Kattalin Barber

Iruñeko Udalak joan den maiatzaren 2an zabaldu zuen Errepresio Frankistaren Memoria Historikoari Buruzko Informazio Bulegoa. NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoarekin sinatutako hitzarmen bati esker jarri zuen martxan proiektua. Nerea Perez Ibarrola (Iruñea, 1984) historialaria da, eta Mercaderes kaleko bulego horretan ari da, egunero, jendea elkarrizketatzen eta jasandako errepresioari buruzko dokumentazioa jasotzen. 92 testigantza jaso dituzte, denera, abuztuaren 26ra bitarte.

Irailean ixtekoa zen bulegoa, baina, azkenean, hil honetako azken astera arte irekita egonen da. Zer dela-eta erabaki duzue epea luzatzea?

Oraindik ere jendea etortzen ari delako bulegora, eta testigantzak eman nahi dituzte. Horregatik erabaki dugu epea luzatzea. Ez du zentzurik orain ixteak. Gero ikusiko da zer gertatzen den, baina interesa dago oraindik. Material garrantzitsua biltzen ari gara, gainera.

Nor joan daiteke bulegora?

Pertsona oro etor daiteke. Informazio gune gisa ere funtzionatzen du, eta jendea informazio eske etortzen ahal da, eta etortzen da. Hasierako elkarrizketa horretan oinarrizko informazioa jasotzen dute. Beste hainbatek badakite argi eta garbi zertarako den bulego hau, eta zuzenean testigantza ematera etortzen dira. Egunero lekukotza eman nahi dutenei harrera egiten diegu hemen. Frankismoaren garaiko giza eskubideen urraketei buruzko informazioa, materiala eta lekukotzak ari gara jasotzen. Edozein motatako errepresioa pairatu zuten pertsonen historiak hartzen ditugu. Edonor etor daiteke lekukotza ematera. Gerra garaiari buruz ari garenean, normalean, errepresioa jasan zuenaren senide bat etortzen da. 50eko eta 70eko hamarkadetako errepresioaren kasuan, berriz, jasan zuen pertsona bera etorri ohi da lekukotza ematera.

Zenbat elkarrizketa egin dituzue orain arte?

Abuztuaren 26ra arte 92 elkarrizketa egin ditugu. Horietako 42 1936ko gerra garaiari buruzkoak dira, eta beste 50, berriz, 1960-1975 garaiari buruzkoak. Azken tarte horretan agertu ziren errepresio modu berriak, hain zuzen: grebak egiteagatik atxilotu zituzten asko, militante izateagatik ere bai... Material asko jaso dugu. Askok, gainera, testigantza osatzeko dokumentuak eta argazkiak ekartzen dizkigute bulegora. Gutun pertsonalak, epaituen prozesu eta sententziak... Denetarik jaso dugu.

Eta zer-nolako prozesua jarraitzen duzue pertsona bakoitzarekin?

Errepresioa jasan zuen pertsona bakoitzeko fitxa bat betetzen dugu, txosten bat. Hor jasotzen ditugu datuak eta oinarrizko informazioa. Horrela sortzen da hasierako harremana, eta, hortik abiatuta, elkarrizketa prestatzen dugu. Elkarrizketarako zita beste egun batean egiten dugu beti. Prestatzeko denbora izan behar dugu.

Iruñeko Udalak frankismoko krimenen kontrako kereila propioa aurkezteko erabili nahi du informazioa.

Bai, horrela da. Guk txosten bat osatuko dugu jasotako informazio guztiarekin. Kereilaz gain, uste dut lan honek balio duela gure ondare historiografikoa osatzeko. Guztion artean sortzen ari gara, gainera, jendearen lekukotzei esker. Ondare dokumentala eta ahozkoa ari gara jasotzen. Lehenengo aldia izan da erakunde batek horrelako prozesu bat abiatu duela. Bazela garaia esan digute askok. Gainera, garai horretako Iruñeko historia dokumentatzen ari gara. Oso lan garrantzitsua da; batetik, niretzat, historialaria naizelako, baina, bestetik, baita egiten ari den moduagatik ere. Jendeak ongi erantzun du, eta inplikazio handia erakutsi du proiektuarekin, gainera. Ez dakit etorkizunean bildutako guztia kontsultatu ahalko den, baina guztiona da hau. Hori argi daukat.

Beharrezkoa zela uste duzu?

Bai, eta gainera gizarteak eskatu du prozesu hau guztia martxan jartzea. Honek ondare handia utziko du, historialariek ikertzen jarraitzeko, bai eta memoria historikoa hurrengo belaunaldiei transmititzen jarraitzeko ere. Orain dela gutxi arte ez da landu memoria historikoa eta errepresioa jasan zutenen kontua. Horretan lan handia egin dute hainbat elkartek eta gizarte eragilek. Haiek egindako lanari esker dakigu dakiguna. Honekin ere jorratu ahal izateko bide gehiago izanen ditugu. Hasieratik jendea prest azaldu da hitz egiteko, eta oraindik gogoa dute. Aitormen baten modukoa da. Barrenak askatzea garrantzitsua izan da haientzat; eskertuta agertzen dira lekukotza eman eta gero. "Gure familiak merezi zuen", esan digute behin baino gehiagotan. Horregatik, iritzi onak jaso ditugu, jendeak oso jarrera ona izan duelako, eta behingoz kasu egin diegulako, hain zuzen ere.

Zaila izan behar du, historia gordinak eta latzak direlako.

Beti egiten digute galdera hori, eta lankideekin komentatzen dugunean beti hiru gauza nabarmentzen ditugu, gure ustez gogorrenak: isiltasuna, beldurra eta tristezia. Isilik egon dira urte luzez, eta oraindik ere hitz egiteko beldurra dute askok. Oso gogorra da horrela bizitzea.

Iruñeko kasuak bakarrik ari zarete aztertzen?

Bai, oraingoz bai. Nafarroako beste herrietako pertsonak etorri dira bulegora, eta interesa azaldu dute. Harrera egiten diegu, eta haien kontaktua gordetzen dugu. Dena den, orain ezin diegu elkarrizketa egin. Baina aukera dugun heinean, gustatuko litzaiguke haiekin lasai eta zabal hitz egin ahal izatea. Entzuteko prest gaude, eta testigantzei balio izugarria ematen diegu.

Kattalin Barber

"Irautea ez da delitua". Hori esaten dute kaleko saltzaileek, eta Javier Indurainek (San Nicolas, Argentina, 1957) benetako neurriak eskatu ditu, baldintza ezin txarragoetan lan egiten duten pertsonak babesteko.

"Kaleko saltzaileena da errua". Zer esanen zenioke hori pentsatzen duen pertsona bati?

Horixe izan zen nire iritzi artikuluaren izenburua. Eta hori jartzea erabaki nuen beti pagaburuak asmatzen dituztelako, batik bat, herritarrok ditugun benetako arazoen erantzuleak nortzuk diren estaltzeko. Arreta desbideratu nahi dute, eta, horretarako, ke lainoak sortzen dituzte.

Urtero uda garaian pil-pilean dagoen gaia izan ohi da kaleko saltzaileena. Aurten, sanferminetan polemika egon da.

Nik esanen nuke sanferminak baino lehenago hasi zela polemika, artifizialki, udalean mozio bat aurkeztu eta onartu zutenean kaleko saltzaileak kontrolatzeko. Artifizialki esaten dut, ez dudalako uste kaleko saltzaileena sanferminetako benetako arazoa denik. Nori egiten diote kalte? Nori egiten diote konpetentzia kalitate baxuko produktu faltsuekin? Inditex, Nike eta Adidas bezalako marka handiei? Are gehiago, aipatu ditudan marka horiek salaketak jaso dituzte, ustez, haurrak esplotatzeagatik eta langileei heriotzaraino lan eginarazteagatik. Haien lana legezkoa izanen da, baina moralgabea. Nor da, orduan, gaizki jokatzen duena? Bizirik irauteko lan egiten duena ala baldintza txarretan kontratatzen duena?

Zergatik uste duzu Zentroko Merkataritza eta Ostalaritza Elkarteak kaleko saltzaileen aurka egin duela?

Egia esan, ez dakit, eta ez dut ulertzen. Kaleko saltzaileek ez diete minik egiten. Halaber, ez dut frankiziei buruzko komunikaturik ikusi, eta uste dut horrek bai, horrek kalte egiten diela. Kaleko saltzaileen aurka egin dute, eta arreta desbideratu dute. Administrazioek, oro har, merkataritza gune handiak sustatzen dituzte, eta horrek bete-betean kalte egiten die saltoki txikiei.

UPNk, PSNk eta Geroa Baik onartu zuten kaleko saltzaileei buruzko mozioa.

Gaizki ardaztu dute gaia. Kaleko salmenta da arazoa, baina horretan lan egiten dutenenentzat da arazoa, lan baldintza txarretan lan egiten dutelako, ez gizartearentzat.

Nortzuk dira kaleko saltzaileak?

Kaleko saltzaileak Atzerritarren Legearen mende daudenak dira. Ekonomizismoaren aldeko izaera baino ez du lege horrek. Prekaritatea eta eskulan merkea sustatzen du. Kaleko saltzaile gehienek ez dute paperik, eta debekatua dute lan egitea. Prekarioen artean prekarioenak dira. Esaten dutenean pertsona hauek iruzur egiten dutela, niri galdera bat bururatzen zait: nork egiten du benetan iruzur?

Pertsona askok mafiekin lotzen dituzte kaleko saltzaileak. Zer dago honen atzean?

SOS Arrazakeriarentzat, mafia da etekin ekonomiko handiak lortzeko esplotatzen duena. Eta hori egiten dute marka handiek, adibidez, Asiako herrialdeetan. Ez dakigu kaleko saltzaileek saltzen dituzten produktuak ere horrelako herrialdeetan eta baldintza txarretan egiten ote dituzten, ikertu egin beharko litzateke. Dena den, mafiosoak dira dendak, marka handi eta esplotatzaile horien produktuak saltzeagatik? Kaleko saltzaileekin galdera bera okurritzen zait.

Sanferminetan egon da kaleko saltzaile gehien, Iruñean, baina Nafarroako herri jai askotan ere egoten dira.

Eta ez bakarrik udan. Izan ere, ohikoa da Iruñean asteburuetan tabernetan kaleko saltzaileak ikustea. Kontua da orduan ez dutela molestatzen. Noiz molestatzen dute? Zentroko espazio publikoa okupatzen dutenean. Gune pribatuetan edo gune marjinaletan ez dute molestatzen; sanferminetan Karlos III.a etorbidean daudenean, aldiz, bai. Orduan arazo bihurtzen dira. Uste dut sistemaz erasotzen zaiola gune publikoan estetikoa ez den orori. Guk kalea aldarrikatzen dugu, kalea herritarrona izan dadin. Oztopo eta trabarik gabe.

Nola aurre egin kaleko saltzaileen arazoari?

Pelikula bat etorri zait burura: Hable con ella [Pedro Almodovar, 2002]. Horixe da egin behar duguna: haiekin hitz egin. Dena den, interes eta bidegabekeria horien guztien aurka, ari dira erresistentzia mugimenduak sortzen, eta poztekoa da hori. Bartzelonan, adibidez, Kaleko Saltzaileen Herri Sindikatua dago. Haien egoera kontuan hartu behar dugu; pertsona ahulak dira, eta ez dute eskubiderik: ez dute oinarrizko errenta jasotzeko eskubiderik, ez dute lan egiteko eskubiderik, ez dute osasun eskubiderik... Hori legezkoa da; haien lana, berriz, legez kanpokoa. Administrazioen neurri bakarra errepresioa da.

Bartzelonako Udalak, adibidez, hamabost kaleko saltzaile kontratatu ditu zenbait lan egiteko. Zer iruditzen zaizu?

Txalogarria da, dudarik gabe. Dena den, epe laburreko neurria da hori. Arazo honi aurre egiteko bestelako neurriak behar dira. Neurri sakonagoak; arazoa konplexua da, eta irtenbideak ere konplexua izan behar du. Bartzelonan uda honetan gertatu dena iraingarria da, talde kriminala direla esan baitute. Badirudi dena delitua dela. Haiek nahi dutena lan egitea da, eta, horretarako, laguntza behar dute. Bizirik irautea ez da delitua, hori esaten dute kaleko saltzaileek.

Kattalin Barber

Egun batean, lantegiko lana utzi, eta pinturan murgildu zen Tomas Sobrino (Elizondo, 1963). 20 urte baino gehiago pasatu dira ordutik, eta Baztango paisaiak margotzen ditu. Abuzturako, aire zabaleko pintura ikastaro bat antolatu du, Baztanen.

Noiztik antolatzen duzue ikastaro hau?

1995ean hasi ginen ikastaroa antolatzen. Baztanen beti egon dira margolari asko, eta, udan, erakusketak antolatzen ditugu. Guk aire zabalean margotzen dugu, eta egiten dugun hori transmititu nahi dugu ikastaro honekin. 1995ean, Jose Mari Apezetxea Erratzuko margolaria eta biok hasi ginen honekin. 2010. urtean, Apezetxeak atsedena hartzea erabaki zuen, baina ez du lotura eten ikastaroarekin. Udaro, Erratzura joaten gara, eta berarekin margotzen dugu.

Nola erabakitzen dituzu margotuko dituzuen tokiak?

Aldez aurretik erabaki behar ditut, denborarekin. Izan ere, ezin dut bakarrik kontuan izan ea tokia gustatzen zaidan edo ez; hamar pertsona inguruk egiten dugu bat, eta tokiek aproposak izan behar dute denok mugitzeko. Giro polita sortzen da, eta Baztango txokoak ezagutzeko balio du. Hemengo jendeak ere leku desberdinak ezagutzen ahal ditu ikastaro honen bidez. Turismoa egiteko modua da.

Baztangoak izaten ohi dira izena ematen dutenak?

Batzuk hemengoak dira, baina etortzen dira Iruñetik, bai eta atzerritik ere. Aurten ez dator, baina urte askotan etorri da Italiako pertsona bat. Nahi duten guztientzat egiten dugu ikastaroa. Dena den, gomendagarria da oinarrizko ezagutza batzuk izatea. Ezin diozu naturari aurre egin inoiz pintzel bat eskuan hartu ez baduzu.

Ikastaroak irauten duen bi aste horietan zenbat leku bisitatzen dituzue?

Hamar egun dira denera, eta bost leku desberdin bisitatuko ditugu. Bi egun leku bakoitzeko. Normalean, lehenengo egunean tokia ezagutzen dugu, eta bigarrenean, lana burutu. Interesgarria da, bigarren egunean askotan begirada aldatzen delako, eta, leku bat berriro begiratzean, gauza berriak deskubritzen ditugu. Gainera, ikastaro hau ez da abuztuan amaitzen. Irailean hasita, hileko hirugarren larunbatean topaketa egiten dugu aire zabalean margotzeko. Edonor etor daiteke, ekinbide hori guztien artean sortu delako. Horrela, gure arteko loturak jarraitzen du, eta jende berria animatzen da. Oso aberasgarria izaten da.

Lantegi batean ari zinen, eta lana uztea erabaki zenuen, gehiago margotu ahal izateko. Zer dela eta?

Betidanik margotu dut. Baina iritsi zen momentu bat ezin nuela asteburura arte itxaron margotzeko. Denbora osoz margotu nahi nuen. Jauzi arriskutsua izan zen, baina pozik nago orain. Nire bizitza garatzeko modu bat da. Pintzela hartzen ez dudanean ere, beti ari naiz margotzen.

Zure blogean kontatu duzu: "Hasieran, zuk kontrolatzen duzu koadroa. Gero, koadroak berak eskatzen dizu kolore bat edo bestea sartzea".

Nik esaten diet nire ikasleei koadroa entzun behar dutela. Haiek hasieran ez dute ulertzen, baina margotzen hasten direnean konturatzen dira koadroak zerbait esaten diela. Pinturak berak esaten dizkizu gauzak... Askotan, zuk ideia bat duzu buruan, eta gero bestelakoa margotzen duzu. Aldatzen da, eta harritzen zara egiten duzunaz. Margotzea koadroarekin elkarrizketa bat izatea da. Entzun behar diozu.

Zein txoko maite dituzu Baztanen margotzeko?

Gustuko ditudan lekuek argiarekin dute zerikusia, eta urteko sasoiarekin. Asko gustatzen zait paseoak ematea, eta beti esaten dut leku berberetara joaten naizen arren beti zerbait berri aurkitzen dudala. Gainera, Baztanen, argia aldakorra da. Hori pintoreentzat opari bat da. Nik zuhaitzak eta ura maite ditut; beti agertzen dira nire koadroetan. Uraren inguruan bizi gara hemen, Bidasoa ibaiaren inguruan. Uraren azala deituriko erakusketa bat egin nuen, eta urak islatzen zuena margotu nuen. Gustatzen zaizkit ikusleari parte hartzeko aukera ematen dioten koadroak. Udan gutxiago margotzen dut, batik bat denbora gutxiago dudalako. Baina, udan, hemengo margolariek gure koadroak kalera ateratzen ditugu. Uda honetan, adibidez, hamabi erakusketa ditugu Baztanen. Ibarreko beste erakargarri bat dira erakusketak. Paisaiak, gastronomia eta artea.

Zergatik daude hainbeste pintore Baztanen?

Beti egiten didate galdera hori, eta, egia esan, inoiz ez dakit nola erantzun... Paisaiak bidea ematen du. Ez dakit, nik uste dut Baztanen badugula sentsibilitate artistikoa. Musikarekin du zerikusia horrek, nire ustez. Hemen badago Juan Erasok sortutako abesbatza bat, eta berak sortu zuen halako sentsibilitatea ibarrean. Hori transmititu egin da belaunaldiz belaunaldi.

Esan dezakegu zu zarela Bidasoko eskolako laugarren belaunaldikoa. Badago bosgarren belaunaldirik?

Bai, badago. Bidasoko eskolak Javier Zubiaurrek abiatutako tesi batean du oinarria. Hasieran, nahiko uzkurrak ginen termino horrekin, hemen margolari bakoitzak bere estilo propioa duelako lan egitean, eta eskola esatea asko esatea da. Ez gara estilo berekoak margotzean, baina egia da paisaiak elkartzen gaituela. Azkenaldian hainbat erakusketa egin dira Bidasoko eskolaren inguruan, eta konturatu naiz bertan ez dutela tokirik izan belaunaldi berrikoek. Badaude gazteak Baztanen margotzen dutenak eta erakusketak egiten dituztenak, baina ez dituzte aipatzen. Uste dut konpondu gabeko kontu bat dela hori, eta berrikusi egin beharko dugula. Horregatik, adibidez, sortu zen ikastaro hau. Jarraitutasuna nahi genuelako, eta belaunaldi berriei transmititzea.

Kattalin Barber

Musika, antzerkia, magia eta dantza izanen dira Tuterako Gaztanbide antzokiko agertokian, irailetik aurrera. Urteko lehenengo denboraldian 12.000 ikusle izan eta gero, gogoz daudela adierazi du Javier Gomez Tuterako Udaleko Kultura zinegotziak (Tutera, 1960).

Aurtengo denboraldia aurkeztu duzue, eta "borobila eta orekatua" dela esan duzue. Zergatik?

Denera, hemezortzi ikuskizun izanen ditugu. Pozik gaude, gainera, oraintsu jakin ditugulako lehenengo denboraldiko datuak. Antzokia 2011n ireki zenetik, marka ondu dugu. 12.000 ikusle izan ditugu, eta ia %70 beteta egon da denera. Hori asko da, eta nabarmendu nahi dut izan ditugula bertako ikuskizunak, Nafarroakoak, bai eta nazioartekoak ere. Denetarik eta denontzat. Denboraldi honetan, orekak horrela jarraitu behar du, eta osatu dugunarekin uste dut lortuko dugula. Baten batek esan digu maila jaitsi dugula, baina ez nago ados. Kontua da saiatzen ari garela ikusle berriak lortzen, eta familientzat ikuskizunak antolatu ditugu, adibidez. Ikuskizun onak eskaini nahi ditugu. Hau da, ez bakarrik entretenitzeko, baizik eta formakuntza lantzeko ere bai. Kulturak balio izan behar du pertsonak hezteko eta irizpide propioak izateko. Bide horretan gaude.

Zein ikuskizun nabarmenduko zenituzke denboraldi honetan?

Umorea garrantzitsua iruditzen zaigu, eta Faemino y Cansado izanen ditugu gurean. Umore surrealista darabilte haiek. Musikan, apustu handia egin dugu, eta toki desberdinetako musika ekarriko dugu. Alde batetik, Estrella Morente denboraldiko izarra izanen da. Baina Ken Zazpi taldea eta Coque Malla ere izanen ditugu. Aurten, hain justu, Tuterako Pedro III.a aztiak 25 urte beteko ditu ikuskizunak egiten, eta, haren eskutik, magia ikuskizun berezia izanen dugu. Cervantesen heriotzaren mendeurrena dela eta, La Cervantina antzezlana taularatuko du Espainiako Antzerki Konpainia Nazionalak. Horretaz gainera, La historia del rock musikala, Eloise opera, Pulgarcito antzezlana eta El lago de los cisnes etorriko dira gurera, besteak beste.

Hortaz, askotariko programazioa antolatu duzue, denetarik eta guztiontzat.

Bai, hori izan da gure helburua. Nabarmendu nahi dut Gaztanbide ez dela bakarrik tuterarrentzat, baizik eta eskualdeko guztiontzat eta Nafarroako guztiontzat, guztiona baita antzokia. Guztion artean ordaindu baititugu lanak. Nafar guztiek antzokia berena dela sentitzea nahi dugu. Gainera, hona etortzen dira Gaztela eta Leongo, Aragoiko eta Errioxako [Espainia] pertsonak. Leku estrategiko batean gaude. Gure eskaintza kulturala hobetzea gustatuko litzaiguke, baina, horretarako, laguntzak ezinbestekoak ditugu.

Historia korapilatsua izan du Gaztanbidek. 1936an ireki behar zuten, baina 1943ra atzeratu zuten zabaltzea. Azken boladan, hamar urtez egon da itxita.

Bai, 36ko gerra zela eta, ezin izan zuten lehenago ireki. Gero, 1950eko hamarkadan, eraikuntza lanak egon ziren, eta itxita egon zen. 2001ean, beste behin ere itxi zuten. Hamar urte iraun dute lanek. Hasieran, Nafarroako antzokirik handienetarikoa zen Gaztanbide. 1995. urtean, Tuterako Udalak erosi zuen.

Zergatik hainbeste urte obretan?

Egia esan, ez dakigu. Ez dakigu arazo politikoa izan ote zen, edo aurrekontu arazoa... baina kontua da hamar urte luzez itxita egon zela. Denbora horretan guztian, ikusle asko galdu ziren. Eta, orain, gure lana ikusleak berreskuratzea da. Itxita egon zen tarte batean Benjamin de Tudela institutuko antzokia erabiltzen zen. 500 pertsonarentzako lekua du, baina espazio eszenikoa ezin da alderatu. Obrek iraun zuten bitartean eztabaida handia egon zen. Hasieran, antzokia zinema proiektatzeko egokitzea aurreikusi zuten, baina, azkenean, ez zuten aurreikuspena bete. Egun, hainbat arazo tekniko direla medio, ezin dugu zinema proiektatu hemen. Egokitzea gustatuko litzaiguke, herritarrek eskatu digute, baina 400.000 euro inguruko inbertsioa egin behar dugu, eta, orain, ezin dugu. Laguntza behar dugu. Dena den, hona etortzen diren konpainia eta talde guztiek esaten digute oso ongi dagoela, eta oso eroso sentitzen direla hemen lanean.

Uste duzu zinema izateak bizia emanen liokeela antzokiari?

Bai, dudarik gabe. Horrela ere jarraitutasuna emanen genioke lekuari. Orain, ikuskizunak daudenean bakarrik irekitzen da antzokia. Hau ez da Barañaingo Auditoriuma bezalakoa. Han, langileak daude, eta irekita dago beti. Hemen, ikuskizunak ditugunean enpresa bat kontratatzen dugu, eta listo. Mantentze lanek 80.000 euroko kostua dute. Beraz, gure helburua antzokia ahal den gehienetan betetzea eta gastuak orekatzea da. Jendeak honetaz gozatzea. Zinema izateak bizia emanen lioke antzokiari.

Dena den, gero eta jende gehiago etortzen dela nabaritu duzue, ezta?

Bai. 2011tik, gero eta jende gehiago etorri da. Egia esan, joan den urtean ikusle gutxiago izan genituen; 16.000 ikusle urte osoan. Baina aurtengo lehenengo denboraldian bakarrik 12.000 lortu ditugu. Ez da zifra makala. Hortaz, bigarren denboraldiarekin urte borobila eginen dugu. Horretan lan egin behar dugu. Ikusleak lortu eta ikusle horiek antzokira etortzera ohitzea, kalitatezko ikuskizunekin eta neurrizko prezioetan.

Edurne Elizondo
Agintearen aurkako atentatua egotzi zieten Esako 8ei, Artiedan (Aragoi, Espainia) gertatutako oldarraldian parte hartu zuten guardia zibilei eraso zietelakoan. Bertan behera gelditu da bertsio hori epaiketan. Isuna jaso dute, halere. He...

Kattalin Barber

30 urte daramatza Francisco Jose Padillak (Logroño, Espainia, 1967) arroilen jaitsierak egiten. Nafarroako "altxor" gehienak bisitatu ditu espeleologoak, eta amildegiak ezagutaraztea du helburu, orain, bere liburuaren bitartez. Hainbat urtetako hutsunea bete du Padillaren lanak, gisako azken liburua 1991. urtean argitaratu baitzuten Nafarroan.

Esan izan duzu gida bat baino askoz gehiago dela zure liburua. Zergatik?

70 jaitsiera bildu ditut, horietako asko argitaragabeak, eta, gainera, arroila bakoitzean dagoen fauna eta landaredia aipatzen ditut, bai eta bisitatzeko guneak, pasadizoak eta hainbat bitxikeria ere. Istorio asko berreskuratu ditut, eta 450 argazki ageri dira liburuan. Gainera, 25 urte pasatu dira mota honetako libururik argitaratu gabe. Beharrezkoa zen.

Esan bezala, Nafarroako 70 arroila bildu dituzu. Dauden guztiak dira?

Gehiago daude. Hau bilduma bat da, eta, nire ustez, Nafarroan dauden adierazgarrienak eta interesgarrienak jasotzen ditu. Badaude ezin jaits daitezkeen arroilak, babes eremuetan daudelako, eta, ondorioz, debekatuta dagoelako; horiek ez ditut aipatu. Horretaz gain, badaude nik ezagutzen ez ditudan amildegiak ere. Badakit hainbat talde badirela Nafarroan esploratzen eta amildegi berriak aurkitzen dituztenak. Nik liburuan azaltzen diren guztiak jaitsi ditut, batzuk behin bakarrik eta beste batzuk hamar aldiz. Urtaro desberdinetan, baldintzak asko aldatzen direlako.

Ez du zerikusirik arroila berak udan edo neguan, adibidez?

Asko aldatzen dira urtaro bakoitzean; hortaz, baldintzak guztiz desberdinak dira, eta kontuan hartu beharrekoak. Amildegi batera joan aurretik, pentsatu behar duzu ea urik egonen den edo ez... Badaude behin betiko aldatu diren inguruneak, eta arroila batzuk dagoeneko ez dira existitzen. Ingurune bizia da natura, aldakorra. Horregatik, material egokia eramatea oso garrantzitsua da.

Noiz hasi zinen arroilen jaitsierak egiten?

30 urte daramatzat honetan. Espeleologian hasi nintzen, Barañaingo lagun batzuekin. Geroago ezagutu nituen amildegiak, eta ordutik ez dut jarduera hori bazter utzi. Zeharo harrapatu nau, erabat erotzen nau. Mundu erdia zeharkatu dut amildegiak ezagutzeko. Ez naiz honetaz bizi, baina nire pasioa da. Beste herrialde batzuetara esploratzera joatea eta amildegi berriak irekitzera joatea da gehien gustatzen zaidana.

Zerk liluratzen zaitu hainbeste?

Dudarik gabe, naturak berak. Ingurunea eta natura modu paregabean ikustea. Nik ikus dezaket ur jauzi bat errepidetik, baina ur jauziaren barnean sartzea guztiz desberdina da. Harrigarria da. Beti ezustekoak daude, eta gauza berriak deskubritzen dituzu. Gainera, bidaiatzean, amildegiez gain, jendea ezagutzen duzu, kultura, tradizioak.... Hainbatek bidaiak egiten dituzte monumentuak ikusteko; nik bidaiak egiten ditut arroila jaitsierak egiteko.

Zein da ezagutu duzun herrialderik bereziena jaitsierak egiteko?

Mundu osoan badaude amildegiak. Frantzian, Italian eta Suitzan amildegi interesgarriak daude, baita Espainian ere. Suitzako Ticino izeneko eremua ere asko gustatzen zait. Europatik at, berriz, AEBetan egon naiz, eta baita Kuban ere. Agian, egon naizen lekurik bitxiena Saharako basamortua izan da. Guztiz desberdina da toki hori. Leku batera esploratzera joan eta bertan zer aurkituko duzun ez jakiteak gozarazten dit niri, betiere natura errespetatuz.

Eta Nafarroako lekurik gogokoena arroila jaitsiera egiteko?

Hemen klasikoak direnak ikusgarrienak dira. Adibidez, Artazulgo amildegia eta Diablozulokoa, mundu guztiak ezagutzen dituenak. Bestela, Malloako ingurua, Aralarren, gustuko dut. Oso ezaguna ez den eremu bat da, eta jaitsiera oso interesgarriak daude. Dena den, bakoitzak bilatzen duenaren arabera nahiko ditu batzuk edo beste batzuk. Kirolaren arloko erronka bat bilatzen duenak ura nahi du, eta paisaiaz gozatzea nahi duenak jaitsiera soil bat nahikoa izanen du. Nik azken hori nahiago dut, baina noizean behin adrenalina izatea ongi dago. Faunari, landarediari eta geologiari erreparatzen diet nik. Horregatik ez naiz aspertzen, urik ez badago ere.

Liburua ez da bakarrik profesionalentzat, ezta?

Jaitsiera errazak daude, edonor egiteko modukoak. Baina gutxieneko ezagutza bat izatea beharrezkoa da; horregatik, oso garrantzitsuak dira materiala eta taldea. Gure lurra ezagutzea eta sustatzea da nire helburua, bai Nafarroako herritarrei, bai eta kanpotarrei ere. Abentura enpresentzako eta landetxeentzako liburu interesgarria dela uste dut, halaber. Tokiko toponimia errespetatu dut. Gehienak euskarazko izenak dira, eta SITNA Nafarroako Lurralde Informazio Sisteman oinarritu naiz.

Asko egiten den kirola da Nafarroan?

Modan dagoen kirola da, onerako eta txarrerako. Modek mundu guztia harrapatzen dute, eta badago jendea ez duena ez esperientziarik ezta formakuntzarik ere. Oso arriskutsua da. Taldean egiten den kirola da; komenigarria da gutxienez bi edo hiru pertsona egotea. Izan ere, taldeak markatzen du maila. Horregatik, ikastaroak bultzatu behar ditugu. Hemen ur gutxi dugu udan, eta ohikoena Huescara [Espainia] edo Frantziara joatea da. Gainera, gero eta emakume gehiago animatzen dira arroila jaitsierak egitera.

Nafarroan ez da existitzen arroila jaitsieraren federaziorik. Beharrezkoa dela uste duzu?

Agian federazioa izatea gehiegi da, baina uste dut beharrezkoa dela kirola laguntzea eta sustatzea. Goraldian dagoen kirola da. Nafarroan Mendi Federazioa eta Espeleologia federazioak daude, eta horien bien erdian dago gurea. Haiek arroila jaitsierak egiteko aseguruak dituzte. Oso gomendagarria da aseguratzea.

Anekdota eta pasadizoak bildu dituzu liburuan. Baten bat kontatzeko?

Oso bitxia izan zen Unzelaia amildegia bisitatu genuenekoa, Genbe herrian. Ehiztari batzuekin topo egin genuen, eta galdetu genien ea zergatik zen hain zaila ura aurkitzea arroila horretan. Esan ziguten euria egiten zuela baina inoiz ez zela betetzen. Eta 60 urteko ehiztari horietako bat oroitu zen 60ko hamarkadako uholde batekin. 7 urte zituen berak gertatu zenean, eta ibaiak eraman zituen herriko zubiak. Naturaren indarra izugarria da. Inguruneari errespetua zor diogu. Izan ere, gu gara bisitariak, eta ezin dugu natura menderatu; integratu behar dugu.

Kattalin Barber

Saray elkartean batzen dira Nafarroan bularreko minbizia duten emakumeak. Haientzat arnasgune eta elkargune izan nahi du erakundeak, 1996. urteaz geroztik. Ana Gloria Ros (Iruñea, 1959) da elkarteko lehendakaria.

Hogei urte bete dituzue aurten bularreko minbizia duten pertsonei laguntza eta babesa eskaintzen. Zer-nolako balorazioa egiten duzue?

Gaur egun garena hogei urte hauetan guztietan lagundu diguten pertsonei esker gara. Gauden lekuan gaude pertsona konprometitu horiei esker. Eskerrak eman nahi dizkiegu medikuei, norbanakoei, laguntza eman diguten enpresei, Nafarroako Gobernuari eta udalei. Gaur egun Osasun Kontseilaria den Fernando Dominguez medikuak eta hainbat gaixok jarri zuten martxan Saray. Izan ere, Dominguezek ikusi zuen bularreko minbizia zuten emakumeek ezinbestekoa zutela laguntza psikologikoa, eta, hainbat gaixorekin batera, elkarteari forma ematen hasi zitzaizkion. Denbora luzea joan da geroztik. Hasieran, zortzi bat pertsonak osatzen zuten, eta, egun, 400 bazkide baino gehiago gara.

Zuen lana beharrezkoa dela erakutsi duzue, eta elkartea sendotuta dago. Zein da zuen egitekoa?

Nafarroan gure lana ezagutzea lortu dugu. Gure helburua bularreko minbizia duten emakumeei eta haien gertukoei laguntza eskaintzea da. Familiek rol garrantzitsua dute honetan. Arnasgunea da haientzat elkartea. Nik, adibidez, elkartean erantzunak aurkitu ditut. Elkar laguntzen dugu. Askok medikua ez denaren begirada bilatzen dute hemen.

Noiz erabakitzen du emakume batek zuengana jotzea?

Gaitzaren aurrean bi bide daude: edo jakinarazi egiten duzu edo ez duzu nahi kanpoko inoren laguntza. Hortaz, badaude emakumeak gure elkartearen beharrik ez dutenak; haiek bakarrik aurre egiten diote gaixotasunari. Beste batzuek, aldiz, ebakuntza egin aurretik gure atea jotzen dute. Zer bilatzen dute? Dudarik gabe, lasaitasuna. Informazioa, beste kasu batzuk ezagutzea, bularreko minbizia duten beste emakume batzuekin hitz egitea... Nafarroako Ospitale Gunean gure elkartearen berri ematen diete eriei.

Laguntza psikologikoaz gain, zer eskaintzen duzue?

Boluntarioek egiten duten lana oso garrantzitsua da gure elkartean. Alde batetik, hilero formakuntza ikastaroak antolatzen ditugu, eta, haien bidez, elkartea ezagutzera ematen dugu. Etengabe ari gara ikasten. Horretaz gain, ikastaroak egiten ditugu: yoga, gimnasia terapeutikoa, bitartekaritza tailerra... Azken finean, ongi sentiarazten gaituzten gauzak bilatzen ditugu beti. Fisioterapia zerbitzua ere badugu.

Urtero Nafarroan 410 emakume ingururi antzematen zaie bularreko minbizia.

Bai. Sarayn esaten duguna da pertsona bakoitza bakarra dela eta garrantzitsua dela. Datu estatistikoak baino gehiago, guri itxaron zerrendak arintzea axola zaigu.

Ez da lehenengo aldia aldarrikapen hori egiten duzuena. Hobera egin du egoerak?

Errealitatea da gure bazkideek hori eskatzen digutela. Urtebete edo gehiagoko itxaron zerrendak daude erradiologian eta bularra berreraikitzeko zerbitzuan. Joan den urtean bularreko minbiziari dagozkion zerbitzu guztiak bisitatu genituen, itxaron zerrenden jatorria zein den jakiteko. Txosten bat landu genuen, eta badakigu, adibidez, erradiologian pertsona bat gehiago jarri dutela lanean. Beste arazo larri bat emakumeak lanera itzultzen direnean agertzen da. Pertsona bakoitza desberdina da, baina patroi bera erabiltzen dute beti: urtebete pasa ondoren deitzen zaituzte, eta sei hilabete geroago lanera itzuli behar duzu. Ez gara zenbakiak, gaixoak gara.

Ez du batere erraza izan behar minbizia izan eta gero aurrera egiteak.

Minbizia izan dugunok ezin dugu mailegu bat eskatu banketxean. Ezta bizitza aseguru bat egin ere. Gidabaimena, berriz, bi urtean behin berritu behar dugu. Egunerokoan eragiten diguten kontuak dira.

Gero eta pertsona gazteagoek dute bularreko minbizia. Zer dela eta?

Azkenaldian, elkartera etorri dira 30 eta 40 urte bitarteko emakumeak. Beste behar batzuk dituzte. Bereziki lan arloan eragiten die haiei gaixotasunak. Ia ezinezkoa da lanerako ezintasuna lortzea, baina linfedema dutenek, eta harakinak edo ile-apaintzaileak direnek ezin dute haien lana egin. Hori ez dago aurreikusita, eta arazoa da. Bularreko minbiziaren diagnostiko goiztiarra arrakastatsua izaten ari dela uste dut. 45 urtetik aurrera mamografien zirkuituan sartzen dira emakumeak, eta horrela antzematen dute gaitza. Arazoa da zer egin gazteekin, mamografia haiengan ez delako eraginkorra. Guk hitzaldiak ematen ditugunean animatzen ditugu emakumeak bularrak ezagutzera, eta zerbait arraroa sumatzen badute, medikuarengana joatea gomendatzen diegu; obsesio bilakatu gabe, noski.

Mamografiak dira egun prebentziorako bidea, baina aditu askok diote gaitza garatzeko aukera sor dezaketela.

Herrialde batzuetan bakarrik 50 urtetik aurrera egiten dituzte mamografiak. Horren aldekoa naiz. Egia esan, gorputza erradiatzean hor geratzen dena ez da batere ona. Dena den, konfiantza osoa dugu medikuengan. Bularreko minbizia tratatzeko gero eta modu egoki eta doiagoak daude; etorkizunean kirurgia saihesteko baliabideak egonen direla esaten dute, eta kimioterapia ez dela beharrezkoa izanen. Tratamenduek ondorio latzak dituzte, eta bortitzak dira, baina egia da haiei esker gaudela hemen. Horregatik, ezinbestekoa da gaitza izan ondoren bizi kalitate ona izatea.

Ba al dago elkarlanik administrazioaren, elkartearen eta botikagintzaren artean prebentzioan, diagnostikoan eta tratamenduetan minbiziari aurre egin ahal izateko?

Bularreko minbizia asko ikertzen da, baliabideak badaude. Guk urtero antolatzen dugu lasterketa solidarioa, eta biltzen dugunaren %70 ikerketak egiteko ematen dugu. Behin galdetu zidaten ea murrizketen eragina izan dugun Nafarroan, tratamenduak oso garestiak direlako. Baina egia esan ez dugu murrizketarik jasan.

Minbizia gaitz kronikoa da?

Minbizia kentzen dizutenean gaitzaz libre gelditzen zara, baina horrek ez du esan nahi ez duzula inoiz gehiago izanen. Beti erne gaude, arriskua baitugu. Baina horrela bizi beharra daukagu, ez dugu besterik. Orain ongi nago, baina hemendik hilabete batzuetara ez dakit, eta ezin dut jakin; beraz, momentua bizi dugu. Minbizia izateagatik ez utzi gauzak egiteari.

Edurne Elizondo

Pedagogiaren eta artearen esparruan aditu diren hamar profesionalek osatzen dute Atena fundazioaren arte eskolako lantaldea. Arantxa Garatea da zuzendaria (Iruñea, 1962).

Zer ekarri dio zuen eskolari gobernuaren erregistroan onartu izanak?

Urte luzez egindako lana aitortzea ekarri digu. Atena 2001. urtean sortu zuen guraso talde batek, eta ordutik aritu gara lanean eta borrokan aitortza hori lortzeko; artea adierazteko eta komunikatzeko tresnatzat onar dezatela nahi izan dugu beti; onar dezatela arteak aukera berdintasuna ekartzen duela pertsona guztientzat.

Artea eta pedagogia uztartzen dituzue. Nola sortu zen proiektua?

Arteak berdintzen gaitu denok. Komunikaziorako tresna bat da. Emoziotik eta sentimendutik abiatzen da, anitzetan, garunetik baino gehiago. Horregatik , denok batzen gaitu. Guk bide honi ekin genionean egia da bazela konfiantza anitz ez zuen jendea, ez zuten uste artearen bide horrek balioko zuela adimen urriko pertsonekin. Erakutsi behar izan dugu baietz. Artearen bidez pertsonak gai direla komunikatzeko. Honat etortzen diren pertsonek gaitasun ezberdinak dituzte, bai eta komunikatzeko modu ezberdinak ere. Denak ez dira gai hitz egiteko, adibidez. Baina gorputzaren bidez badira gai nahi dutena adierazteko, eta horrek lotura sortzen du denon artean. Batzen gaitu. Ez dugu ahaztu behar ezintasunak dituzten pertsonen eskubideen adierazpenak argi uzten duela denok dugula artea ezagutzeko eskubidea. Artea kontsumitzeko eta sortzeko eskubidea dugu denok.

Zuen lanak balio duela erakutsi behar izan duzuela diozu; gizarteari?

Egia da urrats anitz egin ditugula, baina, oraindik ere, arteari buruz aritzen garenean, ez da eskubidetzat edo lehentasuntzat hartzen. Ezta beharrezkotzat ere. Ez diote duen balioa ematen. Guk kontrakoa uste dugu. Egunero ikusten baitugu hemen pertsona anitzi bizia ematen diela arteak. Egiten duten gauza bakarra da, eta honat etortzeko gogoak baino ez ditu ohatzetik altxatzen.

Zein diziplina lantzen dituzue hemen?

Dantza, musika, antzerkia eta makillajea lantzen ditugu eskolan. Ikasle guztiek lantzen dituzte esparru horiek guztiak. Gainera, ikasgai bakoitzeko edukiak osatzeko, tailerrak egiten ditugu. Tailer horien bidez, hain zuzen, eskolatik kanpo aritzen gara. Guk argi baitugu artearen helburuetako bat dela pertsona guztiak gizartean barneratzea. Ideia horren harira gure ikasleek egiten duten lana kanpora eramaten dugu. Margo erakusketak egiten ditugu, adibidez. Horrek aukera ematen digu gizarteak gure ikasleak artista gisa ezagutzeko, eta bazter gelditzen da anitzetan adimen urrikoenganako erakusten dugun erruki edo pena sentimendu hori.

Egunerokoan zailagoa da sentimendu hori bazter uztea?

Zaila izaten da, bai. Argi dago adimen urriko pertsonek laguntza behar izaten dutela anitzetan. Baina horrek ez ditu ezberdin bilakatzen. Nik betaurrekoak erabili behar ditut, bertze batek makulua beharko du ibiltzeko. Denok behar dugu gauza baterako edo bertzerako laguntza. Adimen urrikoen kasuan, gakoa da bertzelako baliabideak eta moduak bilatzea haiekin bat egiteko, harreman bat sortzeko, komunikatzeko. Hori hemen profesionalen laguntzarekin lortzen dugu, bai eta boluntarioen eta praktikak egitera etortzen direnen laguntzarekin ere. Haien parte hartzea hagitz garrantzitsua da.

Ikasturtea bukatu berri duzue; zer-nolako aldaketak sumatzen dituzu ikasleengan?

Ikasturteak lan handia du atzean. 4 eta 67 urte bitarteko 94 ikasle izan ditugu. Taldeka banatzen ditugu; talde heterogeneoak osatzen ditugu, gizartea bera halakoa delako. Talde bakoitzarentzat programazio zehatz bat prestatzen dugu; programazio horrek, gainera, bi ildo ditu, pedagogikoa bat, eta artistikoa bertzea. Aldi berean, ikasle bakoitzaren neurrira egokitzen dugu programazio hori, ikasle bakoitzak lehentasunezkoak diren helburuak dituelako ikasgai bakoitzean. Artea, pedagogia eta norberaren autonomia lantzen ditugu ikasturte osoan. Irailean zaila izaten ohi da ikasturteari hasiera ematea, baina denborak aurrera egin ahala agerikoak dira ikasleek egiten dituzten urratsak. Guretzat artea da tresna bat gure ikasleek egunerokoan behar dituzten ezagutzak jaso ditzaten. Eta harrotasunez erran dezakegu bide horrek lortzen duela helburua betetzea. Noski, pertsona bakoitzak bere erritmoa du. Ezin da azkartu. Baina hori ez da arazo bat. Ikasturte batean betetzen ez den helburua hurrengoan lor daiteke.

Erran izan duzu etika duzuela eskolan ardatz.

Guretzat hagitz inportantea da. Horrek erran nahi du guretzat justizia eta autonomia direla funtsezko balioak; hemen dauden pertsona guztiek dituztela eskubide berberak. Hau da, ikasle bati ezin eskaini dioguna bertze bati ere ez diogu eskaintzen. Gurasoak daude proiektu honen atzean, haien babesa dugu egunerokoan, eta horrek sendotasun handia ematen digu. Proiektu honetan sinisten dugu.

Zerk motibatzen zaituzte eguneroko lanean?

Nik uste dut gakoetako bat dela hemen aritzen garen profesionalok beti saiatzen garela egunean egoten, eta geure burua birziklatzen. Enpatia anitz sentitzen dugu. Eta helburu nagusitzat dugu eskolak aurrera egin dezala.

Edurne Elizondo

Sorterrira itzuli da asteon Miren Pastor argazkilaria (Iruñea, 1985). Uharteko Arte Garaikideko Zentroan zintzilikatu ditu bere irudiak. Atzo, gainera, hitzaldia eskaini zuen han, bere lanari buruz. Madrilgo Blank Paper eskolan ari da lanean, eta, haren eskutik, hamaika kultur proiektutan murgildu da. Argazkigintzara kasualitatez iritsi zen, baina ari da bide sendoa egiten, urratsez urrats.

Bilbora Ikus-entzunezko Komunikazioan izena ematera joan, baina Arte Ederretan egin zenuen matrikula, azkenean. Nolatan?

Nire bidea izan da intuiziozkoa, oro har. Ikus-entzunezko Komunikazioan izena emateko asmoa nuen, baina nahastu nintzen, eta Arte Ederretako ikasgaiak ikusi nituenean, aldatzea erabaki nuen.

Eskulturaren bidetik hasi, baina argazkigintzaren alde egin zenuen gero. Intuizioz, berriz ere?

Eskulturak erakarri ninduen. Asko interesatzen zitzaidan espazio publikoetako eskultura, adibidez, naturan eta espazio publikoetan esku hartzen duen 1960ko hamarkadatik aurrerako eskultura. Aukera izan nuen Cristina Iglesias artistarekin praktikak egiteko, eta Madrilera etorri nintzen. Orduan sortu zitzaidan Blank Paper eskolan argazkigintzari lotutako ikastaro bat egiteko aukera, lau hilabetez, eta haren eskutik ezagutzen ez nuen mundu bat deskubritu nuen argazki liburuetan eta erakusketetan: argazkiekin historiak kontatzen ahal zirela ohartu nintzen.

Zer eman zizun ikastaro horrek argazkigintzaren aldeko apustua egiteko?

Konturatu nintzen idazle batek liburu batekin egiten duena egiten duela argazkilari batek bere lanaren bidez; ez argazki bakar batekin, ez gehiago edo gutxiago maite duen argazki batekin. Proiektu bat garatzen duzunean inportanteena da argazkiak atzetik zer kontatzen duen, zenbat kontzeptu maila egon daitezkeen proiektu baten atzean.

Madrilek lehen ikastaro hura eman zizun; Italiak, berriz, lehen reflex kamera.

Erasmus programaren bidez joan nintzen Italiara. Argazki kamera erosi, eta hasi nintzen argazkiak egiten. Egunerokotasuna islatu nahi nuen. Kanpora zoazenean denak ematen dizu atentzioa, erakartzen zaitu. Argazki asko egitea erraza da, baina, aldi berean, azalkeria ikusten da. Ez duzu horko errealitatea ezagutzen, eta turista baten begirada duzu. Blank Paper eskolan ikasi nuen, hain zuzen, ez duzula urruti joan behar argazki proiektu bat garatzeko. Nahikoa dela, askotan, zure inguruko errealitatea beste modu batera begiratzea, proiektu oso interesgarriak garatzeko.

Eta hori egin zenuen, zure inguruan bilatu?

Bai. Familiari egin nion so. Nerabezaroari buruzko lana garatzen hasi nintzen, nire nebaren bitartez. Bidean izenburuko lana da. Epe luzerako proiektu bat da, eta horrek ematen dit aukera esperimentuak egiteko.

Zein da zure lan prozesua?

Intuizioz egiten dut lan, neurri handi batean. Nik argazki asko egiten ditut, eta gero aukeratzen ditut. Lan hau egiten hasi nintzenean, ez nuen aurretik nerabezaroaren ideia zehatza buruan. Hasi nintzen gazteen argazkiak egiten. Nebarenak eta haren lagunenak. Egindako argazkiak begiratzen hasi, eta konturatu nintzen gai bat bazela irudi horietan. Nerabezaroa eta natura, biak oso agerikoak zirela nire argazkietan. Finean, nire bizitzako bi oinarri garrantzitsu dira.

Hagitz lan pertsonala da?

Bada. Agerian uzten du nebarekin dudan harreman estua, batetik, eta, bestetik, naturarekin izan dudan lotura, hazi izan garelako naturak inguratuta. Nork bere esparrura eramaten badu bere lana, emaitza izan daiteke oso lan pertsonala, baina, aldi berean, argazkien bidez azaltzeak ekartzen du lengoaia unibertsal baten bitartez adierazten duzula esan nahi duzun hori.

Bidean izena du. Amaitu gabeko proiektua da?

Prozesu baten modukoa da. Nerabezaroa bera bezala; bai eta naturaren zikloak bezala ere. Bi ideia horien arteko paralelismoa agerikoa da. Hasieran ingelesezko izena jarri nahi izan nion proiektuari, Going on, baina Blank Paper eskolako irakasleak esan zidan halako proiektu pertsonal batek ezin zuela ingelesezko izena izan, are gutxiago nire hizkuntza euskara izanda. Eta arrazoia zuen. Nik uste nuen jendeak ez zuela ulertuko, baina hori ere bada erronka bat. Jendeak izena onartu duela konturatu naiz, eta ez dakienak galdetu egiten du, edo bilatu. Hizkuntza aldarrikatzeko modu bat ere izan da, azkenean, proiektua.

Edizioak zer garrantzi du?

Handia. Niretzat prozesuaren zatirik garrantzitsuena da argazkien edizioa. Klik egitea erraza da. Edozerk ematen ahal dizu atentzioa. 300 argazki egin, baina bost aukeratu behar dituzu, adibidez. Baina kontua da bost horietan ikusten dela asmo bat. Argazki guztien artean piezarik garrantzitsuenak hasten dira nabarmentzen. Distantzia behar da hori lortzeko, akaso zure argazkirik gogokoena ez delako proiektuarentzat egokiena.

Edizio lan hori bakarrik egiten duzu?

Edizioa egiteko orduan garrantzitsua iruditzen zait beste norbaiten laguntza izatea. Zure argazkiek zure sentsazioak eta esperientziak dituzte; baduzu nolabaiteko lotura haiekin. Horregatik, interesgarria da beste norbaiten iritzia jasotzea. Kontua da proiektuak koherentzia ez galtzea, proiektua bere osotasunean kontuan hartzea argazki bat aukeratzerakoan. Eta hori errazagoa da beste norbaiten laguntzarekin egitea, askotan.

Blank Paper eskolan baduzu nork lagundu?

Ikastaro bat egitera etorri, eta eskolan jarraitzen dut. Zorte handia izan dut. Hemen aurkitu ditut nire kezka berak dituzten pertsonak. Eskola honetan denak gara argazkilariak; ez dago enpresaburu bat, nolabait esanda; eta giro hori sumatzen da. Autogestionatutako eskola da, eta sormena modu berezi batean garatzen da. Hamaika kultur ekitaldi egiten ditugu.

Género y figura izeneko proiektuan ere ari zara lanean, emakume argazkilarien lana ezagutzera emateko. Emakumeak artean ere ikusezin dira, oraindik ere?

Neurri handi batean, bai. Nik, hala ere, zorte handia izan dut, eta emakume izateagatik lortu ditut hainbat aukera. Egia da, hala ere, erreferente gehienak maskulinoak direla. Asko dago egiteko.

Emakumeentzat espazioak sortu behar dira?

Hori da bide bat emakumeei behar duten tokia emateko. Ari dira sortzen proiektu bereziak, eta hori ona da emakumeon lana ezagutzera emateko.

Argazkigintzak, oro har, badu merezi duen tokia artean?

Hemen ez. Egungo gizartean irudia nonahi dago. Sakelakoarekin egiten ditugu argazkiak, eta sare sozialetan partekatzen ditugu. Irudiak kontsumitzen ditugu, baina zalantza dut gaitasun kritikoa garatzen ari ote garen. Eskolan landu beharreko gaia da.

Edurne Elizondo

"Nire semeari anitz kostatu zaio onartzea Downen sindromea duen haur bat dela. Baina onartu du. Sekulako ahalegina egin du beti, bere onena emateko". Edurne Morenok erran ditu hitzok (Iruñea, 1971), Marcos Beriain semeari buruz. Nuestra Señora del Huerto ikastetxean Curriculum Bereziko Unitaterik ez dagoelako mugitu nahi dute Domingotarren ikastetxera. Haurra, gurasoak eta eskolako kideak kontra daude. Parlamentuan izan dira asteon.

Zergatik aukeratu zenuten orain arteko ikastetxea?

Lehendabizi, Donibaneko haur eskolara eraman genuen, eta handik pasatu zen oraingo ikastetxera. Kosta egin zitzaigun eskola aurkitzea. Ezintasun bat duen haur bat duzunean, gauza asko aztertu behar dituzu. Bi familia ezagutzen genituen Downen sindromea zuten haurrekin, eta biak heldu ziren honat. Kontent ziren. Orientatzailearekin hitz egitera joan nintzen; hark Marcos ezagutu zuen, eta honat ekartzeko erabakia hartu genuen. Ez gara damutzen. Primeran egon da bederatzi urteotan.

Zer eman dio eskolak?

Ikastetxean, gure semea ez da Downen sindromea duen haur bat; ikastetxean, bere gelan, gure semea Marcos Beriain da. Hemen, jendeari ahaztu egiten zaio Downen sindromea duela. Karrikan, errealitatea gogorragoa da. Nik ulertzen du baliabideak mugatuak direla, baina argi dut kasuak banaka aztertu behar lituzketela.

Bilera bat egin berri duzue Hezkuntza Departamentuarekin. Zer aukera eskaintzen dizuete?

Hiru aukera jarri dituzte mahai gainean. Bat da Marcosek Lehen Hezkuntzako seigarren maila egitea berriz ere. Baina hori ez da konponbidea. Hurrengo urtean egoera berean izanen ginateke. Bigarren aukera da Domingotarren ikastetxera eramatea, han Curriculum Bereziko Unitatea badutelako, eta tokia badelako. Baina guk argi dugu gure semearentzat onena dela ikastetxe berean eta orain arteko ikaskideekin jarraitzea. Hezkuntzak ez du hori nahi, aukera horrek gastu bat ekartzen duelako. Berez, irakasle baten soldata da behar dena. Beste aukera bat ere proposatu digute: haurrak ikastetxean jarraitzea, baina pedagogia terapeutikoko bost ordurekin. Orain duen kopuru bera da. Ez da nahikoa Lehen Hezkuntzan, eta are gutxiago izanen da Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan. Finean, adimen urriko pertsona bat da Marcos. Lan handia egin du, baina errealitatea hori da.

Nolakoa izan da orain arteko bidea?

Izugarri saiatu da. Ikastetxean ere lagundu dute anitz. Irakasleek, bai eta ikasleek ere. Babestu eta zaindu egin dute ikaskideek. Talde batu eta sendoa osatu dute, eta horrek on egin dio Marcosi. Ez dut nahi hori galtzea. Marcos jaio zen une berean jakin nuen nik Downen sindromea zuela. Jaio zen une beretik erran didate denek edozein haur bezalakoa izan zitekeela, eta hori lortzeko borrokatu gara. Orain, ordea, Hezkuntza da semea ezberdina dela erraten didana. Ez dute haren alde egiten.

Bazter uzten dutela uste duzu?

Sentitzen dut ez dutela haren alde apustu egin. Gizartean duten tokia aldarrikatu behar dugu. Heziketa inklusiboak banaka aztertu beharko lituzke kasuak. Ez dira hainbertze ere. Haien beharretara egokitzea gauza handia da haientzat. Orain saltzen diguten heziketa inklusibo hori ez da benetakoa. Eta haurrek sufritzen dute.

Semeak zer erraten dizue?

Niri semeak galdetu dit ea tontoa delako aldatuko ote duten ikastetxez. Hori hagitz gogorra da. Ikastetxez aldatzen badute, aurrera jarraitzeko gogo hori kenduko diote. Ez da gauza bera ezintasuna bulego batean lantzea, edo zure eguneroko kontu bilakatzea. Ikastetxeetara joan beharko lukete, errealitatea ezagutzera.

Pertsona ahalik eta autonomoena haztea da zuen helburua?

Bai, zalantzarik gabe. Nik ez dut nahi semea beti ondoan gelditzea. Nik nahiko nuke Marcosek 20 urterekin bere bizitza izatea; bere bizitza, bere espazio propioa. Argi baitut bere proiektua garatzeko eskubidea duela. Pertsona askea izan behar du. Erabakitzeko gaitasuna badu, eta erabaki du beretzat erreferentzia nagusia den talde horrekin jarraitu nahi duela, ikastetxe berean. Hezkuntzakoentzat zaila da hori ulertzea.

Zer erran nahi duzu?

Uste dut ez dutela ulertzen Downen sindromea ez duten pertsonak ere izan daitezkeela Marcosen lagun. Haiek argi erran zidaten ikastetxez aldatuta egokitutako gelan zortzi lagun izanen zituela gure semeak. Baina kontua da Marcosek ez duela egokitutako gela batera joateko beharrik lagunak izateko. Baditu. Ematen du ghettoak sortu nahi dituztela.

Zer eman die gelako haurrei Marcosekin ikasi izanak?

Anitz eman die. Nik uste dut Marcos ondoan izateak bertze ikuspuntu bat eman diela, eta horrek aberastu egin dituela.

Sinadurak bildu dituzue, parlamentuan egon zarete... Arazoa, hala ere, ez da bakarrik zuena.

Hori da. Gure egoera berean bertze hamaika familia egon dira, eta egonen dira. Horregatik jaso dugu hainbertzeko babesa, nik uste. Antzeko arazoak izan dituztenentzat ere ate bat zabaldu da gure kasuaren berri eman eta gero. Finean, denentzako konponbidea behar dugu. Ikasturte hasiera guztiek eragiten digute sekulako antsietatea gurasooi.

Oraingo ikastetxearen babesa duzue han jarraitzeko?

Bai. Eskolako orientatzaileak txostena egin du, eta argi erran du ikastetxez aldatzeak kalte eginen liokeela Marcosi. Zentroaren babes osoa dugu. Ez dute nahi Marcosek alde egitea; ez dute nahi bertze inork alde egin behar izatea. Gure semea ez da Downen sindromea duen ikasle bakarra; beraz, guk orain dugun arazo bera izanen dute laster bertze hainbat gurasok. Jada bi umek alde egin dute. Horregatik, zentroak Curriculum Bereziko Unitatea izan nahi du. Arazoa dirua bada, prest gaude lortzeko.

Ordaintzeko prest zarete?

144.000 sinadura bildu baditugu, gai gara behar den dirua lortzeko. Eta arazoa hori bada, prest gaude. Argi dut ardura administrazioarena dela, baina nik ez dut aukera hori baztertzen. Ni borroka egiteko prest nago.

Zer uste duzu gertatuko dela?

Guk argi dugu gure semeak bere betiko ikastetxean gelditu behar duela.

Curriculum Bereziko Unitaterik gabe ere bai?

Argi dugu eskaini dizkiguten pedagogia terapeutikoko bost orduak oso eskasak direla, baina, hala egin behar badugu, eginen dugu. Hala ere, atzera egitea litzateke. Hemen, gure semearen egoera berean diren haur guztien alde ari gara, eta horregatik ez dugu amore emanen. Niri semeak erakutsi dit gauza anitz egiteko gai dela. Baliabide gutxiago dituzte, egia da. Baina kontua da haiei harririk ez jartzea bidean, ateak zabaltzea. Nire semeak bere ikastetxean jarraitu nahi du, eta lan eginen dugu hori lortu ahal izateko.