotasun handia duen eta iritzi ezberdin handiak eragiten dituen gai bati. Izan ere, historia ez da gertatu dena; historia da gaur egungo belaunaldi batek bere iraganean garrantzitsutzat jotzen duen hori, hain zuzen ere.

Liburu honen bidez, gainera, dagokion lekuan jarri duzu euskara?

Bai. XVI. mendeko testuinguru horretan Nafarroa euskal munduaren ardatza zen, eta Iruñea, berriz, euskal hiriburua. Gainera, nik egindako ikerketak balio du beste galdera batzuei erantzuna emateko ere. XVI. mendean euskara hizkuntza hegemonikoa zen. Hori horrela izanik, zer-nolako egoera zegoen Erdi Aroan, adibidez? Dokumentazio gutxi dago horri buruz, bakarrik eskriturak eta fakturak, eta horiek, gainera, ez dute islatzen eguneroko bizitza soziala. Baina ondoriozta dezakegu Erdi Aroan ere euskara oso garrantzitsua izan zela, ez zela beste hizkuntza bat gehiago, baizik eta hemengo hizkuntza zela.

Kattalin Barber

Gaur egungo gizarteetan berdintasuna eta askatasuna saltzen direla baina egiazki ez dagoela halakorik uste du Ana de Miguel filosofoak (Santander, Espainia, 1961). Gizonen eta emakumeen arteko desorekak aztertu ditu Neoliberalismo sexual. El mito de la libre elección izenburuko liburuan, eta Iruñean izan da berriki, lan hori aurkezten, MIRaN foroak gonbidatuta.

Zergatik esaten duzu mito bat baino ez dela aukeratzeko askatasuna?

Gurearen gisako gizarte demokratikoetan, askatasuna eta berdintasuna balioak dira. Horregatik, desorekek legitimatuta egon behar dute beti. Pertsonek, modu batean edo bestean, onartu egin behar dituzte desoreka horiek. Gaur egun, hautu libreak esan nahi du edozein jardueratan eta edozein harremanetan, desorekatua izan arren, norberak libreki aukeratzeko eskubidea duela: edo hartu, edo utzi. Mundu desorekatu honetako harremanak legitimatzeko erabiltzen dugu hautu librea, hain zuzen ere.

Liburuan diozu berdintasuna saltzen digutela baina, egiazki, ez dugula ez berdintasunik, ezta askatasunik ere. Nola gertatzen da hori?

Askatasunaren ideia saltzen digute, baina askatasuna dugu merkatu bateko produktuak libreki aukeratzeko bakarrik. Ez besterik. Metafora bat baliatuko dut hori azaltzeko: seguruenik, gaur egun ez dago inor Iruñean esanen duena bere seme-alabak desberdin hezi dituela. Guztiek esaten dute berdintasunean hezi dituztela beren haurrak. Hori horrela izanik, nolatan gertatzen da semeek erabakitzen dutela futbolean aritzea, eta alabek, berriz, panpinekin jolastea? Hautu librea al da hori? Guraso askok jarraitzen dute alabei jaio berritan belarrietan zuloak egiten, eta handik urte batzuetara harrituta esaten dute ez dakitela zergatik gustatzen zaizkion hainbeste belarritakoak alabari. Haiek eraiki dute horrela beren alaba, hain justu, zuloak genero marka baitira! Baina ez dira horretaz ohartzen; halako portaerak naturaltzat dituzte, eta eutsi egiten diete.

Berariaz neskentzat edo mutilentzat sortutako ipuinak, telesailak eta gisakoak ugaritu dira. Erabat baldintzatzen dute heziketa?

Bai, eta ez hori bakarrik. Neska asko ohitzen dira bizitzaren esparru askotan ez egotera, eta azkenean, normaltzat hartzen dute egoera hori. Bai politikan, bai kulturan eta bai aisialdian gertatzen da hori. Egunero albistegietan minutu asko hartzen ditu futbolak, adibidez, eta mutiko gehienei kirola gustatzen zaie. Baina zer ikusten dute neskek albistegietan? Emakumeak ez dira ageri, ez daude. Ez dituzte ikusten.

Berdintasunean heztea aipatu duzu lehen. Nola lor daiteke, beraz?

Oso zaila da hori lortzea, egia esan. Neska arrosak eta mutil urdinak sortzeko produktuak nabarmen areagotu dira azken urteetan. Jada ez dago borragomarik, adibidez. Orain, borragoma urdinak daude, eta borragoma arrosak. Eta gauza bera gertatzen da beste hamaika jostailurekin. Gizon edo emakume bihurtu ordez, nahi duten izaera eta ezaugarriak garatzen utzi behar diegu haurrei. Horregatik, hori lortu ahal izateko, aukera bakarra irakasleen eta gurasoen kontzientzia kritikoa lantzea da.

Hautu librea ez da hain librea, finean?

Ez dut uste 15 zentimetroko takoiak eramatea nesken hautu librea denik. Kontua da askatasuna lotzen dugula, alde batetik, askatasun sexualarekin, eta, bestetik, janzteko eta kontsumitzeko askatasunarekin. Zergatik ez dugu lotzen askatasuna, ordea, bakoitzaren garapen pertsonalarekin edota norbanakoaren autonomiarekin? Orain esaten digute askeak eta berdinak garela, eta horregatik, hain zuzen, gure gorputza saldu dezakegula.

Neoliberalismo sexuala neoliberalismo ekonomikoaren legitimazio iturri bilakatu da, beraz, zure ustez?

Bai. Berriro ere aztertu behar ditugu kontzeptu asko, nire ustez; sexualitatea ere berraztertu beharko genuke. Iraultza sexualaz hitz egiten dugu, baina ez ote da izan iraultza sexual patriarkal bat? Sexua ona da, sexua askatasuna da, eta hortik eraiki dugu guztia. Horregatik, orain sexua merkantilizatu egin da, eta, modu berean, gorputza ere bai. Gorputzari mugarik ez jartzea larria dela uste dut. Dena saltzen eta erosten ahal da. Badirudi gauza bera dela gorputza saltzea, altzairuak saltzea edo ideiak saltzea. Arazoa da beren gorputza besterik ez duten pertsonek, bizi garen mundu desorekatu honetan, ez dutela beste aukerarik, ez dutela beste biderik, eta haien gorputza salduko dutela azkenean.

Prostituzioa eta haurdunaldi subrogatua sakon eztabaidatzen ari dira mugimendu feministan. Zein da zure iritzia auzi horien inguruan?

Uste dut asko pentsatu eta eztabaidatu behar dugula jarrera eta erabaki bat hartu baino lehen, estatuak bi egoera horiek normaltzat jotzeko legeak egin baino lehen, alegia. Hainbesteko presarik ez dugu, finean. Belaunaldi berriek prostituzioa beste lanbide bat balitz bezala ikustea ez da mesedegarria, nire ustez. Seme-alabak izateko gaitasuna saltzea ere ez. Egia esan, ez dut ulertzen nola ezkerreko hainbat sektorek eta feminismoaren ahots batzuek defenditzen dituzten halako egoerak. Asko dugu pentsatzeko, eta egin behar ez dugun urrats bat da, nire ustez.

Norabide argia du feminismoak egun?

Baietz uste nuen nik, eta liburuari Norabidea duen mundu bat jarri nahi nion, hain zuzen ere. Baina gerora ikusi nuen oker nintzela. Argi geneukana ez dugu hain argi orain. Baditugu ideiak, baditugu planak, eta badakigu nola eraiki mundua, baina, agian, asko ari ginen aurreratzen, eta, bat-batean, zer esan jakin gabe gelditu gara globalizazio neoliberal, kapitalista eta patriarkal horren aurrean. Zer esan nahi dugu emakume adina feminismo daudela esaten dugunean, adibidez? Feminismoa ez dela ezer esaten dugu mezu hori zabaltzen dugunean, nire ustez: ezerezten ari da, hutsaltzen ari da feminismoaren kontzeptua. Dena sartzen den tiradera bat balitz bezala saltzen digute, eta horrek, azkenean, kalte baino ez dio egiten feminismoari. Indarrak batu behar ditugula uste dut, baina badakit, aldi berean, zaila dela hori. Gaur egun, inoiz baino jende gehiagok parte hartzen du manifestazio feministetan, eta hori positiboa da, ona da, baina argi izan behar dugu norabidea behar dugula.

Kattalin Barber

Toponimiaz gain, zuhaitz zaharrak ere maite ditu Mikel Belasko hizkuntzalari eta Zuhaitz Zaharren Lagunak elkarteko kideak (Iruñea, 1967). Zuhaitz zaharren garrantziaz eta horien aberastasunaren kudeaketaz mintzatu zen atzo, Mendillorriko Civivox aretoan.

Zein irizpideren arabera sailkatzen dira zuhaitz zaharrak?

Oraindik ez dago batere argi zer izan daitekeen zuhaitz zahar bat. Ingelesek zuhaitzak sailkatzeko ahalegin handia egiten dute, baina hemen ez da egin. Izan ere, ez dute zerikusirik 100 urteko sekuoia batek eta haritz batek. Mendira joaten garenean, ohiko galdera izaten da zuhaitzen urteak jakin nahi izatea, baina oso konplexua da zuhaitz baten adina jakitea. Gainera, espezieen artean ez ezik, alde handia dago toki batetik bestera ere. Ez da berdin Baztanen hazi den edo Orbaibarren hazi den haritza. Oso zaharra dirudien zuhaitz bat ere gaztea izan daiteke. Dakienak badaki, baina zuhaitz asko ikusi eta aztertu dituelako. Edozein pertsonarentzat, zaila da.

Zein da Iruñeko zuhaitzik zaharrena?

Esan beharra dugu Iruñean, berez, ez dagoela zuhaitz zaharrik. Baina daudenen artean, Nafarroako Diputazioko sekuoia da zaharrena. 1855. urtean landatu zuten, Baztandik ekarri eta gero. Diputatu batek Iruritako jauregian zuen sekuoia. Garai horretan Ignacio Baleztenak Iruñeko arbola deitzen zion, Gernikakoarekin alderatuz. Jende askorentzat ikusgarria da, eta oraindik askok deitzen diote Iruñeko pinua. Sekuoiek 2.000 eta 3.000 urte arteko bizi itxaropena dute; hortaz, gazte-gaztea da hemen duguna. 150 urte ez dira ezer.

Zergatik ez dago zuhaitz zaharrik Iruñean?

Erromatarren garaitik Iruñea hiri militarra izan da, eta orduan indarrean zegoen agindu batek debekatzen zuen harresietatik bi kilometrora zuhaitzak landatzea, etsaien ezkutaleku izan zitezkeelako. Bitxia da, baina Iruñeko toponimian ez dira zuhaitzak ageri, bakarrik landareak. Iruñeko Ziudadela egin zutenean eta harresi berriak altxatu zituztenean, Takonera hiriaren barnean gelditu zen, eta hori baliatu zuten Iruñeko lorategirik handiena egiteko. Zumarrak ziren gehienak. 1980ko hamarkadan, hala ere, grafiosi gaixotasunaren ondorioz, ehunka hil egin ziren. Gure ondarerik zaharrena galdu genuen.

Zuhaitzek balio historiko eta kultural handia dute. Gertaera askoren lekuko izan dira Iruñekoak?

Bai. Adibidez, Nabarreria kaleari Zugarrondo deitzen zitzaion XIV. mendean. Izan ere, zumar erraldoi bat egon zen han, XVIII. mendera arte. Garai batean, Iruñeko arbolarik ezagunena izan zen. Aranzadin, beste zuhaitz interesgarri bat dago, baina gutxi dakigu hari buruz. Libanoko zedro bat da, eta hiltzeko zorian egon zen. Orain dela 50 urte, jabeak zuhaitza saldu nahi izan zuen zotzak egiteko, baina, zorionez, enpresak porrot egin zuen, eta zuhaitza salbatu zen. Edota Takonerako Kukuaren zuhaitza. Pio Baroja idazlea zumar handiaren adarretara igotzen zen, gaztetan. Albako Dukea ere Iruñea konkistatzera etorri zenean haren azpian egon zela esaten da, hiriko giltzen zain. Gertaera askoren lekuko dira zuhaitz zaharrak, eta, botanikaria ez naizenez, iraganarekin lotzea gustatzen zait. Gertaerak gogora ekartzeko ahalmena dute zuhaitzek, eta hori baliatu behar dugu.

Zer egiten duzue Zuhaitz Zaharren Lagunak elkartean?

Batetik, lan zientifikoa, eta, bestetik, dibulgaziozkoa. Nafarroan, 52 zuhaitz monumental daude, baina badakigu horiek bezalako beste ehunka daudela, eta ez dute inolako babesik. Horiek guztiak katalogatzea da gure lana, eta, bestetik, horiek ezagutaraztea. Hala ere, kontu handiz ibili behar dugu. Gertatu izan da zuhaitz zahar batzuk modan jartzea eta, horren ondorioz, jendea asko hurbiltzea ukitzera eta besarkatzera. Besarkada horiek, urtez urte gertatzen badira, kasu batzuetan hil egin ditzakete zuhaitzak, sustraiak zanpatzen dituztelako. Ingelesek zuhaitz ehizak egiten dituzte, eta, oharkabean, zuhaitz izugarriak harrapatzen dituzte. Oso zaleak dira, eta gustatuko litzaidake hemen horrelakoak antolatzea.

Nola kudeatu daiteke zuhaitz zaharren aberastasuna?

13 zuhaitz inguru daude babestuta Iruñean, baina zuhaitz zaharrek arazo handi bat dute hirietan. Hazteko duten moduagatik, arriskutsu bilaka daitezke pertsonentzat. Adarrak galtzen dituzte, eta zuloak izan ohi dituzte. Hortaz, udalak badu erantzukizuna zerbait gertatzen bada. Zaila da kudeatzea. 80.000 zuhaitz inguru daude Iruñean, eta gehienak orain dela 50 bat urte landatu ziren, Iruñea handitu zenean. Orduan, ez ziren baldintza asko kontuan izan, eta, egun, arazoak daude, asko hazi direlako.

Espezie askoren bizitoki ere badira zuhaitz zaharrak...

Zomorro batzuk izan dezaketen habitat bakarra dira zuhaitz zaharrak. Onddoen eta likenen bizilekua ere badira, bai eta zenbait hegazti espezierena ere. Ekosistema oso bat lekutzen dute, eta hainbat espezieren bizitoki eta babesleku dira. Horrek ematen die garrantzi berezia. Kontua da, Iruñean zuhaitz zaharrak ez daudenez, bestelako bideak bilatu behar direla animalia horiek babesteko. Horregatik, hainbat zuhaitzetan kutxa beltzak paratzen dituzte saguzarrentzat eta apo hontzentzat. Orain arte arazo bat ziren zuhaitz zaharrak, baina pentsaera aldatzen ari da. Bio-aniztasunerako oso garrantzitsuak dira. Horretaz konturatu, eta, orain, hainbat zuhaitz hilda egon arren, tokian bertan uzten dituzte, onak direlako.

Edurne Elizondo
Tuteran eginen dute Landazuria-Ekologistak Martxan taldeko kideek 2016ko Ingurumen saria banatzeko ekitaldia, hilaren 19an. Ebro arroko urtegiez ariko da Antonio Casas, gainera, egun horretan (Calahorra, Espainia, 1962). Itoitz eta Esa ...

Edurne Elizondo

Hilabete egin du Jorge Lemus irakasleak (Santa Ana, El Salvador, 1961) Iruñean, El Salvadorko Don Bosco Unibertsitateak eta Nafarroako Unibertsitate Publikoak duten hitzarmenaren eskutik. Hizkuntzalaria 1980ko hamarkadan hasi zen nahuat edo pipil izeneko hizkuntza aztertzen, sorterrian. Konkistaren ondotik hango indigenek gordetako bakarra da, eta galtzeko zorian da.

Nola hasi zenuen pipil hizkuntzari buruzko zure lana?

1980ko hamarkadaren erdialdean hasi nuen; nire hasierako interesa erabat akademikoa izan zen, pipil hizkuntzari buruz egin bainuen gradu amaierako tesia; hizkuntzaren oinarrizko gramatika osatu nuen. Orduan, 200 inguru pertsonak hitz egiten zuten. Graduondokoa amaitu eta gero areagotu egin zen nire interes zientifikoa, eta hobeki ezagutu nahi izan zuen hizkuntzaren egitura, bertze hainbat hizkuntzarekin alderatu ahal izateko. Ordurako, 1990eko hamarkadan, 100 pertsona baino ez ziren nahuat hizkuntza hitz egiteko gai; orain, 75 izanen dira ongi hitz egiten dutenak. Erdizka aritzen direnak gehituz gero, 150 inguru.

Indigenek hitz egiten duten bakarra da?

Gure herria konkistatu aurretik zortzi hizkuntza propio genituen, baina pipil hizkuntzak baino ez dio eutsi. Hori zen zeudenen artean nagusi, eta horregatik lortu zuen aurrera egitea. XX. mendean, halere, etnozidioa gertatu zen. Indigenak altxatu ziren 1932. urtean, orduko diktadorearen aurka, eta milaka hil zituzten. Ezkutuan baino ezin zuten hizkuntza hitz egin, eta, hala eta guztiz ere, eutsi egin zioten.

Egoera kezkagarria da, beraz?

Bai. Datuek agerian uzten dute hizkuntza galtzen ari dela. Hitz egiten dutenak pertsona zaharrak dira. Hizkuntza haiekin hiltzen ari zela konturatu nintzen komunitatera egiten nuen bidaia bakoitzean, eta zerbait egin behar zela erabaki nuen.

Hasierako interes akademikoa, beraz, hizkuntzari eusteko gogo bilakatu da?

Bai. Hizkuntza, finean, kultura da, nortasuna, munduan kokatzeko eta mundua ikusteko modu bat. 2003an, beraz, hizkuntza biziberritzeko proiektua jarri nuen martxan.

Zer urrats egin zenuen?

Hasiera hartan asmoa zen hizkuntzari buruzko dokumentazioa sortzea, testu liburuak ekoiztea, ikasi ahal izateko, eta, aldi berean, irakastea. Hiru eskola sortu genituen; gaur egun, 38 ditugu; nahuat hizkuntza irakasten dute atzerriko hizkuntzak irakasten diren moduan. Astean bi orduz edo aritzen dira haurrak. Erakutsi nahi dugu, batez ere, hizkuntza existitzen dela, hizkuntza bizia dela, herritarrek duen balioa eman diezaioten. Gure ondarea da, finean. Urrats hori, halere, ez da nahikoa, eta 2010ean, bertze bat egin genuen, eta Cuna Nahuat sortu genuen.

Zer da Cuna Nahuat?

Haur eskola baten gisakoa da, eta badu antza hemengo ikastolekin, murgiltze eredu bat baita gurea ere. Asmo handiagoko proiektu bat da, xedea baita pipil hizkuntza hitz eginen duten belaunaldi berriak sortzea. Xedea da hiztun zaharrek irakastea hizkuntza hiru eta bost urte bitarteko haurrei. Bilobei irakasten dieten aitona-amonak balira bezala, hain zuzen.

Eta gurasoak?

Gurasoak, nolabait erranda, belaunaldi galdua dira, ez baitute hizkuntza ikasi. Gure haur eskolaren bidez, halere, guraso horiek hizkuntzaren bultzatzaile bilakatzen dira, beren seme-alabak eramaten dituztelako, hizkuntza ikas dezaten. Hasi dugu, gainera, guraso horiekin lan egiteko programa bat, haurrek ikasten duten bitartean, haiek ere oinarrizko ezagutzak jaso ditzaten hizkuntzari buruz.

Nola funtzionatzen du haur eskolak?

Gure haur eskola Santo Domingo de Guzman herrian dago. El Salvadorren gertatu da indigenak baztertu dituztela; gehienak alfabetatu gabeak dira, hagitz pobreak. Hori zen haurrei hizkuntza irakatsi behar zietenen soslaia, eta, beraz, lehen urratsa irakasleak trebatzea izan zen. Indigena horiek irakasle bilakatzea. Unibertsitatean egin genuen lan hori. Emakume indigenak prestatu genituen hezitzaile lana egin ahal izateko. Emakume horietako gehienen lan esparrua eltzegintza izan da beti, baina gure programarekin, irakasle bihurtu dira. Erronka handia izan da: hasieran, hitz egiteko ere lanak zituzten; ez zeuden ohituta. Baina prozesuan ahaldundu egin dira. Hori ere hagitz interesgarria izan da.

2010ean hasi zineten; nola garatzen ari da esperientzia?

Esperientzia hagitz ona izaten ari da. Eskolan bi gela ditugu adin tarte bakoitzeko, eta gela bakoitzak hogei haur ditu. Haiekin ari dira lau irakasle; irakasleok aholkulari pedagogiko bat dute lagun, eta eskolak, gainera, zuzendaria badu. Bertzelako murgiltze ereduen gisara funtzionatzen du; edozein haur eskolatan egiten direnak egiten dituzte han ere, Hezkuntza Ministerioak garatutako curriculumaren arabera, baina erabiltzen den hizkuntza, haurrak gelan sartzen direnetik ateratzen diren arte, pipil hizkuntza da. Haurrek ikasteko gaitasun handia dute, eta, laster, lehen hitzak errateko gai dira. 250 haur pasa dira jada gure eskolatik.

Komunitateko kideen harrera ona izan da?

Ez da erraza izan, eta, hasieran, indigenetako hainbat ere haur eskolaren kontra ziren. Ez zuten pipil hizkuntza erabiltzea nahi; ez zuten erabilgarritzat jotzen; ingelesa irakasteko beharra nabarmentzen zuten. Hemen antzeko argudioak erabiltzen direla uste dut. Noski, guk ez diogu inori erranen ingelesa ikas ez dezan; baina guk pipil irakatsi nahi dugu, gure hizkuntza. Horrek ez du bazter uzten aurrerago pipil hizkuntza eta ingelesa uztartuko dituen programa garatzeko aukera. Baina nahuat hizkuntza irakastea premiazkoa da ez galtzeko. Eta ingelesa jada badago curriculum ofizialean. Interesgarriena da hasieran aurka ziren indigena horiek beren seme-alabak gure eskolara eraman dituztela, azkenean. Halere, badira bertze hainbat arazo.

Zer-nolako arazoak?

Nagusietako bat da hezkuntza sistema publikoak ez duela pipil hizkuntza irakasten; beraz, haur eskolan hizkuntza ikasi duten haurrek ezin dute erabili gero eskolan. Gainera, hitz egiten dutenean, txantxak eta irainak jasotzen dituzte. Haurrek, beren kabuz, hizkuntza ez erabiltzea erabakitzen dute. Egoera horri aurre egiteko programa bat jarri dugu martxan, haurrekin eskolatik at lanean jarraitzeko. Baina 30 baino ez datoz. Pipil hitz eginen duten haurrak galtzen ari gara.

Gobernuak ez du laguntzen?

Ez dute sistema publikoan hizkuntza sartzen. Tarteka eman digute diru laguntza, baina babesa ez da finkoa. Beti gaude diru bila. Hizkuntza, ordea, denon ondarea da. Badugu lana egiteko. Eusteko.