• Iaz Nafarroan hautsi ziren bikote kopurua. 1.256 bikote hautsi ziren Nafarroan Espainiako Estatistika Institutuaren arabera. Banandutako bikote gehienak dibortziatu ziren, guztira 1.185. Hau da, batez beste eguneko lau dibortzio izan ziren.

Egutegi arrazoiak medio, kolaboratzaileok gure artikuluen argitaratze data baino astebete lehenago bidali behar izaten ditugu testuak. Nik aurreko astean bidali nuen nirea, gaur argitaratzeko asmoz. Luis Goñiz eta Xabier Sagardoi Xapotaz nenbilen orduan, libre bizitzeko haien ametsaz, eta amets hori gauzatzeko hautu eta konpromisoaz. Nafarroak berez daukan desobedientzia eta intsumisio jarreraz ere mintzatzen nintzen, biziraupenerako tresna gisa. Eta jarrera horrekin nolabait lotuta, bihar Iruñean ospatzekoa zen "martxa desobedientearen" arrakasta aurreikusten nuen, horrela, azkar esanda.

Bihar, ordea, ez da mobilizaziorik izanen Iruñean. Eta Xapok ezin izan du bere ametsa gauzatu. Aurreko testua hartu eta molda nitzake bi detaile horiek, gainerakoa nola hala bere horretan mantenduz. Baina gauzak gehiegi aldatu dira. Artikulu huts bati dagokiona baino askoz gehiago, tamalez. Biharko deialdia denboran atzeratu izanak ez baitu zerikusirik protestarako arrazoiak desagertu izanarekin. Alta, hazi egin dira.

Hotzean aztertuz, Herrira-ren aurkako sarekadak, jarrera aldaketa baino, Espainiako estatuak orain arte mantendutako jarreraren berrespena dakar. Ez luke zentzurik astelehenean jarrera aldaketaz hitz egiteak Herrira-ko kideak atxilotu izanagatik, eta ez igandean, Xapo atxilotu zutenean. ETAk borroka armatuaren desagerpena iragarri zuenetik, estatuak ez du errepresioaren bidea alboratu, nahiz eta horretarako tresna sotilagoak, eta nahi bada, ez hain mediatikoak erabili. Baina ez luke zentzurik ere asteleheneko sarekadak ezer aldatu ez duela baieztatzeak.

Aldaketa nabariena, estatuaren jarreraren gorabeherak baino, herritarrok bake prozesuaren gainean dugun pertzepzioari dagokiona da. Prozesua blokeatua bakarrik ez, saboteatua dela ikusi dugu. Era grafikoenean ikusi gainera, aspaldikoa uste genuen ikuskizuna jarri baitigu estatuak begi parean. Errealitateak aurre hartu die eraikiak genituen ilusio eta esperantzei. Eta bide batez, mahai gainean jarri du, akaso inoiz baino argiago, herritarron eragiteko beharra.

Horregatik, aurreko astean idatzi nuen artikulua ezabatu eta berri hau idazten nagoen honetan, bada aldatu nahi ez nukeen ideia bat. Ametsetaz nenbilen orduan, gure borondatetik kanpo geratzen den eremu horretaz. "Inork ez du zer amestu erabakitzen", nioen. Eremu "kontrolaezina", bide beretik.

Eta gaineratzen nuen, amets bat ekintza politiko izatera pasatzen dela hori gauzatzeko borondate eta konpromiso argia dagoenean. Guk kontrolatzen dugunean, alegia. Horixe da orain herritarroi dagokiguna, libre bizitzeko ametsa gure egin eta horren alde jardutea. Gauzak benetan alda daitezen. Artikulu batetik harago alda daitezen.

Ehunka euskaltzalek parte hartu zuten larunbatean Euskaraz bizi nahi dut ekinaldiak Iruñean antolatutako lasterketan. Alde Zaharreko San Frantzisko plazatik abiatu zen lasterketa goizeko 11:30 aldera. Bost kilometroko ibilbidea bete zuten hara bildutakoek. Umeek, euren ibilbide propioa izan zuten. Datozen asteetan, gisa horretako beste hainbat lasterketa daude antolatuta Nafarroako zenbait herritan, hala nola Zaraitzun, Lizarran, Lesakan eta Goizuetan.

• Alzheimerra diagnostikatu gabe duten gaixoak. Espainiako Neurologia Elkarteak egindako ikerketa baten arabera, alzheimerra duten hamar lagunetik lauk ez dute gaixotasunaren diagnosirik. Orotara, Nafarroan 9.000 lagun inguruk dute alzheimerra. Ikerketan jasotzen denez, gutxienez 3.000 gaixok ez dakite gaixo daudela.

Ongi egiten duzu euskaraz, Iruñekoa izanda". Horra hor behin baino gehiagotan Iruñerriko euskaldunoi egindako ganora gabeko epaia. Oro har, eremu erdaldunetako euskal hiztunoi botatako esaldi-misila. Ahoskatu orduko, solaskidearen hizkuntz harrotasuna bete-betean jotzen duen proiektila.

Bada, halaber, esaldi horren bertsio estentsiboa: "Ongi egiten duzu euskaraz, nafarra izanda". Biak ala biak, ezjakintasunaren adierazle. Eta, dena den, berdin-berdin min ematen jarraitzen dute. Zaila da euskaldun izatea legedi erdalzale baten oldarraldiei aurre eginez. Zailagoa da, baina, gure hizkuntzan egitea urgazle usteko euskaltzale orojakileen ondoan.

Euskara gure territorio libre bakarra omen da. Hala ere, konplexuek, beldurrek eta lotsak kateatuta gaude. Askatasunez solas egin ezinik. Gaizki ahoskatutako hitzak zenbatzeko eskuak libre; hitz egiteko mingainak, aldiz, estuki lotuta. Legediak mugatu ezean, inguruak; eta inguruak zalantzan jarri ezean, guk geuk paratzen dugu geure burua ikusmiran. "Hau hola da?" edo "Formalegia ote hitz hau?". Zalantza. Bitartean, badaezpada, gazteleraz eskatuko dugu okindegian.

Euskara zuzen eta egokia alboratu nahirik ez dut. Beharrezkoak zaizkigu kalitatezko idazkiak eta beharrezkoa ere ahozko hizkuntza zaindua. Eta badaude esparru batzuk, non ezin dugun baimendu lengoaia urraketarik.

Eduki genuen, behin, unibertsitatean, "belarra" eta "arbela" hitzak nahasten zituen irakasle bat —biak berdeak direlako, agian? —. "Idatzi ezazue belarrean", zioen. Beste behin, ergatiboa erabiltzen asmatzen ez zuen beste batek eman zigun klase. Ariketa guk berari eman behar genion ulertu gabe. Edo, akaso, ariketa berak guri. Edo aldrebes. Edo auskalo.

Batzuetan, batzuek museo bateko areto nagusiko koadro inportanteena balitz bezala zaintzen dute euskara. Soilik begiratzeko, ukitzeko beldur, harekin jolasteko mesfidati. Besteetan, beste batzuek, begirunerik ez, eta museoko segurtasun zaintzailea tratatuko luketen eran tratatzen dute. Zakar eta axolagabe. Ez dugu ez bata ez bestea behar. Harribitxi bat dugu esku artean, baina ukitu daitekeen obra da, hatzek markatuko ez dutena.

Euskara altxor etnikoa dela dio Koldo Izagirrek. Arrarotasunean arraro dela, alegia. Espero ez den gauza bat. Bitxikeria. Orduan, euskara Nafarroan, gainontzeko euskal lurretan baino exotikoagoa izanda, nola definituko genuke? Altxor etnikoa baino areago, xelebrekeria antropologikoa izan beharko luke?

Nafarroako Museoko erakusketetan fosil gisa egon aurretik, jolastu gaitezen euskararekin. Lotsarik gabe. Izan Iruñekoak, Tulebrasekoak edo Tuterakoak. Noizbait, Nafarroan egonen diren erdaldun gutxiek harrituta esanen dute: "Ongi egiten duzu gazteleraz, Corellakoa izanda".

Dozena bat lagun bildu ziren, tartean hainbat politikari, Laboral Kutxak Iruñean Arrotxapea auzoan duen bulegoaren aurrean, Hipotekak Kalte Egindako Plataformak eskatuta. Izan ere, Atarrabiako emakume bat etxetik kaleratzekoak dira hipoteka ordaindu ezinik dabilelako. Elkarretaratzean, zorra bankuari etxea emanda kitatu ahal izatea eskatu zuten. Hala ere, Laboral Kutxakoek ez zuten plataformako kideekin bildu nahi izan egoera bideratzeko.

Azkenaldian, Iruñerriko Mankomunitateak bi ateraldi xelebre izan ditu, bat garraio publikoaren zulo beltza estaltzeko zerga berri bati buruzkoa eta bertzea hondakinen bilketan borzgarren edukiontzia ezartzearen ingurukoa. Lehenbizikoak oihartzun eskasa izan zuen —gehiegi hausnartu gabeko bat-bateko ideia izan zelako, akaso—, eta ikusteko dago bigarrenak zer erantzun dakarren.

Billabesena. Garai batean, Cotup izeneko kooperatibak kudeatzen zuen Iruñerriko Billabesen garraioa. Gero, La Montañesa bertako enpresak irentsi zuen kooperatiba; baina segituan azken hori Veolia enpresa frantsesak fagozitatu zuen. Azken lehiaketan, TCC kataluniarrek kendu zieten frantsesei gure garraioaren kudeaketa. Eta bide malkartsu horretan, Iruñerriko garraio publikoa putzu ekonomiko sakon eta ilun batean hondoratu da. Apirilean, Nafarroako Gobernuak erran zuen ez zuela zuloa estaltzeko diru gehiago jarriko, eta Mankomunitatekoek adierazi zuten garraioaren gaineko zerga berri bat ezartzea aztertzen ari zirela.

Iruñerriko etxe bakoitzak 10 euro urtean. Horixe izan zen burutik pasatu omen zitzaien lehenbiziko zenbakia. Egia da Mankomunitateko arduradunek aipatu zutela zerga hori, ezartzekotan, "oso ongi" aztertu nahi dutela. Baina egia da, era berean, aipatu izan zen zifra bakarra 10 eurokoa izan zela. Egunero lanera bizikletan doan baina billabesa sekula hartzen ez duen bi seme-alaben amak, hamar euro. Ogia erostera ere autoan doan eta billabesa sekula hartzen ez duen mutilzaharrak, hamar euro. Zerga orekatua, ezta?

Borzgarrena. Abuztuan jakin genuen Mankomunitateak azaroan hasiko dituela Iruñerri osoan borzgarren edukiontzia ezartzeko lanak. Barañainen hasiko dira. Badakizue, orain lau edukiontzi ditugu: lehenbizikoan ontziak, metalak eta plastikoak bota behar ditugu; bigarrenean, beira; hirugarrenean, papera eta kartoia; eta laugarrenean, materia organikoa eta gainerakoa (errefusa). Sistema hori dela eta, apenas birziklatzen den materia organikorik, gauza askorekin nahasita biltzen baita. Konparazio batera, 2012an, jasotako materia organikoaren %18,3 berreskuratzea lortu zuten.

Europak behartuta, Mankomunitateak jasotako organikoaren %50 berreskuratu nahi du, eta hartara ezarriko du borzgarren edukiontzia, ontzi horretan bakarrik materia organikoa biltzeko. Eta gauza polita litzateke, zinez ederra, baldin eta amarrua ez balu: Mankomunitateak ez ditu herritarrak borzgarren edukiontzi hori erabiltzera behartuko. Mankomunitatearen asmoekin bat egiten duten herritar engaiatuei (engainatuei?) giltza emanen diete, eta beraiek bakarrik erabiliko dute borzgarrena. Gainerakoek lasai asko segitu ahal izanen dute ontzi berean elkartzen materia organikoa eta sudur puntan jartzen zaien edozer gauza. Gauzak ongi ala izugarri gaizki egin, denok berdin-berdin ordainduko dugu, Mankomunitateak ez baitu aurreikusten diru sariak ematea edo isunak jartzea. Sistema orekatua, ezta?

• 2008tik 2012ra Nafarroan itxi dituzten banku bulegoak. Aurrezki kutxak dira bulego gehien itxi dutenak. Herrialde osoan itxi diren 102 bulegoetatik 73 aurrezki kutxetakoak dira, finantza erakunde horiek orotara dituzten bulegoen laurdenak, hain justu.

• Errenta aitorpeneko dirua itzuli ez dieten lagunak. 2012ko errenta aitorpena egiteko epea joan den ekainean amaitu zen. Aitorpena egin, eta administrazioak dirua itzuli zain daude 7.974 lagun.

• Irakasle gutxiago daude urte eta erdian sare publikoan. Nafarroako Gobernuaren arabera iaz, 9.132 irakaslek egiten zuten lan sare publikoan. Aurten, ordea, 8.437 ariko dira 2013-2014ko ikasturtean.