Edurne Elizondo

Uztailean hil zen Jose Mari Goikoetxea, 1924. urtean Beran jaiotako musikagilea. Iruñeko Ganbera Abesbatzako zuzendari David Galvezek (Valentzia, 1974) osatu eta berregin du konpositoreak 1958an idatzitako meza. Goikoetxeak "lengoaia propioa" zuela nabarmendu du.

Nolako lana da Goikoetxearena?

Hagitz lan pertsonala egiten zuen. Berezko lengoaia zuen, berezko mundua. Sortzaile handia izan zen, eta nortasun musikal nabarmena zuen. Miresteko moduko pertsona iruditzen zait, argi baitzuen sortzaile eta musikagile izan nahi zuela, eta abangoardian egon nahi zuela, apaiza izan arren. Ordenak ez zizkion gauzak erraztu, baina ausart jokatu zuen Goikoetxeak, eta Darmstadt hirira joan zen, Alemaniara, hura baitzen Europan musikagile izan nahi zuten guztien helmuga. Argi zuen zer nahi zuen, eta buru-belarri saiatu zen. Musikan igartzen da jarrera hori; hagitz lan pertsonalak dira Goikoetxearenak.

Zailak abesteko?

Hagitz zailak. Finean, Goikoetxearen pentsamendua dago haren musikan. Ez zen batere gizon laua, eta hori egin zuen musikan islatzen da. Labirinto baten modukoa da, Goikoetxea bera halakoa zelako: kontraesanez betetako mundu batean bizi zen; Elizarekin lotutakoak zituen, batetik, eta musikaren abangoardiaren esparrua, bertzetik.

Jaso du merezi duen aitortza?

Uste dut anitzek ezagutzen dutela Goikoetxea, baina gutxik ezagutzen dutela ongi egin zuen lana. Batetik, musika zaila da Goikoetxearena. Bertzetik, egia da ez zituela bere lanen edizioak ongi zaintzen. Partitura anitz ditu bukatu gabe, edo oharrez beteta. Horrek guztiak zaildu egiten du lan horien zabaltzea. Beraz, uste dut ez duela erabateko aitortza jaso. Jendeak miresten du Goikoetxea, baina benetan ez dugu ongi ezagutzen haren musika. Argi dut ahalegina egin beharko genukeela Goikoetxearen lanetan sakontzeko eta ikertzeko. Sortzaile baten pentsamendua gordetzen dute Goikoetxearen obrek. Lan teknikoaz harago, sortzailearen pentsamendu estetikoa jorratzea hagitz interesgarria litzateke.

Zu aritu zara Goikoetxearen lanak jorratzen. Nolakoa izan da esperientzia?

Nekagarria, egia erran, hagitz musika zaila delako Goikoetxearena. Aldi berean, esperientzia zoragarria izan da, lan horietan murgiltzea Goikoetxearen burmuinean murgiltzea baita; burmuin konplexua da, zalantzarik gabe. Abentura bat da.

Goikoetxearen meza osatu eta berregin duzu, zehazki. Nolako lana da?

Bertze lanek baino lengoaia atseginagoa du. Goikoetxeak 1958an egin zuen lan hori, meza baterako; zehazki, anaia apaiz bilakatzeko elizkizunerako. Idatzita dago abesbatzak eta kongregazioak organoarekin abesteko. Entzuteko musika atsegina da, baina zaila abesteko. Lan hori Alemaniara joan aurretik egin zuen, abangoardiarekin bat egin aurretik, baina, hala eta guztiz ere, badu Goikoetxearen berezko kutsu hori. Obra ederra da, eta jendeari gustatu zaiola uste dut. Halere, partitura hartu nuenean lanean hasteko, desordena nagusi zela konturatu nintzen. Harilkatu gabeko lana aurkitu nuen; zenbait zati falta zituen lan bat. Ondorioz, ezin izan dut osorik berregin, materiala falta nuelako. Maiatzean, bertzalde, Goikoetxearen bertze bi lan estreinatuko ditugu.

Anitz zor dio Nafarroako musika koralak Goikoetxeri?

Ordaindu diona baino anitzez ere gehiago zor dio Nafarroak Goikoetxeari. Lan handia egin zuen, adibidez, haurren abesbatzak sortzeko. Guk gurean sortu dugu haurren talde bat; 70 haur ari dira lanean; haiek dira etorkizuna. Haiek dira abesbatzen etorkizuna, eta haiek dira, halaber, etorkizuneko publikoa. Goikoetxeak ezin ordain dezakegun lana egin zuen haurrengan zaletasuna bultzatzeko, baina, zoritxarrez, bide hori bertan behera gelditu zen. Apaiz lanak zaildu zion esparru horretan sakontzea. Gure abesbatzan, adibidez, izan ditugu Goikoetxearen ikasle izandako anitz: Raquel Andueza, Javier Ekai edo Carlos Gorritxo. Haur abeslariak izan dira horiek denak, eta haiei esker aurrera egin du abesbatzen tradizioak.

Ia bost urte egin dituzu hemen. Nola ikusten duzu musika koralaren oraina Nafarroan?

Batetik, hemen gauza hagitz on bat dago, nire ustez: tradizioa. Jendeak abestea maite du hemen. Anitz abesten du. Abesbatza onak badira. Bertzetik, iruditzen zait elkarlana falta dela egun martxan diren taldeen artean. Badira elkarrekin aritzeko ahaleginak, baina zaila da ahalegin horiek ekintza zehatzetan gauzatzea. Horrek ekartzen du abesbatzen esparrua nahi bezainbertze ezin garatzea. Nork bere lana egiten du pentsatuz berea dela onena. Nafarroa herrialde txikia da, eta elkarrekin aritzeak on eginen liguke denoi. Pena da batasun gehiago ez izatea. Aurrera egiteko beharrezkoa dela argi dut nik.

Kantatzeko ez ezik, musika entzuteko ohitura ere badela uste duzu, badela abesbatzek behar duten publikoa?

Bai. Abesbatzen lanak badu funtzio sozial bat, gainera. Jende anitz mugitzen da abesbatzen inguruan. Noski, nor bere esparruan ari da. Guk gure publikoa dugu, eta Leitzako abesbatzak, adibidez, berea.

Kattalin Barber

Orain dela bi urte ezagutu zuen Sara Perez psikologoak (Iruñea, 1989) Goizargi elkartea. Dolu prozesuan lagun izan zituen hango kideak; boluntario aritu zen gero; eta, orain, berriz, elkarteko psikologoa da.

Hamabosgarren urteurrena ospatu berri du elkarteak; zer moduz?

Kultur astea egin dugu. Helburua izan da gizarteari erakustea heriotza bizitzarekin batera existitzen dela. Desdramatizatu nahi dugu heriotza, bai eta dolua eta haren prozesua ere. Adin guztietarako jarduerak egin ditugu. Izan ere, askotan lotzen dugu heriotza hirugarren adinekoekin, baina ez da horrela.

Nola sortu zen elkartea, eta zer funtzio betetzen du orain?

Orain dela hamabost urte, Rakel Mateo [elkarteko lehendakaria] zegoen bakarrik. Harena da ideia. Rakelek 21 urte zituen, eta dolua pasatzen ari ziren pertsonentzat espazio bat sortu nahi zuen. Hemen ez zegoen ezer. Gutxika-gutxika, eta oztopoak oztopo, hazi zen elkartea, gaur egun arte. Orain, 90 bazkide ditugu, 30 boluntario baino gehiago, eta bost psikologok osatutako talde terapeutikoa. Egia esan, eskaera handia dugu orain, gero eta gehiago ezagutzen gaituzte, eta gure zerbitzuak gehiago eskatzen dituzte herritarrek. Goizargi elkarteak bi alderdi ditu: batetik, terapiaren bidez dolua pasatzen dutenei laguntza eskaintzen diegu; eta, bestetik, formakuntza eskaintzen diegu psikologoei, irakasleei, bai eta hezitzaileei ere. Askotan, profesionalok ez dakigu heriotza nola kudeatu eta zer egin.

Zer da dolua eta dolu prozesua?

Dolua mina da, heriotza batek eragindako mina. Modu batean, heriotza horrek zer-nolako eragina izan duen nigan. Dolu prozesua, berriz, nik barnean bizi dudana da. Zer da niretzat pertsona hori hiltzea? Nola aldatu da nire bizitza? Heriotzak, kanpo aldaketekin batera, barne aldaketak ere eragiten ditu. Rolak, berriro kokatzea bizitzan, balioak, mundua ulertzeko era... horiek guztiak aldatzen dira. Eraldaketa prozesu gogorra da dolu prozesua; pertsonala da, gainera, eta besterenezina.

Zenbat fase daude dolu prozesuan?

Prozesuan lau une daude: lehena errealitatea onartzea da. Pertsona hori hil da, eta bai buruan eta bai bihotzean, barneratu behar duzu. Oso une zailak dira. Bigarren unean heriotza horrek eragin dituen emozioak landu behar ditugu. Amorrua, errua, tristura... Doluan askotan hitz egiten da tristurari buruz, baina amorrua eta errua ere azaltzen dira maiz, eta landu behar dira. Ez gaude hain sentsibilizatuta emozio horiek jorratzeko. Hirugarren unea bizitzan emozionalki berriro kokatzea da, pertsona hori gabe. Azkenik, hil denak utzitako hutsune horrekin bizitzen ikastea da dolu prozesua.

Boluntario hasi zinen Goizargin, eta, orain, bertan egiten duzu lan. Zein da zure esperientzia elkartean?

Oso estua izan da nire harremana. 2014an ezagutu nuen nik Goizargi. Nire aitak bere burua hil zuen, eta nire egoera ez zen batere erraza. Nire dolua egin nuen Rakelekin. Bi urte egon nintzen. Momentu horretan, hain justu, psikologia ikasketak amaitzen ari nintzen. Sentitu nuen Goizargik emandako guztia modu batean itzuli nahi niola, eta unibertsitateko praktikak egin nituen hemen. Bukatzean, boluntario gisa sartu nintzen, eta orain lanean ari naiz. Prozesua oso garrantzitsua izan da niretzat, eta lan pertsonal handia eskatu dit. Beldurra nuen ez ote nintzen jendearen istorioekin gehiegi mimetizatuko, baina ongi ari naizela uste dut.

Askotan esaten da denborak laguntzen duela. Baina denbora horretan ez baduzu ezer egiten, ez da egoera aldatuko, ezta?

Askotan espero dugu kanpotik etortzea sendabidea, baina ez da horrela. Doluan pertsonak rol aktiboa du. Kontua ez da bakarrik denborak aurrera egitea; denbora horretan gauzak landu behar ditugu sendatzeko eta dolua burutzeko. Gutxika-gutxika lortzen ari da ikuspegi hau gizartean zabaltzen. Bidea hori da.

Gizartean oraindik kostatzen da heriotzari buruz hitz egitea?

Kostatzen da, baina gero eta gutxiago. Heriotza gai tabua da oraindik, baina nik badut itxaropena. Gainera, uste dut gero eta behar handiagoa dugula gauza hauetaz hitz egiteko. Benedettik esaten zuen heriotza dela bizi izan garen sintoma bat. Min egiten du heriotzak, eta ez dakigu nola kudeatu, ez digutelako erakutsi. Irakasle asko etorri dira gugana, ez dakitelako nola jorratu. Ez begiratze hutsagatik heriotzak ez dio existitzeari utziko. Heriotzari era naturalean aurre egiten diogunean, aurre egiteko baliabideak martxan jartzen dira.

Txikien kasuetan, nola jorratu behar da heriotza?

Errealitateari egiarekin aurre egiten dioten umeak gai dira prozesua igarotzeko eta ulertzeko. Egoera naturalizatzen eta normalizatzen saiatu behar dugu. Heriotza bizitzaren beste etapa bat da, eta arazorik gabe hitz egiten dugu haiekin. Jokoa erabiltzen dugu: ipuinak, materialak... Oso ongi ulertzen dute; helduei askotan gehiago kostatzen zaigu ulertzea. Haiengandik asko ikas dezakegu.

Joan den asteko jardunaldian terapeuten ikuspuntua jorratu zenuten. Askotan oharkabean pasatzen da zuen lana?

Askotan pentsatzen da terapeutak harrizkoak garela, baina ez da horrela; guk ere sentitzen dugu dolu prozesu batean. Ondorio gisa, esan daiteke egin ditugun jardunaldietan terapeutaren figura humanizatu egin dugula. Oso interesgarria izan da.

Kattalin Barber

Gizarte langilea da Maria Jose Barahona (Madril, 1964), eta 30 urte baino gehiagoko esperientzia du prostituzioaren kontsumitzaileak aztertzen. Emakumeak salgai? izeneko jardunaldietan parte hartu zuen joan den astean, Iruñeko Hezkuntza departamentuko areto nagusian. Boterea, diskriminazioa eta desorekatutako harremanak bukatu nahi ditu, prostituzioa eta salerosketa harreman horien oinarri baitira, haren ustez.

Gizonen arduraz ari zarenean, zer esan nahi duzu?

Prostituzioa existitzen da dirua tartean dagoelako. Ordaintzearen ondorioz existitzen da prostituzioaren fenomenoa. Prostituzioaz ari garenean, emakumea da prostituta, eta gizona, berriz, ordaintzen duena. Hortaz, esaten badugu diruak sortzen duela sexu industria, ardura gizonena da. Eskaerarik ez badago, ez dago eskaintzarik. Ordainketarik ez balego, prostituzioa ez litzateke existituko.

Nola definituko zenuke prostituzioa?

Prezio baten bidez emakume baten gorputza erabiltzeko sarbidea da. Hortaz, emakumearen sexu organoen eta beste parte batzuen erabilera, eta gehiegizko erabilera dago. Horren helburua sexu plazera eta plazer psikologikoa lortzea da.

Zure ikerketetan kontsumitzailea izan duzu ardatz. Zergatik ordaintzen dute gizonek?

Dirurik ez balego, emakumea ez litzateke kontsumitzailearekin egonen, emakumeak kontsumitzaileak duena behar duelako: dirua. Gizonen helburua plazera lortzea da. Baina fantasiazko egoera da, eta prostitutek rol zehatz bat dute: panpina zoriontsuaren papera egiten dute, gizona unibertsoaren erdigunea sentitzeko. Azken finean, film pornografiko bat da: ordaintzen duenak aukeratzen du zer-nolako emakumea nahi duen, eta esaten dio zer egin behar duen. Boterea lortzen dute dirua dutelako. Emakumeak haien esanetara daude.

Kontsumitzaileei dagokienez, ez dago profil zehatzik. Zergatik?

Ez da existitzen profil zehatzik, dakigun bakarra da gizonak direla. Sexua izateko ordaintzen duten eta ordaintzen ez duten pertsonen artean ez dago desberdintasunik, ezta ezaugarri bereizgarririk ere. Ondorio horretara iritsi dira ikerketa guztiak. Prostituzioaz hitz egiten dugunean, bakoitzak bere buruan irudi bat du: emakume bat ageri da. Baina kontsumitzaileei buruz ez dugu irudirik. Prostituzioa ez dute emakumeek sortu, gizonek baizik, eta onuradun nagusia sexuaren industria da. Prostituzioaren historian prostituten ezaugarriak oso definituta daude, baina apenas aipatzen den nor den kontsumitzailea. 2000. urtetik aurrera, gure ikerketen ikuspuntua aldatu genuen. Oso gogorra izan zen ikerketa, oso zaila zelako gizonak aurkitzea. Ez genekien nora jo genezakeen haiek aurkitzeko. Ez dago harrotasunik sexu ordainketan, eta ezkutaturik daude.

Gizonak abiapuntua dira prostituzioa ikertzeko?

Bai, abiapuntua eta helmuga. Elkarrizketatu ditudan kontsumitzaile guztiek berdin esaten dute: emakumeak ongi tratatzen dituztela eta onak direla. Gaiztoak besteak dira. Askok esaten dute emakumeak han daudela nahi dutelako. Libreak direla, gustatzen zaiela prostituzioan aritzea, eta haiekin oso ongi pasatzen dutela. Horrelako erantzunak jaso ditut, baina bitxia da, inork ez du nahi bere alaba edo arreba prostituta izatea. Gizonek kontsumitzen dute prostituzioa, baina aurpegi publikoa beti emakumeak dira; haiek itzalean gelditzen dira.

Prostituzioa bateraezina da emakume eta gizonen berdintasunarekin?

Bai, dudarik gabe. Ez dago berdintasunik prostituzioan. Krisi ekonomiko larria izan dugu, oraindik ere badugu, eta krisi ekonomikoetan kaltetuenak beti emakumeak dira. Lanik ezean, beste irteera bat dugu: prostituzioa. Desoreka estrukturala pairatzen dute emakumeek. Prostituzioan hiru diskriminazio mota izaten dira: generoa, klasea eta arraza. Non daude emakume dirudunak prostituzioan? Zergatik ez dago hemen Frantzia edota Ingalaterrako prostitutarik?

Prostituzioa existituko litzateke patriarkala ez den sistema batean?

Ez. Patriarkatua egoera unibertsala da, baina alda daiteke. Aldatu behar dugu. Kontuan izan behar dugu emakumeak beti desberdindu garela ama eta prostituten artean. Beste era batera esanda, zintzoen eta lizunen artean. Baina desberdindu gaituena gizona da. Zuk galdetzen badiozu prostituta bati zergatik ordaintzen duten gizonek sexua izateko, esanen dizu: "Etxean ez diotelako ematen behar duena". Zuk galdetzen badiozu prostituta ez den norbaiti zergatik ordaintzen duten gizonek sexua izateko, erantzuna izanen da: "Prostitutak zikinak eta lizunak direlako". Gizona da alde batetik bestera libreki ibiltzen dena; gu, ez.

Zer urrats egin behar dira?

Gizartearen sentsibilizazioa behar dugu, beste mota bateko gizartea eraikitzeko, berdintasun balioekin, estigmatizaziorik eta diskriminaziorik gabe. Modu berean, sentsibilitate politikoa behar dugu.

Nola uste duzu garatu behar dela auzia feminismoan?

Emakumeek haien gorputza saltzeko eskubidea dutela esatea da ezkutatzea gizonek erosteko eskubidea dutela. Arazoa da sexuaren industrian diru asko dagoela, eta interes ekonomikoak handiak direla. Progresista da esatea prostituta izatea librea dela? Hori da neoliberalismoak esaten duena, baina niretzat ez da batere progresista. Aristotelesek esaten zuen askatasuna dela aukerak izatea eta horien artean hautatzea, baina, betiere, aukeratzeko premiarik ez dagoenean. Emakumeek ez dute aukeratzen, ez dutelako beste erremediorik. Batzuetan egoera behartua da, hirugarren pertsonak daudelako atzean. Beste batzuetan, beharrezkoa, proxenetarik ez dagoen arren emakumeek ez dutelako alternatibarik. Ez dago hautu librerik alternatibarik ez badago. Horrela bakarrik alda daiteke egoera. Prostituzioa indarkeria da, baina inork ez dio ezer esaten klub batetik ateratzen den gizonari.

Zer gertatuko litzateke seinalatzen badira, edo argazkiak ateratzen bazaizkie?

Niri berdin zait zenbat gizonezkok ordaintzen duten, niri inporta zaidana da zergatik ordaintzen duten, eta zer gertatzen den ordaintzen dutenean.

Edurne Elizondo
Etorkizunari so egin nahi dio Sofia Alvarez de Eulatek (Getxo, 1966). Psikiatra da Basurtuko Ospitalean, eta Hego Euskal Herriko psikiatren presidente, joan den astetik. Ontzat jo du elkarteak orain arte egindako lana, baina aurrera beg...

Kattalin Barber

Ez ziren fededun. Baina, bat-batean, bi urteko epean, fede katolikoarekin sutsuki bat egin zuten David Arratibelen (Iruñea, 1973) bi arrebak eta amak. Emandako pausoak barruan eragin zion haserreak bultzatuta, eta haien prozesua ulertu nahian, Converso dokumentala egin du orain zinemagile iruindarrak. Esperientziak zauriak sendatzeko balio izan diola nabarmendu du Arratibelek. Iruñeko Ikuspuntu jaialdian aurkeztu eta gero, zinema aretoetara ailegatu da orain dokumentala.

Noiz erabaki zenuen zure familiari buruzko dokumentala egitea?

Nik grabatu dudana ez dut inoiz aldez aurretik erabaki, bidean sortuz joan da, egia esan. Nire koinatuak proposatu zidan elizetako organoen inguruan zerbait egitea. Interesgarria iruditu zitzaidan ideia, eta dokumentalaren hasieran, hain zuzen, organo bat ikusten da. XVIII. mendekoa da, eta Londrestik ekarri zuten. Organoez eta erlijioaz hasi zitzaidan hitz egiten koinatua; hori da abiapuntua, baina dokumentaleko elkarrizketan, berehala, mozketa bat dago, eta filmak beste bide bat hartzen du. Galdetu nion nola bilakatu zen fededun; jakin nahi nuen nola bat egin zuten nire familiako kideek fede katolikoarekin.

Eta familiak onartu zuen bere erlijio bizipenei buruzko dokumentala egitea proposatu zenionean?

Bai, baina itun bat egin behar izan genuen. Adostu genuen filma grabatzeko prozesuan ez zela talde teknikorik egonen, adibidez, intimitatea nahi genuelako. Adostu genuen, halaber, muntatze lana ez bazitzaien gustatzen pelikulak ez zuela aurrera eginen, ez zuela argia ikusiko. Erlijioa hor dagoen arren, finean, maitasunaren, gabezien, hutsen eta distantzien inguruko film bat da nik egin dudana.

Zuk ez zenuen batere begi onez ikusi amak eta bi arrebak katoliko bihurtzeko emandako pausoa. Haserreak bultzatuta egindako dokumentala da?

Erlijioa gai tabua zen etxean, eztabaida handiak genituen. Gainera, fundamentu handirik gabeko eztabaidak ziren. Nik ez nuen errespetatzen haiek bizitzen ari zirena. Ni ez naiz fededuna, baina ezta erlijioaren kontrakoa ere. Film honekin konturatu naiz, alde batetik, bizipen erlijiosoa dagoela, eta, bestetik, Eliza, erakundea. Filmaren hasieran nire jokabidea inkisidorea da. Fededun bihurtzeaz galdetzen diet, eta hasieran nire jarrera oso gogorra da. Baina prozesuan jabetzen naiz zenbat aurreiritzi dauden bestea ulertzean, bestearen erlijio bizipenean. Nor naiz ni horretan sartzeko? 2007. urtean gertatu zen nire arrebetako baten konbertsioa. Horren ondotik, ama eta arreba gazteena kristau bilakatu ziren. 2013an hasi nintzen ni grabatzen.

Momentu batean zure arrebak dio dagoeneko balio izan duela filmak, elkar ulertu duzuelako.

Bai, momentu hori oso garrantzitsua da niretzat. Momentu hori iritsi arte, ni film bat egiten ari nintzen nire arrebaren konbertsioaren inguruan, baina berak hori esan zidanean, orduan konturatu nintzen filma, benetan, elkarrizketa bat dela. Filmak ni interpelatzen nau. Galdera ez da bakarrik zer gertatu zaien haiei; galdera da, halaber, zer gertatu zaidan niri sei urtean nire arrebari ezer ez galdetzeko. Gainera, zinemagilearen anbizioarengatik hasi nintzen grabatzen, ez elkar ulertzeko asmoz. Nire helburua film bat egitea zen, ez nire familia ulertu ahal izatea.

Hala ere, buelta eman, eta familiako kideen arteko arazoa konpontzeko balio izan du azkenean, ezta?

Bai, eta oso polita izan da prozesu hori guztia. Niretzat filma terapeutikoa izan da, eta nire mina sendatzeko balio izan du. Nik ez nuen uste bide hori hartuko zuenik, baina hala izan da. Azken finean, hitz egin gabeko elkarrizketak dira ardatz egin dudan lanean.

Izenburuak bi adiera ditu: elkarrizketa, batetik, eta kristautasuna, bertzetik. Zerk du garrantzi handiagoa zuretzat?

Hirugarren adiera ere baduela esanen nuke: bestearen konpainiarekin bizitzea esan nahi du. Hiru adierak garrantzitsuak dira filmean, baina uste dut elkarrekin ongi bizitzeko hitz egin behar dela. Beharrezkoa dela hitz egitea. Eta hori da guri falta zitzaiguna. Filmak interes handia sortu du, eta nik ez nuen halakorik espero. Fededunentzat fede lekukotza bat da, eta fededun ez direnentzat, berriz, familiako kideen arteko gatazka da oinarria. Egia esan, inoiz ez dakizu nola hartuko duten ikusleek zuk proposatzen duzuna.

Bidea egin du filmak. Hainbat jaialditan egon da jada, eta kritika onak jaso ditu. Espero zenuen?

Arrakasta handia izan du dokumentalak. Aurrekoan, Kordobako elizbarrutiak eskerrak eman zizkidan. Egia esan, hedabide katoliko asko nirekin jarri dira harremanetan filma egin eta gero. Eta gainerako hedabideek ere interes handia agertu dute lanarekin. Egia esan, formari dagokionez, film zaila dela esanen nuke, oso lan pertsonala delako, azken finean. Baina badu osagai morboso bat ere, eta testigantzek ere interesa badute. Niretzat, ekaitz perfektua izan da lan hau. Nire arrebak esaten du espiritu santuaren lana izan dela, eta nik esaten dut, berriz, zinemaren magia dela.

Zure familiari gertatu zaiona kasu bitxia da. Nola ikusten duzu zuk?

Orain kasu gehiago ezagutzen ditut, baina filma egiteagatik izan da. Askotan esan didate oso arraroa dela nire familiako kideek izan duten fede aldaketa. Baina nik ez dut hain arraro ikusten. Alderantziz, gehiago harritzen nau horrelako zerbait denei ez gertatzeak. Azken finean, gaur egun erreferente sozial eta politiko guztiek huts egin dute, eta desengainua nonahi dago. Hortaz, gizarteak helduleku berriak behar ditu, eta ez ninduke batere harrituko behar dituen erreferente horiek fede katolikoan bilatzeak. Egia da ni ez naizela batere espirituala, baina ulertzen dut jendeak, existentziari zentzu bat bilatu nahian, bizipen horiek izatea. Ez nau harritzen.

Hori izan da arrazoia zure familiaren kasuan?

Ezinen nuke erantzun. Ez dakit. Filmarekin hori azaltzen saiatu naiz, baina ez dut lortu. Bereziki nire arreba eta koinatuaren kasua oso konbertsio intelektuala izan zen. Haien prozesuan hausnarketa handia egon zen, bai politikoki, psikologikoki, sozialki... Zaila da. Nire arreba ere saiatzen da azaltzen, baina ez ditu hitzak aurkitzen. "Guri gertatzen zaiguna ezin da hitzekin azaldu", esaten du, une batean. Bizipen oso sakona da, eta nork bere modura bizi du, azken finean.

Kattalin Barber
Ate-joka dute egun handia: igandean, hilaren 15ean, 2017ko Nafarroa Oinez jaia ospatuko du Lesakako Tantirumairu ikastolak. Herritarrak azken prestaketa lanetan ari dira auzolanean, haur, gazte zein helduek gozatzeko aukera izan dezaten...

Edurne Elizondo

Azarotik ari dira Iruñeko Erruki Etxeko langileak hitzarmena negoziatzen. Joseba Asironengana jo dute, bitartekaritza lana egin dezan, hura baita, Iruñeko alkate gisa, zahar etxea zuzentzen duen batzordeko presidente. Irabazi asmorik gabeko fundazioa da Erruki Etxea. Horrek gatazka "baldintzatzen" duela azaldu du Susana Laia langile batzordeko buruak (Iruñea, 1970).

Zein da lan gatazkaren jatorria?

Aspaldikoa da, egia erran. Duela lau urte sinatu genuen azken lan hitzarmena. Lehen, jaiegunetan txandaka lan egiten genuen; batean bai, bertzean ez. Denera, zazpi jaiegunetan aritzen ginen lanean. Aparteko orduak ziren, berez, ez zeuden egutegiaren barruan, eta, ondorioz, bazen jaiegunetan lan egiten ez zuen jendea. Ezin gintuzten behartu. Lan egiten zuenak, berriz, aukera zuen ordaina dirutan jasotzeko, edo besta egun bat hartzeko. Duela lau urte hitzarmena negoziatzen ari ginenean, besta egun horiek lan jardunaldian sartzea proposatu zigun zuzendaritzak; hori eginez gero, lanaldia murrizteko aukera onartuko zutela. Sinatzea erabaki genuen, azkenean. Ezustekoa hitzarmen berria negoziatzen hasi ginenean hartu genuen.

Zeintzuk dira ezin onar ditzakezuen baldintzak?

Soldatak ez dituzte igo nahi, ezta KPIa ere! Erruki Etxea hagitz etxe sendoa da Iruñean. Eta KPIa ez bermatzea ere! Guk KPIa eskatzen dugu. Orain arte, krisi garaian ere, KPIa igo badigute, orain zergatik ez? Ezin dugu onartu. Egia da irabazi asmorik gabeko fundazioa dela, baina irabaziak baditu. Bertze ezustekoa lanaldia murrizteko aukerarekin hartu dugu.

Ez dute onartu, azkenean?

Lanaldia murrizteko aukera izanen genuela uste genuen, baina ez da erabat gauzatu guk espero genuena: bi lanaldi murrizteko aukera izanen dugu, baina ez denok, bakarrik 1.699 orduko lanaldia dugunok. Lanaldi partziala dutenek ez dute aukera hori izanen. Zuzendaritzaren logika da, berez gutxiago lan egiten dutenez, ez dutela are gutxiago lan egiteko aukera izan behar. Behin betiko lanpostuen kontua ere hagitz garrantzitsua da guretzat, eta ez dugu kopuruak behera egitea nahi.

Arrisku hori bada?

Duela lau urte, 30 langileren erretiroa aurreratzea sinatu genuen; uste dugu norbaitek erretiroa hartzen duenean lanpostu hori betetzen duenak behin betiko kontratua lortu beharko lukeela. Ez dute hori eskaintzen. 50 lanpostu finko eskaintzen dizkigute, baina proposamen nahasgarria da. Lantaldean, udako egoera bazter utzita, 270 langile gara. Horietatik ehun behin-behineko langileak dira. Hori nabarmentzekoa da, eta, are gehiago, ehun horietatik berrogeik zortzi urte baino gehiago egin dituztela, jada, behin-behineko egoeran. Beraz, 50 kontratu finko horiek aspaldi eginak behar zituen enpresak. Erran behar da, gainera, behin-behineko langileek ez dituztela lan baldintza berdinak.

Mobilizazioak hasi dituzue. Enpresak egin du urratsik geroztik?

Irailaren 17an, manifestazioa egin genuen, eta egun horretan egin genuen azken bilera etxeko arduradunekin. Manifestazioa hasi baino bi ordu lehenago egon ginen. Bilera motza izan zen, ez zigulako deus eskaini.

Iruñeko alkate Joseba Asironekin ere egin duzue bilerarik?

Bai, irailaren 21ean egon ginen Asironekin. Bitartekari lana egin dezala eskatu diogu, hura baita fundazioko zuzendaritza batzordeko buru. Alkateak betetzen ohi du kargu hori. Guk argi dugu Asironek, alkate gisa, baduela auzi honetan ardura sozial eta politikoa. Auzia aztertuko zuela erran zigun. Nik espero dut Asironek bere gain hartuko duela bitartekaritza egiteko ardura.

Irabazi asmorik gabeko fundazioa da Erruki Etxea. Horrek baldintzatzen du, nolabait, lan gatazka?

Bai, baldintzatzen du. Irabazi asmorik gabekoa izanda, ulertzen dut irabazitakoa berriz inbertitu egin behar duela. Eta horren barruan gaude langileok. Zerbitzu hobea eskainiko du langileen lan baldintzak egokiak badira. Ezin dugu ahaztu Erruki Etxea dela Espainiako zaharrentzako egoitzarik handiena; 600 erabiltzaile ditugu. Bertzeentzat ispilu izan behar duzu.

Greba egiteko aukera mahai gainean duzue?

Bai. Duela hamabost urte egin genuen, eta aukera hori mahai gainean dago orain ere. Udalak ez badu bitartekaritza lana egiteko ardura bere egiten, eta enpresak urratsik ez badu egiten, greba izan daiteke hurrengo urratsa.

Zer giro duzue langileen artean?

Sindikatu guztiak bat eginda gaude, eta horrek indarra ematen die langileei. Ez da egoera samurra inorentzat, baina indarra badute, argi dutelako eskaera bidezkoak ari garela egiten.

Eta erabiltzaileek zer jarrera dute?

Zer gertatzen ari den jakin nahi dute zenbaitek, eta galdetzen duenari azaltzen diogu. Baina pertsona zaharrak dira, eta ez ditugu gehiegi kezkatu nahi. Ez lukete gure kontuekin kezkatu behar. Galdetzen dutenen erantzuna izaten ohi da lan handia egiten dugula.

Merezi duen aitortza jasotzen du zahar etxeetan egiten duzuen lanak?

Ez, inondik inora. Lan gogorra da, gorputza eta burua nekatzen dituen horietakoa. Pertsonekin lan egiten dugu; pertsona zaharrekin. Beren bizitzaren azken txanpan diren pertsonekin. Horrek ere berezi bilakatzen du lana.

Emakumeek egindako lana da, batez ere. Horrek badu lotura aitortza falta horrekin?

Nik argi dut baietz. Bigarren mailakotzat jotzen dela egiten dugun lana, emakumeok egiten dugulako. Etxeko lanen gisakotzat hartzen dutelako, oraindik ere. Langileoi, halere, gero eta gauza gehiago eskatzen digute; titulu, ikastaro eta ezagutza gehiago. Baina ez diote gure lanari duen balioa ematen.

Edurne Elizondo
Pianoa du lan tresna Javier Perez de Azpeitia musikariak (Bera, 1963). Etxalarko Karmen pastoralean aritu zen duela bi aste, eta sorterrian kontzertua ematen, igandean. Musika klasikoaren mugak gainditzea maite du, baita pianoa bertzela...

Kattalin Barber

Uhinez inguraturik bizi gara, eta haien beharra du egungo gizarte modernoak. Haatik, uhin elektromagnetikoak kaltegarriak izan daitezkeela eta, kezka badago. Bereziki, wifiaren inguruan sortu da ardura. Joaquin Sevilla (Valentzia, Herrialde Katalanak, 1963) fisikan doktorea eta NUPeko irakaslea da; uste ezkorrak ezabatu nahi ditu, eta, Javier Armentia Iruñeko Planetarioko koordinatzailearekin batera, hitzaldia emanen du hilaren 27an, Iruñeko Ingurumen Heziketarako Museoan.

Arriskutsuak dira komunikazio sistemen uhinak?

Wifiaren uhinak kaltegarriak direla esan zuten Ingurumen Heziketarako Museoan antolatutako hitzaldi batean, duela hilabete batzuk. Armentia eta biok ez gaude batere ados baieztapen horrekin, eta azalpenak eskatu genizkion Iruñeko Udalari. Hitzaldia ematea proposatu ziguten. Gizartean dauden uste ezkorrak ezabatu behar ditugu. Uhinak zer diren azaltzeko, ur putzu baten adibidea jarri ohi da: han harri bat botata uhinak sortzen diren moduan, gure ahotsa eta soinua ere uhinak dira. Uhin mekanikoak dira horiek. Eguzkia, berriz, uhin elektromagnetikoen iturri da. Uhin elektromagnetikoen alorrean, bi mota bereiz daitezke: ionizatzaileak eta ionizatzaileak ez direnak. Lehenak X izpiak edo gamma izpiak izan daitezke, eta materia ionizatzeko gaitasuna dute; horrenbestez, osasunarentzako kaltegarria izan daiteke horien aurrean denbora luzea ematea. Ionizatzaileak ez direnak komunikazio sistemetan erabiltzen direnak dira.

Beraz, uhin kaltegarriak eta erabilgarriak daude?

Nik ez nuke esanen X izpiak txarrak direnik. Kontua da albo-ondorioak dituztela, eta ongi erabili behar direla. Medikuntza asko aurreratu da X izpiei esker. Gizartearen arazoaren jatorria terminologia nahasi horretan sortzen da.

Gaur egun, uhin elektromagnetikoz inguraturik bizi gara.

Bai, baina ez bakarrik gaur egun. Betidanik bizi izan gara horrela. Argia uhina da, eta eguzkia, uhin elektromagnetikoen iturria. Komunikazio sistemetan ere uhin asko daude: irratiaren uhinak, sakelakoa, telebista, wifia... Azken horren inguruan polemika dago azkenaldian, baina esan beharra dago wifiaren seinalea irratiaren seinalearen ia parekoa dela. Irratiak ez du inolako kalterik sortu urte hauetan guztietan, ezta alarma sozialik ere.

Batzuek minbiziarekin, migrainekin eta beste gaixotasun batzuekin erlazionatzen dute wifia. Zer dakigu haren arrisku errealaren inguruan?

Ez dago inolako ebidentzia zientifikorik. Minbizia sortzeko uhinek indar oso handia izan behar dute. Ikusgarria den argiak, guk dakigula, ez du minbizirik sortzen; aitzitik, izpi ultramoreek bai, eta horregatik babesten gara. Uhin ultramoreek baino uhin luzera laburragoa dutenek indar handiagoa dute; beraz, molekulak aldarazi eta minbizia sor dezakete. Uhin luzera luzeagoa dutenek ez dute indar nahikorik. Horien artean daude irratia eta wifia, adibidez. Ikerketa epidemiologikoak egin dira, eta esan dezakegu ez dagoela inolako loturarik wifiaren eta gaixotasunen artean. Existitzen den ebidentzia zientifikoak dio ez duela inolako arazorik sortzen.

Orduan, zergatik iruditzen zaizu gizartearen zati batek uste duela arriskutsuak direla?

Ni fisikaria naiz, eta ez dakit behar bezala erantzuten. Nire iritzia eman dezaket, baina ez naiz aditua. Erantzuna jakitea gustatuko litzaidake, arazo honen gainean neurriak hartzeko. Hauxe da arazoa: gizarteak erabakiak hartzen ditu ezagutza zientifikoarekin bat etorri ez arren. Horregatik uste dut garrantzitsua dela dibulgazioa eta hitzaldiak ematea. Modu batean, Bigarren Mundu Gerraren ondoren, gizarteak konfiantza handia zuen garapenean. Adibidez, lehen zentral nuklearrak egin zirenean ia ez zen egon oposiziorik. Arazoak gero etorri ziren: ingurumena, kutsadura... Hortaz, orain kontrakoa gertatu da: teknologia berriek mesfidantza sortzen dute. Izan daiteke arrazoia.

Zer egin daiteke?

Pertsona batek erabaki dezake wifirik nahi ez izatea, eta oso ongi iruditzen zait. Hori uler dezaket, baina, erabakiak hartzen dituztenean, froga zientifikoak kontuan hartu behar dituzte, ez beldurrak. Zientifikoki oinarririk ez duten arrazoiak ematea uste dut ez dela bidea. Arazoa da hainbatek honi guztiari probetxua ateratzen diotela, eta etekina ateratzen dutela. Beldurra sustatzen dute. Zientziak eta pseudozientziak bereizi behar ditugu, bai eta tartean egon daitezkeen aukera politikoak ere. Norbaitek esan dezake: wifia ez da txarra, baina gizarte honetan ez dugu nahi. Hori zilegizko aukera bat da, baina ez, ordea, arrazoi faltsuak ematea.

Joan den urtetik NUPeko ezagutzaren zabalkundearen arduraduna zara. Zer lan egiten ari zarete zientzia gizartean zabaltzeko?

Orain dela urte asko egiten da lan hori Nafarroako Unibertsitate Publikoan. Ezinbestekoa da ezagutza zientifikoa zabaltzea. Bai zientzia orokorra, bai eta unibertsitateko laborategietan egunero egiten den zientzia ere. Gure egitekoa hori da. Jarduerak egiten ditugu zientzia ezagutzera emateko eta zabaltzeko. Zaharkitua dago zientzialari bakartiaren ideia: pentsatzen duena bakarrik laborategian egotea dela bere lana. Ez gara horrelakoak. Egia da batzuetan kosta egiten zaigula lengoaia egokia aurkitzea, baina saiatzen gara. Horixe baita gure lana,egiten duguna gizarteari ezagutaraztea.

Edurne Elizondo

Astean hirutan eginen ditu Kolore Heziketa Sortzailea egitasmoak bere tailerrak. Arno Sternek zehaztutako bidetik eginen du lan Iñaki Zalbak (Agoitz, 1983), haur eta helduekin. Harreman ereduak jorratzea da asmoa.

Zer da hezkuntza sortzailea?

Arno Sternek eman zion izen hori egiten zuen lanari; 1946. urtean zenbait umezurtzekin lan egitea egokitu zitzaion. Margotzen jarri zituen, baina berak ez zekien ezer horri buruz, ez zekien ezer pedagogiari buruz ere. Ondorioz, haien atzean jarri zen, haien beharrak asetzeko asmoz. Hor sortu zen egoteko modu berezi bat. Metodologia bat ezarri edo bide bat zehaztu beharrean, haurrak hasi ziren beren kabuz lanean, eta beren arau propioak ezartzen. Bide hori lantzen hasi zen Stern, eta bide horretatik sortu dira guk egun eskaintzen ditugun tailerrak.

Nola bat egin duzu zuk hezkuntza sortzailearekin?

Bilbon, Miguel Castro eta Vega Martin hasi ziren Arno Sternek hasitako bidetik margo tailerrak antolatzen. Gero, tailer horietan erabiltzen zituzten eta hezkuntza sortzailearen oinarri diren baldintzak eraman zituzten buztina eta mugimendua lantzeko tailerretara. Haien eskutik trebatu naiz ni.

Zeintzuk dira oinarri horiek?

Lau dira. Lehenengoa da kontuan hartzea denok ezberdinak garela eta nork bere ezaugarriak dituela; horrek esan nahi du baten eta bestearen garapena ezberdina izanen direla. Kontua da ez alderatzea, ez lehiatzea, eta, horretarako, gakoetako bat da askotariko taldeak sortzea. Hau ez da bakarrik haurrentz at; helduentzat ere badira gure tailerrak. Heldu bat 3 urteko haur batekin ari denean, hain zuzen, heldu horrek ez du bere burua umearekin alderatuko; gai izanen da nahi eta behar duena egiteko. Bigarren baldintza da taldeka lan egiten dugula; talde horretan nork bere espazioa du, halere, eta besteak ezin dira hor sartu; nork bere papera du, adibidez. Bestetik, badira taldearenak diren gauzak edo elementuak, partekatu behar direnak; taldeka aritzeak, halaber, harremanak sortzen ditu taldeko kideen artean. Orekari eustea da kontua, ongi egoteko. Hirugarren baldintza da inor ez epaitzea. Hemen egiten dugun lana, adibidez, ez da hemendik ateratzen, inork epai ez dezan. Hemen sortzen dugu zaindutako espazio bat, epairik gabekoa. Azken baldintza da kideen beharrak aseko dituen eta baldintzak betetzen direla ziurtatuko duen laguntzaile bat izatea. Ni naiz hemen pertsona hori. Nik eginen dut lan hori. Nik oinarriak betetzen direla bermatuko dut, eta kideen beharrei erantzunen diet, eroso egon daitezen, beren jokoa egiteko, margotzeko, edo buztina lantzeko.

Ohiko ereduetatik urrun da zuena; horrek erran nahi du badela bide berriak lantzeko beharra?

Nik uste dut arazoa izan dela adierazpena eta komunikazioa nahastu izan direla. Haur bat, adibidez, txikitatik hasten ahal da arkatz batekin marrazkiak egiten, baina inolako intentziorik gabe; plazera ematen dio, eta horregatik errepikatzen du, eta, modu horretan, jokoa sortzen du. Kontua da helduok pentsatu izan dugula hori dela artearen hastapena, eta sartu garela epaitzera, bidea zehaztera. Horrela egiten duguna da, finean, jokoa apurtu. Helduok, azkenean, ereduak finkatzen ditugu margolari ona nor den zehazteko. Artisten lanetan bada intentzio bat; hausnarketa egiten dute kontatu nahi duten horri buruz, eta hori kontatzeko modurik onena bilatzen dute. Baina dena dator burutik. Haurren kasuan ez. Ez dago hausnarketarik. Jokoa da. Eta hori da guk bultzatu nahi duguna, hain zuzen. Jokoa sortzeko baldintzak eman nahi dizkiegu haur eta helduei.

Joko hori sortzea zailagoa da helduengan?

Kontua da gehienok uste dugula ez dugula ongi margotzen, behin eta berriz esan digutelako zer dagoen ongi eta zer ez; zer egin eta zer ez. Haurrak ere irudimena galtzen ari ote diren beldur naiz; egungo sistemak ezartzen dituen muga horien ondorioz.

Hemen elkarrekin ariko dira. Helduentzat zailagoa izaten da umeekin aritzea, edo alderantziz?

Ez dut uste hor arazorik dagoenik. Baina uste dut helduok prozesuarekin bat egiteko erraztasun handiagoa dugula; hau da, behin lotura egin eta gero, erraz sartzen dira. Haurrentzat zailagoa da. Hemen egon eta gero eskolara itzultzen direlako hurrengo egunean, eta han, berriz ere, mugak ezartzen dizkiete. Esaten diete zer dagoen ongi eta zer ez. Atzera eta aurrera ari dira, beraz. Baina haien arteko harremanak erraz ezartzen dira, modu erabat naturalean.

Zaila da zuen lan egiteko modua hezkuntza sistemara eramatea?

Ez da erraza, ez. Ni Taupa Taupa izeneko eskola librean ari naiz. Laugarren urtea dut oraingoa; Bilbon bi urtez prestatu naiz heziketa sortzailearen esparruan oraingo lana egiteko, gainera. Heziketa sortzailearen gakoa, nire ustez, harremanak lantzeko modu bat da. Hori da garrantzitsuena. Eta hori ari gara lantzen Taupa Taupan ere. Hezkuntza sisteman harremanak lantzeko modua bestelakoa da; helduok dakigu zer den ona, eta guk zehazten ditugu bideak. Bada erresistentzia, oraindik ere, aldatzeko. Paradigma aldatu behar baita.