gaiak

Memoria, lau etapatan
2018-02-162018-02-15Aisialdia, Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Memoria, lau etapatan

Edurne Elizondo

Ezkabako memoriak badu bere mapa: Nafarroako Gobernuak mendiko ibilbide bilakatu du gotorlekuko presoek egindako ihesaldia. Ezkabatik Urepeleraino (Nafarroa Beherea), 53 kilometroko bidea egin zuten iheslariok, duela 80 urte. 795 preso atera ziren Ezkabatik, 1938ko maiatzaren 22an, baina hiruzpalauk bertzerik ez zuten muga zeharkatzea lortu. Lau etapatan zatitu du gobernuak GR-225 izena hartu duen ibilbidea; aukera ematen du presoek egin zuten bidea ezagutzeko, bai eta bide horri lotutako memorian sakontzeko ere.

Igandea zen 1938ko maiatzaren 22 hura. Igande arratsalde hartan, 795 presok ihes egin zuten Ezkabako gotorlekutik. Haietako 206 tiroz hil zituzten mendian, eta 586 atxilotu egin zituzten, berriz ere. Haietako hamalau fusilatu egin zituzten, ihesaldia prestatzea egotzita. Hiruk lortu zuten muga zeharkatzea: Jovino Fernandezek, Jose Marinerok eta Valentin Lorenzok. Laugarrena izan zela defendatu zuen Fermin Ezkietak Pamielarekin idatzitako Los fugados del Fuerte de Ezkaba 1938 (Ezkabako Gotorlekuko iheslariak. 1938) liburuan, 2013. urtean.

Duela bost urte, hain zuzen ere, Fernandezen, Marineroren eta Lorenzoren alabak Iruñean izan ziren, ihesaldiaren 75. urteurrenean. Ana Fernandezek, Pilar Marinerok eta Cristina Plazak beren aiten memoria berreskuratu zuten. "Miseria eta zoritxarrak bizi izan zituen han", esan zuen Fernandezek; aitarentzat gaia "tabua" zela aitortu zuen Marinerok, ez ziela sekula deus kontatu.

Astunegia izan daiteke memoriaren pisua. Baina ezagutzeko beharra nabarmendu du, halere, Nafarroako Gobernuko Herritarrekiko eta Erakundeekiko Harremanetako kontseilari Ana Ollok. Horregatik egin du administrazioak Ezkabatik ihes egin zutenen bidea berreskuratzeko urratsa. "Ezkabako gotorlekuak tresna bat izan behar du memoria bizi, aktibo eta kritiko bat eraikitzeko, han gertatu zena berriz errepika ez dadin; gure begirada etorkizuneko belaunaldietan jarri behar dugu", erran du kontseilariak.

Egungo gobernuak egin dituen urratsez harago, memoria historikoaren esparruan aritzen diren elkarteen eta eragileen bultzada ezinbertzekoa izan da, urteotan guztietan, ahanzturaren aurka lan egiteko, eta Ezkabako presoen memoriari eusteko. Ezkaba eta Urepele arteko ibilbidea prestatzeko, halaber, boluntarioek egin duten lana agerian utzi nahi izan du Ana Ollo kontseilariak. Ibilbideak dituen lau etapetako bidezidorrak egokitzen eta markatzen aritu dira, bertzeak bertze. Nafarroako Mendi Federazioak ere parte hartu du proiektuan.

Ezkaba eta Urepele arteko 53 kilometroko ibilbidea lau etapatan banatu dute. Ezkaba eta Olabe artekoa da lehendabizikoa, ia 14 kilometrokoa. Olaben, hain zuzen ere, Ezkabatik ihes egindako hamasei presoren gorpuak aurkitu zituzten, 2016an. Bigarren etapa Olabe eta Saigots artekoa da, hori ere 14 kilometrokoa. Bide tarte horretan, Burutainen eta Usetxin, bederatzi presoren arrastoak aurkitu dituzte, azken urteotan egindako lanei esker; sei Burutainen, eta hiru Usetxin.

Hirugarren etapa Saigots eta Sorogain artekoa da, eta hor ere eman dute emaitzarik egindako indusketa lanek: sei presoren gorpuzkiak atera dituzte hobitik, Urtasunen eta Agorretan, eta bertze birenak, Lintzoainen. 15 kilometro luze da hirugarren etapa hori; laugarren eta azkena, Sorogain eta Urepele artekoa, berriz, ia 10.

Batzarra Iruñean

"Ezkabako ihesaldia ikusezina izan da nafar anitzentzat; han gertatu zen tragedia ezagutu gabe hazi gara". Horixe nabarmendu du Ollok. Egoera horri buelta eman nahi dio, eta horregatik egin du gobernuak ihesaldiaren berri emateko ibilbidea.

Ez da ekinaldi bakarra, halere. Ollok ezagutarazi du martxoaren 15ean eta 16an Memoria Historikoaren Erkidegoen Arteko Sareak Iruñean eginen duela lehendabiziko batzarra. Herrialde Katalanetako eta Espainiako hainbat erkidegok parte hartuko dute, bertzeak bertze, Aragoik, Kataluniak, Andaluziak, Valentziak eta Asturiasek. Erkidego horietako agintariekin batera, unibertsitateetako ikerlariak ere izanen dira Iruñeko batzarrean.

Udaberrirako, bertzalde, Ezkabako ihesaldiari buruzko erakusketa prestatzen ari da Nafarroako Gobernua. Ihesarekin lotutako hiru arlo jorratu nahi dituzte, zehazki: kartzelaren historia eta hango baldintzak; presoen inguruan sortutako elkartasun sarea; eta ihesaldia bera.

Gobernuaren aitortzaz gain, memoriaren esparruko elkarteena ere jaso dute Ezkabako presoek, urtez urte. Aurtengo omenaldiak ihesaldiaren 80. urteurrena ekarriko du gogora.

Begirada aldatzeko beharra
2018-02-092018-02-09Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Begirada aldatzeko beharra

Edurne Elizondo
Hitz egin behar da. Auzia gizartera zabaldu. Ikusgarri bilakatu". Horixe nabarmendu du Dau Garcia Dauderrek, intersexualitateari buruz. Ekintzaile feminista, psikologo eta irakaslea da Dauder. Intersexualitatea errealitate ezezaguna del...

Berriz piztu da herri zaharra
2018-01-262018-01-25Aisialdia, Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Berriz piztu da herri zaharra

Kattalin Barber

Uharte moduko bat dira Sarrigurenen Errizar aretoa eta ondoan dituen hiru etxe zaharrak. Inguruan etxe berriak eraikitzen ari ziren bitartean, hamar urtetik gora erabat utzita eta hondamendi egoeran egon da herri zaharra. Orain, berrituta, Eguesibarko kulturaren erdigune izatea nahi du hango udalak. Errizar aretoak joan den astean ireki zituen ateak, eta XII. mendeko eliza izan zenak erakusketak, hitzaldiak eta kulturaren arloko jarduerak hartuko ditu aurrerantzean.

14.779 biztanle ditu egun Sarrigurenek, baina, eztanda demografikoa jazo aurretik, hamar biztanle baino ez zituen. Mari Cruz Mina han bizi izan zen 1956. urtera arte. "Geroztik, itzultzea gustatzen zait, baina ez du zerikusirik izan zenarekin; askotan ez dut herria ezagutu ere egiten", aitortu du. 18 urterekin Sarriguren utzi zuen, eta familia Iruñera joan zen, "etorkizun hobe baten bila". Begi onez ikusi du herri zaharra biziberritzea; Errizar aretoa inauguratu zuten egunean han izan zen, ahizparekin. "Eliza oso polita dago, eta gustatu zait herria berrituta eta apainduta ikustea. Hala ere, areto berriak ez du zerikusirik eliza zaharrarekin. Dagoeneko ez da eliza".

Udan amaitu zituen lanak Nafarroako Gobernuak; Sarrigurengo herri zaharraren eremua eta lau eraikin moldatu ditu. Gizarte eta kultur erabilerarako izanen dira, baina, oraingoz, Errizar aretoa da egokituta dagoen bakarra. "Gure asmoa da aurten beste eraikin bat irekitzea, herritarrek erabiltzeko. Erabilera guztiz definitzeko dago, baina talde kulturalentzat edota gazteentzat izan daiteke", azaldu du Joseba Orduña Eguesibarko Kultura zinegotziak. Hiru eraikin horietako bat izan zen Minaren familiaren etxea, eta "ilusio berezia" egin dio berritzeak eta mantentzeak. "Teilatu berria jarri diote, baina oraingoz ezin da erabili".

Udalak nahi du Sarrigurengo herri zaharra Eguesibarko "kulturaren herria" izatea. Orduñak argi du, halaber, beharrezkoa zela herri zaharrari irtenbide bat ematea, erortzeko zorian baitzegoen. "Herriko populazioa handitu den heinean, ez dira sortu beharrezko egiturak". Gaur egun, hain zuzen ere, Eguesibar Nafarroako hirugarren udalerria da, herritarren kopuruari erreparatuz gero. Besteak beste, ireki berri duten aretoa erabiliko dute erakusketak, hitzaldiak, ekitaldi ofizialak eta ezkontza zibilak egiteko. Egunotan, Ibarretik Ibarrarentzat erakusketa dago, Xabier Morras, Elena Bezunartea, Celia Eslava, Ricardo Laspidea, Mintxo Ilundain eta Rafael Huerta artisten lanekin. Aurrerantzean, Eguesibarko beste artista batzuen lanak paratuko dituzte areto berrian.

Utzikeriak jota

XII. mendeko eliza txikia desakralizatu egin zuten aspaldi, eta hondamendi egoeran egon da azken hamarkadan. Horregatik, Errizar aretoaren irekierak harrera ona izan duela nabarmendu du Eguesibarko Kultura zinegotziak. "Jende asko etorri da erakusketa ikustera, eta, nahiz eta areto txikia izan, horrelako zentro bat sortzea pozgarria da herritarrentzat". Horixe berretsi du Minak.

Eliza zaharra zenak hiru eraikin zahar ditu ondoan, eta hirurak moldatu eta sendotu dituzte; horrez gain, ingurunea urbanizatu dute, berriz ere, bizikidetzako hiri espazio gisa. "Lanean ari gara Eguesibarri behar dituen espazio kulturalak emateko, eta Errizar aurrerapauso bat da bide horretan", esan du Joseba Orduñak.

2003. urtean joan ziren herri zaharreko azken bizilagunak, eta, joan den urtera arte, "erabat utzita" egon da ingurua. "Oso gogorra izan zen alde egin zuen azken familiarentzat, eta gaizki pasatu zuten", gogoratu ditu Minak ordukoak. Orduñak azaldu duen moduan, ordutik landarez eta sastrakaz beteta egon da inguru guztia, eta hesiz inguratuta, gainera, berritzeko lanak hasi zituzten arte. "Itxura txarra zuen".

Nafarroako Gobernua izan da orain arte herri zaharraren jabe, eta, behin berritu eta gero, Nasuvinsa elkarte publikoak eraikin guztiak utzi dizkio Eguesibarko Udalari, erabilera sozial eta kulturaletarako hornidura gisa erabiltzeko. Hurrengo 25 urteotan udala izanen da herri zaharra kudeatuko duen erakundea, beraz. "Beharrezkoa zen hauen gisako espazio publiko berriak izatea, haran osoak erabiltzeko eta gozatzeko", berretsi du zinegotziak.

Orain, gizarte eta kultura arloko erdigune bihurtuko da Eguesibarko kontzejuetako auzokideentzat. Hain zuzen ere, Sarrigurengo urbanizazioa egitearen ondorioz utzi zuten herrixka, eta, hainbat urtez itzalean egon eta gero, berriro ireki ditu ateak, herritarrek bat egiteko gune bat izan dezaten, eta kultura suspertzeko asmoz.

Liburuek isildutakoak
2017-12-152017-12-14Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Liburuek isildutakoak

Kattalin Barber

Ez da lan erraza izan emakumeak historia artxiboetan aurkitzea, eta hari askotatik tira egin behar izan du Amaia Kowaschek Ezkabako kartzelako presoei lagundu zieten andreak topatzeko. 1934. eta 1945. urteen artean Ezkaban sortutako emakume taldeen mugimenduen lekukotasunak bildu ditu Nafarroako Gobernuak argitaratutako Sareak ehotzen liburuan. Gaur aurkeztuko du Nafarroako Museoan, 18:30ean.

Gizarte langilea da Kowasch ofizioz; azken urteetan, Ezkabako gotorlekuan aritu da ikerketa lanean, eta etengabe ahalegindu da emakumeen ekarpena biltzen. Ezkabako emakumeen sarea ez da arrotza harentzat. Ezkabako presondegiaren inguruan hainbat lan argitaratu ditu; bere amonak, gainera, emakumeen sareotan parte hartu zuen. Gotorlekura joan ohi zen presoak laguntzera. Unibertsitateko genero titulu baterako lana izan behar zuena 350 orriko liburu bilakatu du. "Mamia zegoela konturatu nintzen, eta ikertzen jarraitu nuen. Sei urteko lana izan da", azaldu du Kowaschek.

1934. eta 1945. urteen artean, ehunka abertzale, sozialista, komunista, anarkista eta errepublikazale kartzelatu zituzten Ezkabako gotorlekuan. "Aldi horretan, presoei laguntzeko joan ziren hainbat emakume presondegira, askotan aurretik ezagutu gabe ere". Bi aldi desberdindu ditu Kowaschek liburuan. Bata, 1934tik 1936ra, eta bestea, gerra hasi zenetik 1945. urtera arte.

"1934. urtean, Iruñeko emakumeak eta senideak igotzen ziren Ezkabara, eta horien artean gehienak emakume sozialistak, komunistak eta anarkistak ziren". Gerra hasi zenean, ordea, emakume horien egoera asko aldatu zen, eta asko atxilotu zituzten. Epe horretan, Emakume Abertzale Batzak protagonismo handia hartu zuen, eta hori izan da Kowaschen informazio iturri nagusia. Gudariei ez ezik presoei ere laguntzera joaten ziren emakume militanteak ziren. "Bisitak egiten zizkieten, arropa garbitu, janaria eraman, botikak ezkutuan eraman...". Presoen senideekin zuten harremana ere garrantzizkotzat jo du ikerlariak. Eskutitzak bidaltzen laguntzen zieten, eta senideei harrera ematen zieten Iruñean; hainbatetan, haien etxean geratzen ziren.

Zaila izan du dokumentazioa biltzea, emakume sare horien historia ez delako liburuetan jaso. Ezaguna da Ezkabako presondegiaren historia, eta baita presoak ere. Ez hainbeste preso horiei laguntzera joandako dozenaka emakumeon historia. Hutsune hori betetzera dator Sareak ehotzen liburua. "Garrantzitsua iruditzen zait emakume horiei izen eta abizenak jartzea, urte luzez haien historia ezkutatuta egon delako".

Denera, 70 emakumeren testigantzak bildu ditu. Liburuan, 55 jasota daude. Argi du Kowaschek denborarekin gehiago agertuko direla: "Kasu batzuk bildu ditut; ez dira guztiak. Ikerketa publikoa egitearekin batera gehiago agertuko direla uste dut". Ezkabako gotorlekua ikertu du Kowaschek, baina argi utzi du kartzela guztietan —Iruñekoan, kasurako— emakumeen sareak zeudela presoei laguntzeko. "Beti isildutako sareak izan dira". Hainbat emakumek oraindik beldurra dutela esan du ikerlariak. "Asko sufritu zuten, eta jasandakoa presente dute. Emakumeek presoei buruz hitz egin dute, baina inoiz ez dute beren historia kontatu: inork ez die galdetu. Guztia kontatu arte, ez dira konturatzen beren lanaren garrantziaz eta balioaz".

Omenaldi berezia

Testigantza guztiak oso bereziak direla dio Kowaschek. "Errepresioa jasan zuten, atxilotu egin zituzten, senideak hil zizkieten, hainbat emakume presoekin ezkondu ziren... Denetarik dago haien istorioetan". 1936tik aurrera, ordea, zailagoa izan zen emakume horien lana, errepresioa dela eta: 1934an arazorik gabe igotzen ziren emakume gehienak bi urte geroago atxilo hartu zituzten.

"Garai latzak izan arren, emakumeen sareak laguntza eskaintzen jarraitu zuen". Haien historia, ordea, isilpean geratu da, eta haien memoria berreskuratzeko ikerketa da Kowaschena. Memoriari eutsi behar zaiola uste du ikerlariak: "Ikerketa androzentrikoek historiaren erdia bakarrik kontatzen dute; horregatik, beharrezkoa da emakumeek egindako lanari ere lekua egitea, ezin baita bakarrik gizonen kontakizuna kontatu". Emakumeoi eskaini die liburua: "Haien testigantza jaso, eta haien oroitzapenei izenak jarri nahi izan dizkiet; omenaldi bat egin". Antolatu eta elkartasun sareak sortu zituztelako, kartzelak argitzeko.