Ia bi hilabete falta dira Iruñeko sanferminetarako, baina dagoeneko hasi da festa sumatzen hirian. Duela gutxi aukeratu zuten iruindarrek urte honetarako kartela —zezenaren itxura duen mapa—, eta egunotan, Sarasate pasealekuan Caritas elkarteak urtero jartzen duen tonbola muntatzeko lanak hasi dituzte. Uztail amaiera arte egonen da tonbola, eta aurki hasiko dira txartelak saltzen. Izan ere, gero eta gertuago daude Iruñeko San Fermin jaiak.
Ezkabako erregistroaren arabera 1936tik 1945ra izandako presoak.
Ezkaba espetxe izan zeneko erregistroaren arabera, presondegia irekita egon zen urteetan 4.940 preso egon ziren; horietatik 625 ihesaldian, fusilatuta edota gaixotasunen batek jota hil ziren.
5/8 konpasa
Iruñeko musika-eskola batean irakasleak hasiera emango dio hirugarren ebaluazioko saio bati.
—Arratsalde on, guztioi. Gaur 5/8 konpasa hasiko gara lantzen. 5/8 konpas hau amalgama-konpasa da iraupen desberdineko hiru zati dituelako: lehenengo zatia kortxeari dagokio eta gainontzeko biak beltzei. Ulertu duzue?
—…
—Ederki, segi dezagun. 5/8 amalgama-konpas honi zortziko deritzo.
—Barkatu, irakaslea, nola esan duzu duela izena konpasak?
—Zortziko.
—Aldatzen ahal diozu izena?
—Izena aldatzeko diozu?
—Bai, itzuli, gaztelaniaz esan.
—Ez, ez, hori du izena. Nola duzu zuk abizena, Vincent?
—Jauregui.
—Bada, zure abizena Jauregi den bezala eta ez Palacio, ezin diogu Zortzikoari izena aldatu. Segi dezagun: Euskal Herriko erritmoa da zortzikoa.
—Banengoen ba, ni! Euskal Herrikoa, baina ez Nafarroakoa!
—Tomas Garbizu musikagileak behin esan zuen berak zortziko flamenkoa konposa zezakeela; konpasa ez zela nahikoa, mamiak behar zuela izan euskalduna. Jarrai dezagun: Zortzikoa jotzeko ohiko musika-tresna txistua da, danbolina lagun duela.
—Irakasle, txistua ez da musika-tresna benetakoa.
—Sarasate handiaren Caprice Basque obraren zortzikoetan biolinek, armonikoen bitartez, txistuaren soinua imitatzen zuten. Gure eskolan ez al da txistua irakasten saxofoia edo pianoa bezalaxe? Baina, Vincent, ez al dituzu inoiz txistulariak ikusi edo txistua entzun sanferminetan?
—Ez, horrelakoetan gure aitak esaten du: tira, goazemak, heldu dituk betikoak-eta!
“Ihes egin zutenen senideak gurekin izanen dira”
Duela 25 urte inguru hasi zen Koldo Pla (Piedramillera, 1950) memoria historikoa berreskuratzeko lanean, beste hainbat lagunekin batera. 1988an, Antsoaingo eskolako maisu bat hasi zen Ezkabako ihesaldia lantzen, eta hala sortu zitzaien preso batzuk biltzeko ideia. Urte hartan omendu zituzten lehenengoz. 1936ko gerraren ondorioz gertatutakoa berreskuratzeko asmoz, Txinparta elkartea sortu zuten 2000. urtean, beste hainbat lagunekin batera.
1988an egin zenuten Ezkabako presondegikoen aldeko lehen omenaldia. Nola hartu zenuten erabakia?
Oso gauza gutxi zegoen gaiari buruz argitaratuta, eta horren ondorioz hasi ginen gaia aztertzen. Hala, 1988ko maiatzean omenaldi bat egin genuen, lehenengoz, horretarako propio egindako monolitoan. Handik aurrera, urtero-urtero hasi ginen omenaldiak egiten. Zeregin horretan, 25 urte daramagu.
Denbora horretan nola aldatu dira omenaldiak?
Hasieran ihesaren historia gogoratzen genuen, eta errepidean bertan dantzariek aurreskua dantzatzen zuten. Gero, 2000. urtetik aurrera, Iñaki Alforjak egindako dokumentalaren harira jasotako datuak ere bagenituen, eta horrek bultzada handia eman zion.
Txinpartak ere lan handia egin du informazioa biltzen.
Hala da. Roldan Jimenok zerrenda bat eman zigun, bere aita zenak, Jimeno Juriok, Ezkabako hilerrian lurperatuta zeuden lagunen izenez osatutakoa. Horrela, 2010. urtean, Aranzadi zientzia elkarteko kideekin batera abiatu genuen indusketa. Hilotz bakoitzak botila bat zuen ondoan. Barruan, hildakoaren datuak jasotzen zituen papera izaten zuten. Hala ere, asko suntsituta zeuden, eta paperik ez genuen aurkitu.
Igandean, berriz ere gogora ekarriko duzue Ezkaba izan zena?
Bai, aurten ere izango da omenaldia. Berez, Ezkabako gotorlekua Defentsa Ministerioarena da, eta baimena eskatu genuen omenaldia barruan egin ahal izateko, baina baimena ukatu digute. Ondorioz, omenaldia, espetxeko atarian eginen dugu. Lucia Soca abeslariak abestuko du. Memoria historiakoarekin lotura handia du, eta emanaldi polita izanen da. Horrez gain, lehen aldiz, atera nahi genuen argazkia eginen dugu. Izan ere, ihes egitea, ihesaldian muga gainditzea lortu zuten hiru lagunen senitartekoak gurekin izanen dira. Ziur naiz oso une polita izanen dela.
Botilen hilerria, Ezkaban gertatu zenaren froga
2010. urtean hasi ziren Ezkabako Botilen hilerria industen Txinparta elkarteko kideak, Aranzadi zientzia elkarteko langileekin batera. 1940tik 1945era, Ezkabako presondegian hildako lagunak lurperatu zituzten han. Hilotz bakoitzari barnean paper bat z...
“Bizirik dagoen museoa finkatu dugu, gizartea eraldatzeko lekua”
Bost urte daramatza Gregorio Diaz Ereñok (Barakaldo, 1959) Jorge Oteiza museoko zuzendari lanetan. Urte hauetan guztietan museoa sendotu dela eta Oteizaren izena unibertsala izateko lanean jarraituko dutela azpimarratu du.
Hamar urte bete ditu aurten museoak. Zer balorazio egiten duzu?
Poliki-poliki museoa finkatu da, eta, era berean, Oteizaren memoria sakonki aztertu dugu, bai egindako erakusketekin, baita argitalpenekin ere. Museoak marka izatea lortu dugu, eta horma hauek gordetzen dutenari ahotsa eman diogu. Esan dezakegu Oteizaren memoria eraiki dugula —eraikitzen ari gara—. Hamar urteren ondoren, baikor gaude, eta proiektua sendo dago.
Oteizaren inguruko interesak egun aitzina jarraitzen du.
Gero eta gehiago. Izan ere, ikertzen dugunean Oteizaren inguruan, gehiago ezagutzen dugu. Berriz ezagutzen dugu, eta ikusten ez genituen esparru batzuk agerian geratzen dira. Deskubritzen ari gara. Orain, haren heriotzaren hamargarren urteurrenean, lehen baino askoz gehiago ezagutzen dugu Oteiza. Haren nortasuna oso indartsua zen, eta gizartearen zati batentzat Oteizaren nortasunak obra gainditzen du. Guk orekatu behar ditugu bi elementu horiek, nortasuna eta obra. Azken finean, obra, aldi berean, artista da.
Mitoaren izaera erantzi, adibidez?
Bai. Seduktore aparta zen Oteiza, eta bere sortzeko gaitasunarekin ikusleak erakartzen zituen. Dena den, mitoaren irudia arriskutsua eta kaltegarria izan daiteke. Batik bat ikusleak bere sorkuntzaren errealitatetik aldentzen dituelako. Nik uste dut gaur egun bi elementu horiek orekatzen ari direla, eta gizartea kontziente da Oteizak sortzaile moduan duen garrantziaz. Guretzat hori ezinbestekoa da.
Poeta, pentsalari, arkitekto, eskultore… Artista zen Oteiza.
Oteizaren obrek arte guztiak hartzen dituzte beren gain. Mundua eraikitzen du, eta bereziki gizartearentzat lan egiten du, gizartea eraldatzeko. Horregatik, sortzailea izateaz gain, zerbait gehiago da Oteiza. Erabat erreaktiboa zen, eta orduko gizartearen bultzagarria.
Eraldatzailea zen. Horregatik jaso zituen hainbeste porrot?
Sortze prozesuan hainbeste konprometitu zenez, mugak gainditu zituen eta mundu artistikoaren aurretik zihoan. Horregatik, arazoak izan zituen, gehienak jendeak ulertzen ez zuelako. Gerora, urteak pasa ahala, merezimendua eman diote. Baina porrotak logikoak dira. Gizarteak ez zuen ulertzen hark zer eraiki nahi zuen, gizarteak ezin zion haren erritmoari jarraitu. Hala ere, porrotak akuiluak ziren Oteizarentzat, aurrera jarraitu zuen, eta horrela egin zuen hil arte. Nafarroan utzi zuen bere ondarea, eta ondareak toki fisikoa du, museoa, baina Oteiza bezalakoa da: muga geografikoak gainditzen ditu. Gizadiari eman zion ondarea Oteizak, eta bizirik dagoen museoa nahi zuen.
Bizirik dagoen museoa da Altzuzakoa?
Bai. Bizirik dagoen museo bat poliki-poliki egiten da. Bisitariek ere eraikitzen dute museo bizia. Hortaz, elementu dinamikoa da. Bisitariek Oteizaren obra ikustean berezko historia eta museoa sortzen dute. Gure lana gizartea inplikatzea da. Orain zuhurrak izan behar dugu, arretaz eraiki behar dugu memoria, eta zorroztasunez. Azken finean, emozioen bidez, museoa gizartea eraldatzeko lekua izatea nahi dugu. Bizirik dagoen museo batek emozioak eragiten ditu, eta edertasun emozional horrek eragiten du norberaren eraldatzea. Baina ez dugu nahi museoa masiboa izatea. Hona etortzen direnak paseatzen dira.
Museoak unibertsala egin du?
Bera da unibertsala. Egun, uste dut modu biziago batean uler daitekeela Oteizaren pentsamendua. Hamar urte hauetan Oteizaren biografia lantzen aritu gara, eta horretan gabiltza. Oteizaren diskurtsoa oso irekia eta aniztuna da, ez da inoiz agortzen.Guk nahi duguna da Oteizaren izenak, ezaugarri eta berezitasun guztiekin, izaera unibertsala izatea, mundu guztian egotea. Oteizak zintzotasun osoarekin utzi zuen artearen mundua, baina inoiz ez zion sortzeari utzi. Bere nahia izan zen, eta Euskal Herrira itzuli zen, etxera. Ez zuen parte hartu nahi museoetan, ezta arte galeriatan ere. Gizon aurreratua zen Oteiza. Pauso bat aurreratuta zihoan beti. Hark uste zuen artea gizartearena dela, eta erabat apurtzailea zen. Beti protestatzen zuen, baina ez ziren protesta soilak. Bidegabekerien aurka agertzen zuen kexa. Hezkuntza, kultura, politika… Oso gizon konprometitua izan zen, eta egun horrela izanen litzateke bizirik balego.
Hamar urteren ondoren, patronatuko batzuek esaten dute museoak egun den baino gehiago izan beharko lukeela, ez dagoela Oteiza osoa.
Hemen Oteiza osoa dago, bere esparru guztietako lanak jaso ditugu. Museoak ahalegin handiak egin ditu artistaren alde guztiak jasotzeko. Dena hobetu daiteke, baina uste dut hamar urte hauetan Oteizaren pentsamendua finkatu eta hedatu dugula. Lana presarik gabe egin behar dugu. Esparru guztiak elkartu behar ditugu osotasunera iritsi arte. Azken finean, batzea da kontua. Gainera, museoak lan egin du nabarmenkeriarik gabe, ikuskizunik gabe.
ELORRIETAREN BAKARKAKO LANAZ
Eñaut Elorrieta Ken Zazpi taldeko abeslariak bakarkako bideari ekin dio Deserriko kantuak diskoarekin. Gaurtik salgai dago diskoa, eta Benedeti, Atxaga, Aresti eta halako idazle handien poemetan oinarrituta dago. Hamar abesti ditu, eta deserria da lanaren muina. Denera, hamar kontzertu eskainiko ditu Euskal Herrian Elorrietak. Bihar, esaterako, 21:00etan, Lizarrako Golem zinemetan izango da, BERRIAren hamargarren urteurrena ospatzeko kontzertuan .
UPNk eremu laranja ezarriko du sanferminetan
Lehenengo aldiz, Iruñeko aurtengo sanferminetan ordaindu egin beharko da hirian autoa aparkatzeagatik. Hori adierazi zuen UPNk iragan astelehenean Sanferminetako Mahaian. Maiatzaren 30ean izanen dute hurrengo bilera, eta bertan eztabaidatuko dute gaia. Hala ere, adierazi dutenez, UPNk erabakia hartua du dagoeneko. Ignacio Polo UPNko Herritar Segurtasuneko zinegotziak eman du horren berri, baina ez du zehaztu Iruñeko auzo guztietan edo soilik batzuetan jarriko duten. Polok argi esan du sanferminetan eremu laranja izanen dela, baina, ordaintzeko txartela ez dela bi orduan behin aldatu behar eta egun osoan utz daitezkeela autoak aparkalekuan.
UPNko kideak adierazi duenez, sanferminetan eremu laranjak sortuko dituen arazoei irtenbideak emateko, hiri barneko garraio publikoa sustatuko dute, sanferminetan zerbitzu gehiago emanez. Hiriko sarreretan dauden doako aparkalekuak eta erdigunea lotu nahi dituzte horrela. Gainera, autoa erdibitzaileetan uztea debekatuko dute. Dena den, Polok ez ditu guztiz azaldu eremu laranja ezartzearen nondik norakoak, eta hilaren 30eko Sanferminetako Mahaian zehaztuko du gehiago.
Joan den maiatzaren 1ean ezarri zuen udalak eremu laranja Donibanen, Arrosadian, Azpilagañan, Ermitagañan eta Etxabakoitzen. Hortaz, egun, ia Iruñe osoan dago Trafiko eta Aparkamenduaren Ordenamendua zerbitzua (TAO).
Sanferminetan eremu laranja ezartzeaz gain, UPNk adierazi du altzairuzko zutoin bat jarriko dutela itxituran, entzierroan hildako guztien omenez. Sanferminetako Mahaia 2008. urtean sortu zuten, eta, besteak beste, entzierroaz, kultur programazioaz eta kaleko kontuez arduratzen dira. Udaleko alderdiek eta hainbat elkartek eta entitatek osatzen dute; besteak beste, Gazteriaren Kontseilua, Euskal Dantzarien Biltzarra eta Alde Zaharreko Merkatarien elkartea.
Herri jaiak
Gora Iruñea taldeak ere pauso batzuk eman ditu sanferminetako herri mahaia sortzeko. Iruñerriko herritarrekin eta hainbat talderekin bildu dira, herri jai parte hartzaileen alde. Taldeak "ezinbestekoa" ikusten du Iruñeko sanferminetan "benetako mahaia" osatzea, erakundeek eta herritarrek antolatuko dutena. Hori da, beraz, hurrengo urteetarako egitasmoaren helburuetako bat.
Gainera, UPNk izan ezik, Iruñeko Udaleko alderdi guztiek mozioa aurkeztu dute aurten Gora Iruñea taldeak sanferminetan gune bat izateko, eta UPNri eskatu diote leku bat uzteko. Urtez urte sanferminak ospatzeko Iruñeko Udalak ez dio utzi inolako gunerik Gora Iruñeari, eta horren kexu dira.