Nafarroa

2015-12-182015-12-17Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Hilabeteak

Hilabeteak daramatzagu jadanik abesti berbera entzuten. Urte osoa. Batetik atera eta bestean sartu, ez dugu besterik egin. Ematen du ez dagoela besterik; gaia iraunkorki sartu da batzuon bizitzetan, eta ez dago ateratzerik.

Bai. Hauteskundeez ari naiz. Noiz hasi zen aurrekoa? Zenbat egun, aste, hilabete pasa genituen maiatzeko udal eta foru hauteskundeetako kanpaina egiten? Nola heldu zen aldaketa? Zenbat esfortzu egin behar izan zen? Erraza da orain horretan pentsatzea, batzuei bizitza osoa kostatu zaien eta lortu duten horri begiratzea, betikoa balitz bezala. Gauzak betikotzen trebeak garelako; memoriak ez digu eskaintza handirik egiten horrelakoetan. Horrelakoetan erraz ahazten zaigu zenbat izerdi bota behar izan zuten eta duten batzuek ditxosozko aldaketa gerta zedin. Orain, guzti-guztion ardura da eta izan behar du aldaketa horretan sakontzea, zerbait eskainiko badigu.

Erraza izaten da, behin aldaketa hori lortuta, norbera etxera bueltatu eta sofan esertzea, zer gertatuko. Telebistaren aurrean jarri eta datorrena datorrela, bata eta bestea(k) kritikatzea. Denok egiten ari gara, espero genituen gauza asko etorri zaizkigulako gainera: Haranbururen kargugabetze bidegabea, oposizioen inguruan sortu den zalaparta, ultrakatolikoak hemendik eta handik, euskarari diru-laguntza eskasak, Iruñeko gaztetxe berriaren aurrean Nafarroako Gobernuak hartu duen jarrera, izendapenekin egondako ezusteak…

Sofan eserita jarraitzen dugu, baina ikusi dugu eta ikusten ari gara nola ateratzen ari diren, indar handiz, oposizioan dauden indarrak eta haien lagun guztiak (Eliza, Diario de Navarra, Navarra Televisión…), eta badakite nola kolpatu. Badakite non eta nola jo behar duten, nola egin tanta batetik itsaso oso bat. Badakite, eta ezustean harrapatu gaituzte. Sofan gaudelako. Sofan gaudelako, nekatuta, indar gutxirekin.

Bada garaia honi buelta ematekoa. Kalean egon behar dugu, telebista itzalita eta geureari indarra emanez. Kalean. Horrela bakarrik lortuko dugu aldaketari benetako izaera ematea, bultzada.

Nahi dugun hori herritarrek erabaki eta sortu behar dugu, behetik, erabakigarritasunez. Protesta egitea erraza da; zaila dena horren alternatibak, proposamenak egitea da. Sortzea.

Lasterketa hasi besterik ez da egin. Hasi besterik ez. Igande honetan gertatuko denak, ni behintzat, itxaropen gutxirekin nauka. Orain egoera zaila bada, hauteskundeek ez dakit deus onik ekarriko duten.

Egin dezagun indar, erabaki dezagun hemen, erabaki dezagun guk geuk. Erabaki dezagun zer, nola, norekin eta nora nahi dugun. Zartakoak Madriletik etorriko direlako. Eta oraingoan ez. Oraingoan ezin gaituzte ezustean harrapatu.

Azkena izan nahi du
2015-12-112015-12-10Albisteak, Nafarroa

Azkena izan nahi du

Duela hiru urte gertatu zen, 2012an. Baina, oraindik ere, "barru-barruan" du. Barru-barruan sentitzen du. Espainiako Poliziak botatako gomazko pilota batek eskuineko begian jo zuen, eta, ondorioz, ikusmena galdu zuen. Larriagoa izan zitekeela badaki. Milimetro gutxikoa dela ikusmena galtzearen eta heriotzaren arteko distantzia. Onartu du: "Gorrotoa sentitu nuen denbora luzez". Gauez, loak harrapatzen ez zuen egun haietan, mendekua irudikatzen zuen bere buruan. Amak sentimendu horiek askatu behar zituela erran zion arte. "Gorrotoak niri egiten zidan min gehien; eta ikasi nuen bazter uzten". Hunkitu egin da Aingeru Zudaire (Atarrabia, 1983) pasadizo hori kontatu duenean. Barruan duelako. Pilotakadak emandako kolpea; bai eta justizia ezak emandakoa ere. Epaitegietako bidea ez du bukatu, baina, oraingoz, Zudaire ez dute Poliziaren biktimatzat hartu. Inork ez du ardura bere gain hartu.

Justizia eskatzeko, hain zuzen ere, giza katea eginen dute bihar Atarrabian, Zudaireren sorterrian. 17:00etan abiatuko da, Udal plazatik, eta askaria eginen dute gero. Justizia eskatuko dute Zudairerentzat, bai eta Poliziaren indarkeriaren gainerako biktimentzat ere. Ez baita bakarra.

Poliziak gomazko pilotekin eragindako biktimen zerrenda luzea da. Zudaire ez da lehendabizikoa izan. Baina azkena izan nahi duela hagitz argi du. Helburu horrekin sortu dute OJO Justizia plataforma. Mahai gainean jarri nahi dute auzia, berriz ere, gomazko pilotak eta gisako materialak erabiltzea debeka dezaten, eta bertze Polizia eredu baten alde egiteko.

Hori lortzeko lan egiteak pilotakadak utzitako arrastoa arintzen laguntzen diola onartu du Zudairek. Begian eragindako min fisikoaz harago, gertatu zenak utzi dizkion ondorio psikologikoak dira kudeatzen zailenak. Familiaren, lagunen eta herritarren babesa sentitu, eta biziki eskertu egin du.

Babes hori funtsezkoa izan da 2012ko irailaren 26tik egindako bidean. Greba eguna zen hura, eta Sarasate pasealekuan gertatu oldarraldian pilotakada jaso zuen Zudairek. "Azkar gertatu zen dena; poliziak ari ziren jada atzera egiten; azken tiroak bota zituzten, eta haietako batek jo ninduen. Poliziak ez ziren protokoloa betetzen ari. Nire aurrean zegoen jendearen gainetik ikusi nituen pilotak pasatzen; alde egitea erabaki nuen, baina momentu horretan jaso nuen kolpea".

Poliziaren protokoloak dio gutxienez 50 metroko distantziatik bota behar dituztela gomazko pilotak, eta, betiere, lurrera. Pilotek ezin dute pertsona zuzenean jo. 2012ko irailaren 26 hartan gauzak ez zirela horrela gertatu nabarmendu du Zudairek. "14 metrotik edo egin zidaten tiro". 54 milimetroko diametroa dute gomazko pilotek, eta 85-92 gramoko pisua. Eskopetek 720 kilometro orduko abiaduran jaurtitzen dituzte.

Kolpearen ondorioz, momentuan galdu zuen Zudairek ikusmena. "Eskuak aurpegira eraman, eta odoletan nintzela konturatu nintzen. Argi nuen larria zela". Lagun batek Gazteluko plazara eraman zuen, eta han, Geroa Baiko parlamentario Koldo Martinezek artatu zuen. Medikua da. "Ospitalera berehala joateko esan zidan".

Halaxe egin zuen. Sei egun egin zituen erietxean. Denera, hiru ebakuntza egin dizkiote begian. Eta laugarren bat egin beharko ote dioten beldur da. Prozesua gogorra izan dela azaldu du Zudairek. Ebakuntza horietako baten ondorioz, astebete eman behar izan zuen lurrera begira. "Bizkarreko mina ikaragarria izan zen. Pilulak hartu behar izan nituen. Oso gogorra izan zen".

Egindakoari bueltaka

Hasieratik argi izan zuen Zudairek ikusmena galduko zuela. "%0,2 baino ez dut ikusten". Koloreen arteko kontrastea suma dezake, baina ezer gutxi gehiago. Nabarmendu du hainbat urtez behin eta berriz pentsatu zuela 2012ko egun hartan gertatutakoaz, egindakoaz. "Pilotakada jaso arte egindakoa errepasatzen nuen, eta nire buruari galdetzen nion zergatik ote nengoen han une hartan".

Bigarrenez ebakuntza egin behar ziotela erran ziotenekoa ekarri du gogora. Medikuaren kontsultatik atera, eta aulki gurpilduna erabili behar zuen emakume batekin egin zuen topo. Haren semeak, gainera, minbizia zuen. "Eta hala ere, irribarrea erakusten zuen. Bizitzak zaplazteko ederra eman zidan une hartan. Lortu dut aurrera egitea; ez da gutxi". Gertatukoaren ondorioz sortu zaizkion "mamuak" hor daudela aitortu du, hala ere. Jasotako kolpeak sortu dizkion beldurrak, alegia. "Hasieran, haizearen beldur nintzen; begian zerbait sartzeko aukerak ikara eragiten zidan".

Pilotakada jaso izana salatu zuen Zudairek epaitegietan. Baina, oraingoz, epaileek ez dute haren alde egin. "Azken autoak neurrikotzat eta arrazionaltzat jo zuen Poliziaren erantzuna. Erabat harritu ninduen ebazpenak". Ardurak eskatzekotan greba antolatu zuten sindikatuengana jotzeko gomendatu zion epaileak, gainera. Zudairek argi du zaila izanen dela pilota jaurti zuen polizia identifikatzea; estatuak ere erantzukizuna baduela uste du, polizia batek zauritu zuelako.

Bide horretan hurrengo urratsak egiteko zain da Zudaire. Joanes Molina (Iruñea, 1978) aspaldi ailegatu zen bide horretako helmugara. Eta ez zuen deus lortu. "Estatuarentzat karrikan erori zen norbait naiz". Ezkerreko begiko ikusmena galdu zuen Molinak, 1994. urteko ekainean. Hamasei urteko nerabea zen. "Adin txoroa kolpe batean pasatu egin zitzaidan".

1994ko ekaineko egun hartan Euskal Jai gaztetxea husten saiatu ziren. "Alde Zaharra poliziez beteta zegoen; lagunekin nintzen, eta iskanbila bazela ikusi eta gero, alde egitea erabaki genuen. Giroa lasaitu zenean, ilunabarrean, itzultzea erabaki nuen, Alde Zaharrean bizi bainintzen".

Zudairek bezala, egun hartan egindako urratsak behin eta berriz gogora ekarri dituela nabarmendu du Molinak. "Hamaika aldiz galdetu diot nire buruari zergatik ez nintzen lagunen baten etxean gelditu; zergatik egon nintzen lehengusuarekin hizketan etxera bidean; eta etxeko atariaren ondora ailegatu nintzenean, zergatik geldituko ote nintzen leihoan zegoen anaiarekin hitz egiten".

Etxera sartu nahi izan zuenerako, poliziak Carmen karrikatik ari ziren hurbiltzen. "Redin karrikara joan, baina han ere Poliziarekin egin nuen topo". Autoen artean gelditu zen. Bakarrik. Ateratzeko urratsa egin zuenean, haren kontra egin zuten. Hamasei urte zituen. Bakarrik zen. Eta tiro egin zioten. "Lehen pilotak ez ninduen jo; bigarrenak, betean".

Ezkerreko begian jaso zuen pilotakada. "Ikusmena berehala galdu nuen". Poliziek hartu zutela gogoan du. "'Hau da zure borrokak ekartzen duena', erran zidan batek. Bertze batek, gero, lurrean aurkitu nindutela erran zidan, harrikadaren bat edo hartu izanen nuela. Argi nuen haiek eman zidatela pilotakada". Medikuek ere halaxe jaso zuten txostenean, baina epaileak ez zuen kontuan hartu.

Ospitalean amaren malkoak zituen zain. "Hori izan zen okerrena. Errudun sentitzen nintzen, ama negarrez ikusita". Zainketa Intentsiboetako Unitatera eraman zuten. Begian zuen kolpea; baina ez hori bakarrik. Burmuinean aire-burbuila zuen, eta masailalboko hezurra hautsita. "Begian bakarrik egin behar izan zidaten ebakuntza; masailalboko hezurra bere kasa batu zen, eta burmuineko burbuila ere berez desagertu zen".

Ospitalean bi aste egin zituen Molinak. Sendatzeko prozesua, hala ere, luzeagoa izan zen. Ezkerreko begian protesia jarri behar izan zioten. Ikusmena galdu izana baino gogorragoa izan zen harentzat, hala ere, pilotakadak aurpegian utzitako arrastoari aurre egin behar izana. "Munstro bat nintzen; halaxe ikusten nuen nire burua. Kolpe latza izan zen. Ez nuen nire burua gustuko". Oraindik ere, norbait ezagutzeko unea behar baino zailagoa egiten zaiola onartu du Molinak.

21 urte pasa dira, eta ordukoak gainditu dituela erran du. Hala ere, duela hiru urte hartu zuen, lehenengoz, bere historia kontatzeko erabakia. "Katalunian hainbat gaztek begietako protesiak kendu zituzten, jasotako pilotakadak salatzeko. Irudi horrek hunkitu ninduen, eta gutun bat idaztea erabaki nuen". Horretan ari zela jaso zuen Iñigo Cabacasen heriotzaren berri. Ertzaintzak jaurtikitako pilotakada baten ondorioz hil zen, Bilbon.

Heriotza horren aurrean, Molinak gogoratu du zorionekotzat jo zuela bere burua. "Zaurituta, begi bateko ikusmena gabe, baina bizirik nintzelako. Sentsazio bitxia izan zen".

Sentimendu hori ongi ulertzen du Edurne Txurrukak. 1993an bizi izandakoak gogora ekarri zituen Aingeru Zudaire zauritu zutenean. 1993an, Txuma Olaberri izan zen Poliziaren pilotakada baten biktima. Atarrabiakoa da Olaberri ere. Txurrukaren lagun taldekoa. "Buruan jaso zuen kolpea; hilko zela uste genuen. Bizirik atera zen, baina bizitza desegin zion kolpeak". Ikasi behar izan zuen berriz hitz egiten eta ibiltzen. "Baina jada ez da lehen zena; ume bat da".

Lagun taldeko gazte alaia eta jatorra du gogoan Txurrukak; lagun arteko orduko giroa. Pilotakada batek betiko puskatu zuena. Min egiten dio, batez ere, Poliziaren zigorgabetasunak, eta amorrua eragiten dio horrek. Poztu da, ordea, Zudairek jende anitz baduelako ondoan. "Ezberdina izan zen 1993an; orain jendea gehiago mugitzen da". Bihar, hain justu, karrikara aterako dira herritarrak, pilotakadek eragindako biktima guztien alde.

Maria Ruiz: “Ahaztu egin zaigu animaliak garela”
2015-12-112024-02-02Albisteak, Elkarrizketa, Elkarrizketak, Gizartea, Nafarroa

Maria Ruiz: “Ahaztu egin zaigu animaliak garela”

Animalien Eskubideen Nazioarteko Eguna izan zen atzokoa. Bertze animalien eta gizakien arteko harremanari buruz hausnarketa eragitea helburu du, hain zuzen, Ekintza Antiespezista taldeak. Iruñean sortu zen, duela urtebete inguru. Taldeko kide da Maria Ruiz (Larrion, 1998).

Nola sortu zenuten taldea?

Duela urtebete inguru izan zen. Animaliak erabiltzen zituen zirku baten aurka bi protesta antolatu zituzten bi pertsona taldek; bat egitea erabaki, eta Ekintza Antiespezista jarri zuten martxan. Iruñerrian gabezia nabarmena zegoen arlo horretan.

Noiztik ari zara zu antiespezismoaren alde?

Nire ama begano bilakatu zen, duela lau urte inguru. Orduan hasi nintzen animalien erabilerari buruzko informazioa jasotzen, eta ni ere begano bihurtu nintzen. Bertze animaliekin dugun harremanaz ohartu, eta espezismoaren aurka lanean hasi nintzen.

Zer erran nahi du zuretzat bertze animalien eskubideen egunak?

Uste dut egun horrek balio duela agerian uzteko urteko gainerako 364 egunetan noren alde eta zer lortzeko ari garen borrokan. Bertze animalien alde, alegia, haien esplotazioaren aurka. Niretzat borroka antiespezista eguneroko kontua da. Ez du etenik. Baina egun horrek balio du ikusgarri bilakatzeko.

Legeak, ordea, jabegotzat jotzen ditu bertze animaliak.

Gizarte espezista batean bizi gara, eta, ondorioz, bertze animaliak erabiltzeko objektutzat jotzen ditu. Gizakiak bertze animalien gainetik jartzen du bere burua, eta ukatzen ditu bertze animalia horiek dituzten eskubideak. Ahaztu egin zaigu gu ere animaliak garela. Ezberdinak gara, baina berdinak, aldi berean.

Zertan berdinak?

Sentitzeko dugun gaitasunak bilakatzen gaitu berdin. Eta bertze animaliek sentitzeko duten gaitasun horregatik hartu beharko genituzke kontuan bizitzeko eta aske izateko dituzten interesak.

Gizarteak oraindik ez du urrats hori egin. Zaila da zuretzat hori onartzea egunerokoan?

Amorrua sentitzen duzu, animalien erabilera erabat txertatua dagoelako gizartearen eguneroko horretan. Ni beganoa naiz, eta bazter utzi dut erabilera hori. Baina, oraindik ere, kosta egiten zaio jendeari hori ulertzea edo hori ikustea. Ezin dugu ahaztu animalien erabileraren atzean dagoena ezkutatzen duela industriak.

Erabilera normalizatu egin da?

Hala da. Gizarteak normaltzat jotzen du animaliak erabiltzea, eta ez du gogoeta egiten horri buruz.

Elkartearen sorrerak erakusten du zerbait aldatzen hasi dela?

Bai. Karrikara ateratzen ari gara, eta, hirietan, batez ere, jendea hasi da bat egiten, eta sortu dira hainbat talde. Gero eta interes gehiago bada.

Bezala dago Gasteizen; Askekintza Donostian... baduzue harremana zuen artean?

Bai. Elkar ezagutzen dugu, eta ari gara saiatzen gauzak elkarrekin egiten. Gutxi gara, eta gure indarrak batzea garrantzitsua dela uste dut.

Beste herri mugimenduekin baduzue harremana?

Horretan saiatzen gara. Beganismoa ez da dieta bat; ideologia politiko bat da, gure borroka politikoa da, eta harreman handia du bertze hainbat bazterketaren kontrako borrokekin. Ni antiespezista naiz, bai eta feminista ere, adibidez. Baina bertze mugimenduei oraindik ere kosta egiten zaie harreman hori onartzea. Urratsak egiten ari gara, hala ere. Sortu berri den gaztetxeak, adibidez, antiespezismoaren alde egin du. Funtsezkoa da. Denontzat izan behar du gune aske bat. Subeltz espazioan ere egiten dugu antiespezismoaren alde.

Iruñean ganadu feriak, entzierroak eta zezenketak badira bestetan. Zer iruditzen zaizu?

Tamalez, hala da, oraindik ere. Alkatea, gainera, zezenketa bateko presidente aritu zen sanferminetan. Talde antiespezista gara gu, eta horren kontra egiten dugu lan. Zezenketek animalia baten tortura ikuskizun bilakatzen dute. Zezena objektu huts bilakatzen dute. Animalia horrek sentitzen du. Baina jendeak normalizatu egiten du haren sufrimendua, joko bat balitz bezala.

Iruñeko alkate Joseba Asironek "irrigarritzat" jo zuen zezenketak debekatzea, hain zuzen ere.

Tradizioaren izenean babesten dituzte zezenketak. Tradizio guztiak onak al dira? Aldatzeko daude tradizioak. Eta hau da garaia. Uste dut gizartea aldaketa horretarako prest dela. Guk horren alde egiten jarraituko dugu.

Zailagoa da etxaldeetan esplotatzen dituzten animalien egoera aldatzea?

Bai, errealitate hori, oraindik ere, ukatu egiten duelako jendeak. Ukatzeak ekartzen du beti bezala jarraitzea; abantailei uko egin behar ez izatea. Eta hori nahi du jendeak. Ez du aldaketarik egin nahi. Ez du orain duen erosotasuna galdu nahi. Baina zapalkuntza ezin da izan gure egunerokoaren oinarri.

Pirinioetan bizi eta lan egin nahi dutelako
2015-12-112015-12-10Albisteak, Gizartea, Nafarroa

Pirinioetan bizi eta lan egin nahi dutelako

Pirinioak aisialdirako espazio bat dira nafar anitzentzat. Asteburuetan edo oporretan bisitatu beharreko toki bat. Harat joan, eta handik itzultzeko ingurua. Pirinioetako herrietako biztanle anitzek ere egin dute handik hiriburura joateko urratsa. Iruñean aurkitu dute lana, eta hirian gelditu dira, herriak hustuz. "Neguak gogorrak dira, bai; komunikazioa txarra eta zerbitzuak eskasak. Baina ez dira horiek gure arazo nagusiak: gutxi garela, hori da kontua"

Horixe nabarmendu du Koldo Villalbak. Pirinioak ez dira aisialdirako gune harentzat; lantoki eta bizitoki ditu. Hori da egin duen apustua. Ez da bakarra. Aezkoa, Erroibar, Auritz, Luzaide eta Artzibarko herritarrek Pirinioetan Lan eta Bizi egitasmoan egin dute bat, eta mezu hori zabaltzeko jardunaldiak egin zituzten asteburuan.

Pirinioetako herrietan lan egin eta bizi diren hainbat eragilerekin mahai ingurua antolatu zuten, larunbatean. Villalbak hartu zuen parte. Orbaizetan bizi da, familiarekin. Ez da tokikoa bertakoa, ordea. "Bikotekidea eta biok iruindarrak gara; baina duela hamalau urte honat etortzea erabaki genuen, gustuko bizimoduaren bila".

Pirinioetako herritar anitzek azken urteetan egindako bidaiaren alderantzizkoa egin zuten, eta Orbaizetan maite duen hori lanbide bilakatzea lortu du Villalbak. Itari Natura enpresa sortu zuen, duela bost urte; bertzeen aisialdi bilakatu du bere lan esparru. "Bisita gidatuak egiten ditugu, euskaraz, gaztelaniaz, ingelesez eta frantsesez". Iratiko basoa du Villalbak lantoki nagusi, eta Kataluniakoak, Madrilgoak eta Valentziakoak ditu bezeroak, batez ere. Euskal Herritik ere gero eta jende gehiagok jotzen du Itari Naturako arduradunarengana. "Hemengo jendeak uste du Irati ezagutzen duela, eta ez duela gidaririk behar. Baina guk basoa ikusteko beste modu bat eskaintzen dugu; landareei, animaliek utzitako arrastoei eta harriei ere egiten diegu so".

Pirinioak tokiko naturarekin lotzen dira, nagusiki, eta ezaugarri hori baliatu du Villalbak. Pirinioak basoak baino gehiago direla argi du, hala ere. Orbaizetan bizi da, eta halako herri bateko egunerokoak ezaugarri propioak dituela nabarmendu du. "Hemen ez dugu dendarik. Taberna bat bada, eta kultur elkartea ere sortu dugu. Hemen hori gertatzen da, tokiko jendeak hartu behar duela gauzak egiteko ardura; bertzela ez dugu deus".

Aezkoako Batzar Nagusian gertatzen dena jarri du horren adibide. "Hauteskundeak ditugu laster, eta berriz ere aurkeztea erabaki dut, inork ez duelako batzarreko kide izan nahi. Inplikazio gutxi dago. Iruñean segur aski gauza bera gertatuko da, baina jende gehiago bizi denez han, ez da deus gertatzen".

Zailtasunak zailtasun, Orbaizetan bizi nahi duela argi du Villalbak. "Hemen gustuko dudana egiteko aukera dudalako". Pili Fagoagak ere horixe du Pirinioetan. Aurizberrin jaioa da, eta herri hori du bizitoki eta lantoki. "Pirinioak turismoarekin lotzen ohi dira, baina ez da hori hemengo jarduera bakarra. Bada bertzerik". Zerbitzuen arloan aurkitu du Fagoagak bizimodua ateratzeko esparrua, hain zuzen ere.

Orbaizetako herrikide Irene Morenorekin jarri du abian Eskutik, zaharrak laguntzeko zerbitzua. "Zaharrak etxean artatzeko zerbitzuan aritu izan naiz ni lanean. Orduan konturatu nintzen zegoen beharraz". Garalur erakundeko teknikarien laguntzarekin bideragarritasunari buruzko ikerketa egin zuten, eta Fagoagaren usteak berretsi egin zituzten. "Badugu lanerako esparrua".

Fagoagak eta Morenok herritarrak eskualdean batetik bertzera mugitzeko zerbitzua eskaintzen dute. "Bankura, medikuarengana edo erosketak egitera laguntzen ditugu". Zaharren ardura duten zaintzaileen zama arintzeko ere egiten dute lan. Gainera, urtebetetze bestak eta gisakoak antolatzen dituzte, "jendeak elkartzeko aukera izateko".

Udalbiltzaren 6.000 euroko diru laguntza jaso eta gero, buru-belarri murgildu ziren Fagoaga eta Moreno haien proiektuan. Irailetik ari dira betean lanean. Kontent dago Fagoaga, herritik ez baitu kanpora atera nahi lanera. "Nahiago dut gutxiago irabazi eta herrian gelditu". Hamalau urterekin Iruñera joan behar izan zuen ikasketak amaitzera, eta 22 zituenean itzuli zen herrira. "Beti izan dut hemen lan egiteko aukera". Bertzelakoa zen Morenoren egoera. "Langabezian zegoen Eskutik sortzeko aukera sortu zenean". Fagoagak argi du inor ez dela Pirinioetako herrietara joanen inbertsioak egitera. "Administrazioa ez da gurekin oroitzen; ez urruti gaudelako, edo errepideak txarrak direlako; gutxi garelako baizik. Guk bilatu behar dugu gure bizimodua ateratzeko behar duguna".

Laurentxi, 1999tik

Fagoaga era askotako jarduerez ari da; ez bakarrik lanaz. Bertze edozein tokitan bezala, Pirinioetan ere lana ez baita dena. Horixe ongi dakite hango emakumeek. Ibar bakoitzean bazen emakume talde bat, eta 1999an, Laurentxi elkartean bat egitea erabaki zuten. Kulturarekin eta kirolarekin lotutako ekitaldiak antolatzen dituzte, genero ikuspuntua nabarmenduz, betiere. Urtero, gainera, topaketa egiten dute Pirinioetako emakumeek, erronka berriak mahai gainean jartzeko, errateko dutena zabaltzeko. "2016an Laurentxik prestatuko du topaketa", erran du Elena Jimenez kideak.

Bizkarreta-Gerendiaingoa da Jimenez, eta han bizi da. Lan, berriz, Garraldan egiten du. Villalbak eta Fagoagak bezala, Pirinioetako herrietako populazioaren tamaina jo du arazo nagusi. "Gutxi gara, eta horrek esparru guztietan badu eragina". Laurentxi elkarteko kideek sumatzen dute eragin hori. "Administrazioaren tokia betetzen dugu guk, neurri handi batean; berdintasun teknikaririk, adibidez, ez da hemengo herrietan; anitzetan herritarrek guregana jotzen dute zuzenean".

Administrazioaren babes horren falta agerikoa dela argi utzi du Jimenezek. "Aisialdia eta kultura ez dira lehentasuna". Herritarrei esker, hala ere, gauza anitz egiten dituztela nabarmendu du. "Eta herriz herri egiten dugun horren berri eman beharko genuke". Pirinioetan lan eta bizi direnen uzta baita.

2015-12-112015-12-10Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Urrezko domina liburuzain bati

Jimeno Juriori Nafarroako Urrezko Domina eman zioten joan den abenduaren 3an, Nafarroaren Egunean, Euskararen Egunean. Ezin data aproposagorik. Pozgarria benetan pertsona hori aukeratu izana, egin zuen ikerketa lan guztiak egin eta gero aski ongi merezitakoa baitzuen errekonozimendua, hil eta hamahiru urtera eman badiote ere…

Baina, dudatan nago harritzekoa ote den edo ez, liburuzaina ere izandakoaren bizitzaren partea ez baita aipatzen. Historialari, etnografo, ikertzaile… eta liburuzain. Zerrenda osatzen duen ogibide garrantzitsua eta zuzenean egiten zuenarekin lotua, baina berari buruz ari direnean gehienetan atzendua...

"1970. urtetik aitzin…" irakurri dut dominaren harira egindako zenbait artikulutan, eta pentsatu, orain aipatuko dute urte hartatik aurrera liburuzain lanetan ibili zela. Baina ez, ezta ere. Data hortan erreparatzen da, preseski hortan, baina ez San Pedroko liburutegiko zuzendari izendatu zutela errateko, Iruñeko lehen auzo liburutegia ireki zela aipatzeko (datu horrek berak daukan garrantziarekin, Jimeno Jurio buru egon edo ez) baizik, eta urte hartatik aitzin bere lan garrantzitsuenak egin zituela errateko. Eta nik pentsatu: eta zergatik ez da aipatzen liburutegien munduan ere aitzindari izan zela? San Pedroko liburutegia ireki eta lehenengo egunetan izandako jende jarioa zela-eta sarrera 14 urtetik goitikoei mugatu behar izan zitzaiela? Hala ere, bera horrekin ados ez eta haurrentzako gela bat irekitzea proposatu zuela, irakurketa ttikitatik sustatzea garrantzizkoa zela uste zuelako? Hau da, bildu zuen informazio hori guztia biltzeaz gain, denon eskura jartzea garrantzizkoa zela pentsatzen zuela erratea, eta denon eskura liburutegian baino inon hobe egonen zela pentsatzen zuela. Ikertu eta informazioa zabaldu, txanpon beraren bi aldeak direla, alegia. Bata ikerlariak egina, bertzea, liburuzainak. Bietan, bera. Horrela pentsatzen zuen hark, horrela egin zuen. Eta horrela mantentzen da gaur egun, Jimeno Jurio deituriko San Pedroko liburutegian haren lan guztiak biltzen dituen tokiko funtsean.

Hortaz, harritzekoa dela diot lan horiek guziak aipatu eta goraipatzen direnean, eta berak nahi izan zuen bezala denon eskura non aurkitu daitezkeen ez aipatzea. Nafarroako Liburutegian ere, Nafarroako ondarea izanik, haren lan gehiena bilduta dago, eta, Urrezko Domina dela-eta, interes gune berezi bat egin da oraindik ere eskuragarriago paratuz eta, bide batez, Jimeno Juriok liburuzain lanak nola egiten zituen erakusketa baten bitartez erakutsiz.

Baina hori dena ez omen da interesgarria edo, bederen, mediatikoa. Toki guttitan ikusi dut nik, edo, agertu bada, albiste nagusiaren aldameneko artikulu ttiki batean izan da, informazio gehigarri gisa, osatzeko edo.

Arrazoia izanen zuen Tomás Yerrok, azaroan Nafarroako Liburuzainen Elkarteak antolatutako Jardunaldi Profesionaletan, liburuzainaren ofizioa ez dela aski baloratzen edo ikusarazten zioenean. Hedabideetan ez zela apenas agertzen zioen hark, eta nik erantzun ez nengoela guztiz ados, nire izena eta nire ogibidea hilabetero ateratzen zirela BERRIAN, adibidez. Baina ni ez naiz inor, eta norbait baden Jimeno Juriori ez bazaio liburuzain hitza hasieratik lotzen, zer pentsatu ematen du…

Agendatik atera dute euskara
2015-12-042015-12-03Albisteak, Asteko Gaiak, Nafarroa

Agendatik atera dute euskara

Zazpigarren puntuaren izenburuak zalantzarako aukera gutxi uzten zuen: "Euskara plana indargabetu, eta udala Uematik atera". Ezustekorik ez zen izan joan den ostiraleko osoko bilkuran, eta Lesakako Geroa Baik bere gehiengoa baliatu zuen bozketa bakar baten bidez bi erabaki horiek hartzeko. Talde horretako sei zinegotziek egin zuten proposamenaren alde; EH Bilduko bostek, aldiz, kontra. Aurrera egin zuen, beraz: Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko kide izateari utziko dio Lesakak, eta euskara planik gabe geldituko da udala, gainera. Agendatik atera dute euskara.

Osoko bilkuran errandakoei eutsi die Geroa Baiko alkate Jose Luis Etxegaraik. EH Bilduko zinegotzien "presioak" gogor salatu ditu, eta presio horien ondoriotzat jo ditu hartutako erabakiak. Lotu egin ditu biak, gainera; Uematik ateratzea eta euskara plana indargabetzea, alegia. "Finean, Uemak inposatutakoa zen Lesakako euskara plana; erabaki batek bertzea ekarri du".

Jose Luis Etxegaraik behin eta berriz errepikatu du: "Ez dugu inolako inposiziorik onartuko; presiopean ez dugu lanik eginen". Geroa Baik alkatetza lortu zuenean euskara plana ezartzeko asmoa bazuela erantsi du alkateak. "Baina gure abiaduran". EH Bilduk hori egiten ez diola utzi erran du Etxegaraik. "Egunero etorri zaizkigu hau eta bertzea egin behar genuela erratera. Egin beharrekoak eginen genituela erantzun diegu beti, baina ez digute aukerarik eman; horregatik hartu ditugu hartutako erabakiak; presio hori kentzeko".

Diru kontuak ere mahai gainean jarri ditu Lesakako alkateak. "Zein da kontua, norbait askatzea euskararen alde egin dezan? Euskararen alde inor ez da ari doan. Bortzirietako Euskara Mankomunitatean gaude, eta horretarako ere 86.000 euroko saila dugu; bertze 7.000koa Uemarako; eta itzulpenak egiteko ere laguntzarik ez digute ematen".

Etxegaraik ukatu du euskararen aurka egin dutela. Euskararen egoerak ez du zerikusirik Ueman egotearekin, haren hitzetan, eta euskara planik gabe ere udaletxean jendea orain arte bezala artatuko dutela gaineratu du Lesakako alkateak. Euskararen alde, gainera, jendea "konbentzitu" egin behar dela erran du, "hizkuntza inposatu beharrean".

Are gehiago, Frankismoaren garaian euskaraz mintzatzen zirenen egoerarekin alderatu du orain herrian gaztelaniaz ari direnena: "Gazte garaian nola mintzatu erraten ziguten. Baserritik herrira jaitsi, eta euskaraz aritzeagatik irri egiten ziguten; eta irri egiten ziguten horien seme-alabek eta ilobek orain bertze diktadura bat jarri nahi dute, baina bertze aldera egiteko, berriz ere errateko nola mintzatu", erran zuen Etxegaraik, osoko bilkurako eztabaidan.

Euskararentzat gauzak ez dira aldatuko Lesakan. Horixe nabarmendu du herriko alkateak. Bere horretan jarraituko dutela, Ueman egoteak eskatzen dituen konpromisoak betetzeko beharrik izan gabe ere; udaletxean euskararen erabilera normalizatzea helburu duen plana izan gabe ere.

"Lesakak hautsi du zubia"

Lesakako Udalak hartutako erabakiek izan dezaketen eraginari buruz kezka handia agertu dute herriko Euskara Batzordeko kideek, ordea; bai eta Uemako eta Bortzirietako Euskara Mankomunitateko arduradunek ere. "Penaz" hartu dute erakundeotako ordezkariek Lesakako Udalak egindako urratsa.

Penaz, bereziki, Uemak. Mankomunitateko lehendakari Josu Labakak argi utzi du, hala ere, orain arte zutik ziren elkarlanerako zubiak Lesakak hautsi dituela. "Udal horrek hartu du erabakia; guk, noski, errespetatzen dugu, baina ez dugu bat egiten. Mila galdera eta kezka sortzen dira orain, Lesakak euskara sustatzeko hartuko duen jarrerari buruz; eskualdeko ikuspegia lantzea ere zailagoa izango da orain". Elkarlanerako atea, hala ere, zabalik utzi nahi du Labakak. "Espero dut bidean berriz ere bat egitea Lesakako Udalarekin; herritarren babesa badugu".

"Atzerapauso handitzat" jo du Bortzirietako Euskara Mankomunitateko lehendakari Mentxu Peñak ere Lesakan gertatu dena. Bortzirietako bost herriak ziren, orain arte, Uemako kide. Lesakak bakarrik utzi ditu, orain, bertze laurak. Bat eginda jarraituko dute, hala ere, Bortzirietako Euskara Mankomunitatean. Lesakak bi ordezkari ditu erakunde horretan; biak dira EH Bildukoak, udal gobernuko kideek hala erabakita. Mankomunitateak, halaber, batzorde bana du eskualdeko herri bakoitzean. Euskaltzale orok du parte hartzeko aukera; bai eta alderdiek eta eragileek ere. EH Bildu badago; Geroa Bai, berriz, ez. Uemako batzarrean ere, ordezkaririk ez du izan Geroa Baik. Lesakari hiru zegozkion, baina bakarra izendatu zuen udalak: oposizioko kide Maider Arrieta.

Lesakako Euskara Batzordeko kide da Edurne Rekondo, eta "larritzat" jo du joan den asteko osoko bilkuraren ondotik sortu den egoera. Geroa Baik agintea hartu eta berehala hasi ziren euskara plana betetzeko trabak, Rekondoren hitzetan. "Hainbat lehiaketa publikotan hizkuntza irizpideak ez dituzte kontuan hartu".

Plana aurrera eramateko jarraipen batzorde bat bada udalean, baina euskara batzordeak eskatu arren, ez du bilerarik egin, arazoari buruz eztabaida egiteko, Rekondok salatu duenez. Etxegaraik erran du euskara plana ez zela ordenantza; ez zutela betetzeko beharrik, alegia. Ez du horrekin bat egin Rekondok: "Udalak onartutako plana zen, eta betetzeko zegoen".

Plan horren xedea, edonola ere, euskal hiztunen hizkuntza eskubideak bermatzea zela nabarmendu du Euskara Batzordeko ordezkariak, eta kezkagarritzat jo du, ondorioz, bertan behera utzi izana. "Geroa Bai gauzak nahasten ari da; planak ez zuen inposatzen, ez zuen euskaraz ez dakien inor euskaraz egitera behartzen".

Herrian hori argi uzteko eta azaltzeko beharra badela uste du Rekondok. Hori dela eta, Euskara Batzordeak bilerara deitu ditu herritarrak, abenduaren 18rako. Batzordeak, gainera, plan berria onartzeko prozesua jarri nahi du martxan. "Orain arteko plana oinarri hartuta, hura egokitzeko eta berriz martxan jartzeko urratsak egin nahi ditugu; Uemak egina zen, baina Lesakarentzat, eta batzordearen oniritziarekin". Rekondok uste du udalak hutsetik hasi nahiko duela plan berri bat. Ostiraleko osoko bilkuran, dena den, alkateak argi utzi zuen orain ez dela plan hori egiteko momentua. "Baditugu bertzelako lanak". Geroa Baiko Nafarroako arduradunek, berriz, auziari buruz ez dutela deus errateko azaldu dute.

Euskara plan batek zer ekartzen duen azaltzeko beharraz bat egin du Bortzirietako Euskara Mankomunitateko lehendakari Mentxu Peñak Rekondorekin, eta erakunde horretatik ere "pedagogia" egiteko beharra nabarmendu du. "Euskaraz ez dakitenak eta alfabetatu gabeko euskaldunak haien eskubideak kontuan hartuko ez dituzten beldur dira; lan egin behar dugu herritarrei argi uzteko helburua dela euskara bere tokian jartzea". Lesakak hartutako erabakiei buruz, herriak atzera egin duela azaldu du Peñak. "Pena da alkate euskaldun batek jarrera hori izatea".

Tresnak tonuan jartzeko ordua
2015-12-042015-12-03Albisteak, Beste albiste batzuk, Nafarroa

Tresnak tonuan jartzeko ordua

Datorren ostegunean Baluarten emango duten kontzertua prestatzeko ari dira lanean, egunotan, Nafarroako Orkestra Sinfonikoko musikariak. Tresnak tonuan jartzeko ordua dute. Oholtza gainean jotzeko; bai eta agertokitik kanpo ere. Gorabeheraz betetako urteak izan dira azkenok Nafarroako orkestrako kideentzat: murrizketek eragin diete, batetik; irailean egindako ikuskaritzak, bertzetik, ustezko irregulartasunak utzi ditu agerian erakunde horren kudeaketan. Nafarroako Gobernuko Kultura Departamentuko oraingo arduradunei dagokie datozen urteotarako norabidea zehaztea.

Departamentuko agintariek, hasteko, irailean egindako ikuskaritzak agerian utzitako datuak aztertzeko eskatu diote Nafarroako Kontuen Ganberari. "Horretan ari dira, eta txostena laster jasotzea espero dugu", azaldu du Kultura zuzendari Fernando Perezek. Kontuak "argitu" nahi dituzte, orkestrak etapa berri bat hasi ahal izateko. Ustezko irregulartasunena izanen da jorratu beharreko arloetako bat, bide berri horretan urratsak egiteko; baina ez da bakarra izanen. Aurrekontuak eta orkestraren egoitzaren auzia ere badaude mahai gainean, bertzeak bertze.

Kudeaketa "gardena"

Ikuskaritzak agerian utzitako datuen berri Nafarroako Orkestra Sinfonikoko egungo kudeatzaile Joaquin Romerok eman zuen, lehendabizikoz, joan den maiatzean. Romeroren zalantzak berretsi zituen ikuskaritzak.

Nafarroako Orkestra Sinfonikoak Santa Cecilia Orkestran du jatorria; Pablo Sarasatek sortu zuen, 1879. urtean. Egungo orkestra Pablo Sarasate Fundazioak kudeatzen du. Fundazio hori 1997an jarri zen martxan, eta sustatzaile ditu Nafarroako Gobernua, Santa Cecilia Kontzertu Elkartea eta Iruñeko Udala.

Kudeaketaren inguruko zalantzek 2007-2014 urte bitarteko epea hartzen dute. Garai horretan, Florentino Briones zen orkestrako kudeatzaile. Kultura kontseilari Ana Herrerak berak joan den urrian azaldu zuenez, Santa Cecilia Kontzertu Elkartearen eta Pablo Sarasate Fundazioaren arteko kontuen kudeaketan gertatu dira ustezko irregulartasunak. 325.728 euro da bi elkarteon arteko kontuetan ageri den aldea. Santa Ceciliak 2007tik 2014ra bitarte pilatutako kopurua litzateke hori. Kontua da 2007. urtera arte Pablo Sarasate Fundazioak berak kudeatzen zituela denboraldirako abonamenduen diru sarrerak. "Urte horretan, Santa Ceciliak hartu zuen bere gain lan hori; argi ez dauden hainbat kontu aurkitu ditugu; Santa Ceciliak bere kudeaketarako gastuak aipatzen ditu, bai eta Florentino Brionesi egindako hainbat ordainketa ere, bertzeak bertze haren etxebizitzaren alokairua pagatzeko. Hori guztia argitu beharra dago", erran du Perezek.

Orkestrako musikariek ere "gardentasuna" eskatu dute. "Iraganean gertatu dena argitzea nahi dugu, eta aurrera begira ere, kudeaketa gardena egin dezatela", nabarmendu du Nafarroako Orkestra Sinfonikoko langile batzordeko buru Ferran Tamaritek.

Musikarien lanaren alde egin du Tamaritek, eta argi utzi du gobernuak orkestrak aurrera egitea nahi badu, haren aldeko apustua egin behar duela. "Gure aurrekontuaren %90 diru publikoak ematen digu; baina ez guri bakarrik; munduko orkestra guztietan gertatzen da hori", azaldu du.

Izan dituzten murrizketak salatu ditu. 5,7 milioi euro izan zen aurrekontua 2010. urtean. Kopuru horrek behera egin du azken urteotan. 2016ko aurrekontuen proiektuan, 3,7 milioi euroko diru saila jaso du Kulturak orkestrarentzat.

Kultura zuzendariak argi utzi du kopuru hori ez dutela aldatuko. Nabarmendu du, gainera, departamentuaren helburua dela arlo guztien arteko oreka lortzea. "Sail guztiak dira inportanteak. Orain arte, adibidez, arte plastikoek gutxi jaso dute, eta diru sail hori handitu dugu".

"Orkestrak Nafarroako errealitate ekonomiko eta sozialera egokitu beharko du", gaineratu du Fernando Perezek. Tamaritek, berriz, "egonkortasuna" eskatu du, musikariek haien lana egin ahal izateko. Orkestrak, bertzeak bertze, hainbat urtetarako hitzarmena eskatu dio gobernuari. Horrekin ados da Perez, eta Kultura Departamentuaren asmoa hori dela azaldu du. Orkestrako kideekin lan egiteko prest da, lan baldintzak egonkortze aldera. Erran du, hala ere, orkestrak bertze diru iturri batzuk bilatu behar dituela.

Perezek ez du bat egin orkestrako kideekin egoitzaren auzian. Egun musikariek Barañaingo auditoriuma erabiltzen dute entseguak egiteko, eta Baluarte kontzertuak egiteko. Tamaritek uste du azken horrek beharko lukeela haien egoitza. Kulturak, berriz, Barañainen alde egin du. Elkarrizketari eman nahi dio bidea. Denen artean orkestraren bidea zehazteko.

“Gure inguruaren nahiak asetzen ditugu, gureak alde batera utzita”
2015-12-042015-12-03Albisteak, Nafarroa

“Gure inguruaren nahiak asetzen ditugu, gureak alde batera utzita”

Pertsona helduago baten azaletik kontatu du Esti Martinezek (Iruñea, 1991) haurdun geratu nahi ez duen baina gizarteak haurduntzen duen emakume baten istorioa. Horregatik, irakurle asko eta epaileak harritu egin dira Zuberoa Oteiza izenordearen atzean Martinez zegoela jakitean: 24 urteko gazte bat. Arratsalde batean gertatzen da guztia, baina, lerroz lerro, bederatzi hilabete igaro direla sinetsarazi dio egileak bere lana eskuetan hartu duen orori. Baita epaileari ere. Azkenean, Martinezen Silikonazko sabela narrazioak jaso du 25. Pedro Atarrabia literatur lehiaketako saria.

Nola jaso duzu sariaren berria?

Epaileetako batek, Felipe Juaristik, deitu zidan duela pare bat aste, eta haren ahotik jakin nuen euskarazko narrazioen saria niri ematea erabaki zutela. Bere iritzia ere esan zidan, baina orduan ez nuenez uste dei hori jasoko nuenik, ez dut ondo gogoratzen zer esan zidan [barre artean]. Badirudi norbait helduagoa espero zutela, idazteko moduagatik eta kontatzen den istorioagatik. Egia esan, nahiko balorazio ona egin zidan, eta hori ere sorpresa polita izan da niretzat.

Baina ez da jaso duzun lehenengo saria.

Esan daiteke lehenengo sari handia Pedro Atarrabia izan dela. Horrez gain, duela bi urte Nafarroako Unibertsitate Publikoak antolatutako sormen saria irabazi nuen Deiaren zain lanarekin, eta, horren aurretik, Iruñeko Udalak aipamen berezia eman zidan idazle berrien lehiaketan; baina handiena hau izan da, zalantzarik gabe.

Nondik datorkizu idazteko zaletasuna?

Betidanik gustuko izan dut irakurtzea, txiki-txikitatik. Nerabea nintzenean hasi nintzen gauzak idazten, eta azken lauzpabost urteotan ipuinekin hasi naiz, edo, behintzat, lehendik idazten nuenari forma eta itxura pixka bat ematen.

Silikonazko sabela ipuinak jaso du azken saria. Amatasuna edo amatasunik eza da narrazioaren ardatza. Nola bururatu zitzaizun gaia?

Aspalditik idatzia nuen; ez nuen sariketa honetarako idatzi bereziki. Berez, beste istorio batekin hasi zen guztia, baina pixkanaka forma aldatzen hasi nintzen, eta hau da atera den emaitza. Amatasunaren gaiarekin adierazi nahi nuen askotan gure inguruaren desioak asetzen ditugula, gureak alde batera utzita. Uste dut amatasunaren kontuarekin jende asko horrela senti daitekeela. Behar bat iristen denean edo adinera iristerakoan, badirudi tokatzen zaizula eta hori dela zure inguruak eskatzen dizuna. Nahiz eta zure benetako nahia ez izan.

Nola laburbilduko zenuke istorioa?

Normalean, zail samarra egiten zait istorioa zertan datzan azaltzea. Protagonista neska gazte bat da, eta bat-batean, espero ez duenean, haren inguruko lagunak haurdun geratzen hasten dira, tantaka-tantaka. Konturatu gabe, puntu kritiko horretara iristen da, eta inguruak nolabait haurduntzen du neska. Badirudi haurdunaldi horietaz kutsatzen dela. Ipuina denboran, berez, arratsalde bateko kontua da, baina egun horretan haurdunduz doa, eta ipuina erditzearekin amaitzen da.

Baina ez da haurdunaldi erreal bat, ezta?

Beste modu batera ere interpreta daiteke agian; ireki samarra da. Nik ezetz esango nuke, ez dela benetako haurdunaldi bat. Arratsalde bateko istorioa da, eta ez bederatzi hilekoa. Aipatzen den guztia ilusio moduko bat da, sinbolikoa. Ardatza silikonazko sabela da. Horrekin benetakoa ez den zerbaiti erreferentzia egin nahi izan diot. Gainera, azkenean badirudi pertsonaia silikona zati bat maitatzera heltzen dela.

Amonaren bizimoduarekin hasi duzu istorioa.

Belaunaldien arteko harremana dago lerro artean, amona-bilobek elkar ezagutu ez zuten arren. Protagonistaren amona inudea zen, eta, seme-alabak etxean utzita, Santanderrera joan behar izan zuen beste batzuen haurrak elikatzera. Protagonistak ere, hein batean, bere inguruaren desioak elikatzen ditu. Erditzera iristen da, eta badirudi bera ere ongi sentitzen dela, eta horri esker lagun artean onartuko dutela.

Zertan dira berdinak amona eta biloba?

Bakoitzaren izaera ez dut askorik landu. Hasieran, islatu nahi izan nuen amonak etxean hutsune bat utzi zuela, eta nolabait berak ere jasotzen duela amonak utzitako zulo hori bere belaunaldian. Amona oso bakarrik sentitzen da hartzen duen erabaki horretan, eta protagonista ere, jendez inguratuta egon arren, nahiko bakarrik sentitzen da.

Gorka bikotekidea dauka ondoan. Errealitatean maiz gertatzen den moduan, Gorkak aita izan nahi du, baina protagonistak oraindik ez.

Istorioan muturrera eramaten da kontu hori, eta, azkenean, neskak silikonazko sabela erabiltzen du, haien harremanean dagoen hutsune hori betetzearren edo. Bikote harremanean uste dut askotan iristen dela momentu bat non batak nahi duen eta besteak ez. Era berean, badaude bikote asko haien hutsuneak betetzeko seme edo alaba bat edukitzen dutenak. Kasu honetan, antzeko zerbait gertatzen da, baina benetako umerik gabe.

Zuk ere noizbait sentitu duzu zeure burua zerbait egitera behartua, ingurukoek behartua?

Behin baino gehiagotan. Pertsonaiaren kasua ez da nire errealitatera hurbiltzen, baina bai egoera orokorra. Haurdunaldiaren kontuarekin inguruaren eragina islatu nahi izan dut, baina ez da gai horretan bakarrik gertatzen den zerbait. Lagunartekoen eragina, eta, oro har, gizartearena oso handia da gure kulturan. Askotan zuk zerbait egin nahi duzu, baina ingurukoen beldurrez ez duzu egiten. Gehiegitan gertatzen da hori.

Bizirik atera dira
2015-11-272015-11-26Albisteak, Gizartea, Nafarroa

Bizirik atera dira

Lorea, Edurne, Izar eta Nora; asmatutako lau izen, benetako bertze horrenbertze emakumeren istorioak kontatzeko. Indarkeriazko istorioak dira. Indarkeria matxistak erdi bi egin baitzituen laurak. Hautsi egin zituen, haien bizitzaren une batean. Iraindu, mehatxatu eta kolpatu egin zituzten, ia hil arte. Agerikoak dira orbainak haien azalean; eta ikusten ez badira ere, mingarriagoak dira gogoan iltzatuta gelditu zaizkienak. Beldurra hurbil sentitzen du Edurnek, oraindik ere; bakardadearen eta babesgabetasunaren beldur da, berriz, Nora. "Sistemak ez du funtzionatzen", salatu du Loreak. Eta gizartearen ardura agerian utzi du Izarrek: "Epaitu nautela sentitu dut". Elkarri ematen diote babesa, hautsitakoa konpontzeko prozesuan. Barrukoa kanpora atera dute orriotan, mezu hori zabaltzeko: aurrera egin daitekeela. Haiek egin dute. Bizirik atera dira. "Ez isildu, eta salatu", erran nahi izan diete indarkeria pairatzen ari diren emakumeei.

Indarkeria matxista sufritu eta bizirik atera direlako, hain zuzen ere, argi utzi dute ez dituztela nahi hitz hutsak. Ez dela hori emakumeek behar dutena. Ekintzak nahi dituzte. Emakumeak lagundu eta babestuko dituzten neurriak. Agintari konprometituak, argazkia bilatzen duten horien tokian. Enpatia. "Gizartearen isiltasunak ere kolpatzen gaituelako", nabarmendu du Norak.

"Hain da garrantzitsua babesa!", berretsi du Izarrek. Gogoan du, ordea, berarenganako hoztasuna; epaitegietan eta ospitalean jasandako tratu hotza. 49 urte ditu, eta 15 urtez egon zen ezkonduta; tratu txar psikologikoak sufritu zituen. "Orduan ez nintzen konturatzen, baina ezkondu bezain pronto hasi zen nire kontrako indarkeria; hasieran zolia zen, baina areagotuz joan zen denborak aurrera egin ahala". Senarrak ez zuela deustarako balio errepikatzen zion, behin eta berriz. Ez zuela deus egiten ongi. Ez zela deus lortzeko gai. Eta Izarrek sinetsi egin zuen. Sinetsi egin zuen ez zela inor. Eta depresioak gogor jo zuen, ondorioz. "Ezin nuen lo egin; ezin nuen deus jan; hamabost kilo argaldu nintzen". Medikuek emandako pilulak baino ez zituen hartzen, egunez eta gauez. "Banekien ezin nuela horrela jarraitu; gizon hura utzi behar nuela; baina kosta egin zitzaidan erabakia hartzea".

Egin zuen, azkenean. "Nire bizitza hagitz tristea zela konturatu nintzen; egin behar nuela zerbait". Arazoak ez ziren dibortzioarekin amaitu, ordea; indarkeriak jarraitu zuen. "Banandu eta gero, nire kontra egin zuen. Hasi zen niri jazartzen; karrikara atera, eta atzetik nuen beti; telefonoz deitu, eta iraintzen ninduen; mehatxu egiten zidan; alaba kenduko zidatela erraten zidan, erotuta nengoela". Beldurrak hartu zuen Izar.

Senar ohia salatu zuen, baina auziak ez zuen aurrera egin. "Indarkeria psikologikoa jasan duzula erakustea hagitz zaila da, oraindik ere". Lezio hori ikasi zuen Izarrek, eta etorkizuna beltz agertu zen haren aurrean. "Ez nuen aurkitzen nire egunerokoa aldatuko zuen konponbiderik. Hagitz gaizki nengoen. Pilula potoa osorik hartu eta ia...". Izarrek ezin izan du esaldia amaitu. Ia hil egin zen. Ospitalera garaiz eraman zuten, ordea. Eta onik atera zen. Gogoan du, hala ere, erietxean inork ez zuela bere egoera indarkeria matxistarekin lotu. Medikuek ez zutela inolako txostenik idatzi, hori aipatu eta salatzeko. "Psikologia saileko gaixoa nintzen ni orduan; nire historia medikoa bazuten. Baina ez zuten deus egin. Eta nik hil egin nahi nuen. Bertzerik ez. Hil egin nahi nuen".

Psikologo batek eman zion une hartan behar zuen laguntza. "Familiari ia ez nion deus erran gertatzen ari zenaz. Ahizpari bai, eta hark anitz lagundu zidan. Hainbat lagun nire kontra jarri zituen senar ohiak, ordea. Bertzeentzat pertsona ona eta atsegina zen, beti laguntzeko prest zena". Izarrek ongi ezagutzen zuen, ordea, eta psikologo haren eskutik, azkenean, paper batean jasota gelditu zen Izar indarkeria matxistaren biktima zela. Hasi zen hobera egiten, eta bertze emakumeen eta hainbat elkarteren babesarekin, aurre egin zion senar ohiari. "Konturatu zenean ez nintzela isiltzen eta borrokatzeko gai nintzela, bakean utzi ninduen".

Nerabezaro lapurtua

Jasandako indarkeriak hamaika ondorio eragin zizkion Izarri. Psikologoek artatu beharrekoekin batera, baita bertze hainbat motatakoak ere. Ekonomikoak, adibidez. "Zenbait lan galdu egin nituen depresioak jota egon nintzenean; alaba galtzeko beldurrak ere behartu ninduen etxean gelditu eta hainbat lanposturi ezetz erratera".

Edurneri ere, ikasteko eta nahi zuen lanpostua bilatzeko aukera ebatsi zion indarkeria matxistak. 50 urte ditu, eta 13 zituenean amaren etxetik atera zuen gizon batek. Nerabezaroa lapurtu zion. Amets guztiak. Bere seme-alaben aita dena espetxean da egun, bertze emakume bat hiltzeagatik. Kartzelatik baldintzapean aske atera zenean hil zuen. Alaba adingabea bortxatzeagatik zegoen barruan. Lau urte barru beteko du zigorra, eta une horren beldur bizi da Edurne.

Sorterriko gizartearen matxismoa goiz ezagutu zuen Edurnek. "13 urte nituenean, nire atzetik hasi zen 20 urteko mutil bat; haren aitak nirea ezagutzen zuen, eta egun batean haren etxera gonbidatu ninduten urtebetetze besta batera. Joan nintzen, baina, besta amaituta, gizonak ez ninduen nire etxera eraman nahi izan, bueltan. Biharamunean ailegatu nintzenean, amak bota egin ninduen. Gizon haren etxean gelditu behar izan nuen".

Haur bat bertzerik ez zela nabarmendu du, behin eta berriz. Gizonaren etxean, kolpeak lehen unetik bilakatu ziren eguneroko kontu. "Tortura zen hura". 15 urterekin izan zuen lehen seme-alaba. Bost ditu, denera. Laugarrenaren haurdunaldian, sabela zapaldu egin zion bikotekideak Edurneri. Handik hiru egunera jaio zen haurra, behar baino lehen. "Ia hil egin zen".

Kolpeak, irainak, mehatxuak. Bai eta seme-alaben aurkako tratu txarrak ere. Etxea infernu bihurtu zion gizonaren indarkeriak familia guztiari. Bosgarren haurra jaio baino lehen, senide baten etxera ihes egitea erabaki zuen Edurnek. "Itzuli behar izan nuen, ordea, haurrak hilko zituen beldur nintzelako". Orduan ere Edurnek argi zuen hiltzeko gai zela gizon hura. Saiatu zen, behin baino gehiagotan. "Lepotik ia hil arte heldu ninduen behin; nabalarekin ere behin baino gehiagotan egin zidan mehatxu".

Bosgarren haurra jaio eta gero, bigarrenez alde egin zuen Edurnek. Orduan bai, betiko. Epaile baten agindua lortu zuen seme-alabak gizonaren etxetik ateratzeko. "Amaren etxean utzi nituen, Iruñera etortzeko". Handik zazpi urtera lortu zuen familia berriz ere elkartzea. Saminez eta doluz betetako familia zen, hala ere. Indarkeriak bere aurpegirik krudelena erakutsi zion Edurneri bikotekideak alaba bortxatu zuenean. "Ikaragarria izan zen". Edurnek ezin dio negarrari eutsi. Alabak aurrera egin duela nabarmendu du, dena den. "Nik ere bai. Baina ez gara denak berdinak". Indarkeriak bere hiru semeetako birengan izan duen eragin latza aipatu du: "Tratu txarrak jaso eta gero, erasotzaile bilakatu da haietako bat; bizkarrean ditu aitak egindako deskarga elektrikoen arrastoak. Bertze bat espetxean izan da, drogekin lotutako arazoen ondorioz. Han zegoela jakin nuen nire amaren etxean izan zenean nire anaiek semeaz abusatu zutela. Hark aitortu zidan. Bihotza apurtu zitzaidan une hartan".

Loreak adi entzun ditu Edurneren hitzak. Lagunak bizi izandakoak zerbait mugitu dio barruan. "Zure esperientziarekin alderatuta, nirea...". Ez du esaldia amaitu. Pentsatzen gelditu da. Edurnek bukatu du, haren ordez. "Bakoitzak bizi du berea. Denak dira latzak. Eta inork ez ditu merezi".

"Ez nintzen jabetzen"

Loreak 43 urte ditu, eta hiru seme-alabaren ama da. Tratu txar psikologikoak eta fisikoak jasan ditu. "Feminista eta independentea izan naiz beti; sekula ez nuen pentsatu gizon baten menpe egonen nintzela noizbait". Izarren hitzak bere egin ditu: "Tratu txar psikologiko horiek sotilak ziren hasieran; ez nintzen konturatzen. Lehen kolpeak jaso nituenean ere, ez nintzen jasaten ari nintzen indarkeriaz benetan jabetzen". Dibortziatzea erabaki zuen arte. "Seme-alabak jotzen hasi zen senarra. Zerbait egin behar nuen".

Sententzia jaso bezain pronto, etxeko sarraila aldatu zuen. Egun batean, ordea, sarrailak ere ez zuen senar ohia geldiarazi. "Seme-alabak hartzera etorri zen; aurpegiratu nion pentsioa ez zidala ordaindu, eta ez niola sartzen utziko. Une horretan, sorbaldetatik heldu ninduen, eta atearen kontra bota ninduen, indarrez. Hainbat kolpe eman zizkidan. Seme-alaben aurrean". Semeak eman behar izan zien larrialdi zerbitzuei abisua. "Ni ez nintzen gai. Etxeko atea zabalik zela oihu egin nuen, baina inor ez zen laguntzera etorri".

Senarraren aurkako salaketa jarri zuen egun horretan, lehendabiziko aldiz. "Eta senarrak nire kontrakoa ere bai, seme-alabak eramaten ez uzteagatik. Eraso egin niola ere salatu zuen". Loreak ezin zuen sinetsi. Are gutxiago, fiskalak senar ohiaren aurka eginen ez zuela erran eta gero. Epaiketaren eguna du Loreak gogoan. "Epailearen aurrera joan nintzen pentsatuz senar ohia epaituko zutela; baina epaiketa bion aurkakoa zen, familia barruko indarkeriagatik!". Sistemak huts egin zuela salatu du. "Aretoan nire ondoan izan nuen senar ohia. Nerbioek jota nintzen, negarrari ezin eutsi". Sententziak biak jo zituen errudun. "Helegitea aurkeztu dut, noski".

Administrazioak ez duela babestu sentitzen du Loreak. Familiaren laguntza beti izan du, ordea. Eta eskertu du. Beldurra ez dela desagertu onartu, eta aitortu du bere salaketa eragin zuen erasoa jasan arte ez zuela uste senar ohia hori egiteko gai izanen zenik.

Edurnek bezala, ordea, Norak beti izan zuen argi senarra bera hiltzeko gai izanen zela. Eta saiatu zen. Aurpegian utzi zizkion 2008. urtean gertaturiko eraso haren arrastoak. Arropen azpian ere bai. Baina ispiluari so egiten dion bakoitzean ikusten dituen orbainek egiten diote min gehien Norari. "69 puntu eman zizkidaten aurpegian. Ispilu batean nire burua ikusten dudan bakoitzean, ordukoak etortzen zaizkit burura. Ezin diot eraso horri ihes egin". Gizarte Segurantzak, gainera, uko egin dio behar dituen ebakuntzak ordaintzeari. "Erakunde publikoek erabat babesgabe utzi naute".

Nora hiltzen saiatu eta gero, bere buruaz bertze egin zuen haren senar ohiak. 16 urterekin hasi zuten harremana, eta lehendabizikoz haurdun gelditu zenean hasi zen emakumea indarkeria matxista sufritzen. Seme-alabengatik eutsi zion egoerari. "Bakarrik nintzen; ez nekien zer egin; ez nintzen senarra uzteko gai".

Urrats hori egiteko indarra lortu zuen, azkenean. Baina beldur zela nabarmendu du Norak. "Argi nuen alde eginen nuen egun berean ni hiltzen saiatuko zela". Egoeraren berri eman zion seme zaharrenari. Baina ez zion sinetsi. Aitak amari emandako labankaden berri izan zuenean, lur jota gelditu zen. "Badakit errudun sentitzen dela, baina ez du zertan", erran du Norak.

Hil nahi zuen gizonari aurre egin zion emakumeak. Eta horregatik salbatu zen. Loreak errandako hitzak ekarri ditu gogora, eta berak ere oihu egin zuela nabarmendu du: "Banekien bizilagunak etxean zirela. Atea ireki nuen, eta oihu egin nuen, senar ohiak iletik heldu eta barrura sartu baino lehen. Baina inor ez zen laguntzera etorri". Ondoko eraikineko bizilagun batek erantzun zion Noraren laguntza deiari. "Etorri zenean haren aurpegia zuri zegoen; odolez betea nintzen". Hogei minutuz egon behar izan zuen karrikan, anbulantziaren zain.

"Indartsua naizela ematen du, baina nik uste dut jaso ditudan kolpeek egin nautela indartsu". Malkoek irrist egin diote Norari. "Anitzetan pentsatzen dut nola ote den posible niri halakorik gertatu izana; edozeini gertatzen ahal zaio; hori da kontua".

Edurnek lehortu ditu Noraren malkoak. Jaso du Izarren eta Lorearen besarkada bana ere. Eskutik heldu diote elkarri. Elkarrekin indartsuago direla sentitzen dutelako. Bizirik atera, eta aurrera egin dutelako.