Kattalin Barber

Ricardo Urrizolak (Iruñea, 1968) 2.000 izen propio baino gehiago jaso ditu Consejo de Guerra. Injusticia militar en Navarra, 1936-1940 liburuan. 1936tik 1940ra arteko 600 bat auzitan aurkitu ditu izen horiek, Iruñeko Artxibo Militarrean. 1936ko gerraren testuinguruan Nafarroa nolakoa zen eta militarrek gizartean zer-nolako kontrola ezarri zuten aztertu du, besteak beste.

Zer dela-eta hasi zinen auzi horri buruz ikertzen?

Bost urteko lana izan da. Memoria historikoaren legea onartu zenean, artxibo militarretan arakatzeko aukera ireki zen. Txalaparta argitaletxeak eman zidan abisua. Izan ere, ordura arte itxita zeuden armadaren artxibategiak. Baimena eskatu nuen, eta ikertzen hasi nintzen. Ez nuen inolako arazorik izan lana aurrera eramateko. Egia esan, ordura arte ezer gutxi nekien 1936ko gerrari buruz. Artxibo askotan ibilia naiz, baina 1936ko gerra ez dut inoiz ikertu. Bereziki, XVI., XVII. eta XVIII. mendeetako dokumentuekin ibili naiz.

Zer motatako dokumentazioa dago artxibo militarrean?

1936tik 1939ra bitarteko dokumentu guztiak ikertzeko baimena jaso nuen. Auzitegi militarren ohiko jarduna agertzen da, besteak beste. Astean hirutan joaten nintzen, eta nirekin beti soldadu bat zegoen, zer egiten nuen ikuskatzeko. Normalean, artxiboetan ez dizute argazkirik ateratzen uzten, baina horretarako ere baimena jaso nuen. Hortaz, sei hilabete eman nituen bi kamerarekin dokumentu guztiei argazkiak egiten, eta gero ikerketa etxean egin nuen. Esan daiteke artxiboa eraman nuela etxera.

1936ko gerran 3.000 pertsona baino gehiago hil zituzten frankistek Nafarroan; horietatik zuk 38 aurkitu dituzu dokumentuetan.

Bai, hasieratik arreta eman zidan datuak. Hor dauden auzien arabera, militarrek botere guztia bereganatu zuten herritarrak epaitzeko. 38 pertsona hil zituzten, auzitegi militarrek heriotza zigorra ezarri eta gero. Gaztelugibelean fusilatu zituzten. Baina gerran 3.000 hildako baino gehiago egon ziren. Terrorismo hutsa izan zen. Ez zegoen epaiketarik, eta zigorgabe gelditu ziren.

Zein zen giroa urte horietan Nafarroan?

Eguneroko bizitzan erabateko kontrola zuten militarrek Nafarroan, gerraren lehendabiziko egunetik. Altxamendua gertatu eta hurrengo astelehena laneguna zen, eta Fronte Popularrak irrati bidez lanera ez joateko abisua eman zien herritarrei. Militarrek, aldiz, lanegun normal bat izatea eta lanera joatea nahi zuten. Hortaz, militarrak kontrolatzen hasi ziren nor joaten zen lanera eta nor ez. Tabernetan egon ziren zelatatzen, eta hainbat eta hainbat atxilo hartu zituzten. 'Hemen ez da ezer aldatu, eta bizitzak beti bezala jarraitu behar du'. Horixe zen militarrek zabaldu nahi zuten mezua.

Ia 600 auzi bildu dituzu. Zer-nolako istorioak jaso dituzu?

Denetarik dago. Bakoitza istorio bat da, eta ez du zerikusirik aurrekoarekin. Errepresioa, sententziak, salaketak, zigorrak... Hasieratik, ezkerreko jendeari armak kendu zizkieten eskuineko jendeari banatzeko. Salatari asko zeuden orduan, eta arma batekin harrapatzen bazintuzten bazenekien zein zen ondorioa. Familia susmagarria baldin bazenuen, kartzelara zindoazen.

Herritarrak defendatzen ziren?

Ikertzen ari nintzela, lagunei laburpen moduko bat egin nien. Esan nien 1936ko Iruñean nagusi zirela pistolak, alkohola eta barrabilak. Hiru hitz horiek deskribatzen dute militarren jarduna. Agintzen zuten, eta nahi zutena egiten zuten. Bi tirorekin konpontzen zuten dena, eta herritarrak mehatxatzen zituzten. Beldurra zuten. Senideren bat edo gertukoren bat desagertzen bazen, jendeak ez zuen salatzen. Eta, horregatik, hain zuzen ere, oraindik ere agertzen dira ezagutzen ez genituen kasuak honi buruz hitz egiten dugunean, isilik egon direlako urtez luzez, beldurrez josita.

Inork ez zituen salaketak jartzen?

Aurkitutako informazioaren arabera, salaketa kasu bakarra aurkitu dut. 1937. urtean izan zen. Emakume batek senarraren desagertzea salatu zuen. Altsasuko alkate izandakoa zen; mezan egon, eta gero bi gizonekin bat egin omen zuen etxerako bidean, eta ordutik ez zuten gehiago ikusi. Militarrek salaketari bidea eman zioten, baina ezerezean gelditu zen.

Militarren, falangisten eta erreketeen arteko gatazkak ere jaso dituzu. Nolakoak ziren?

Behin gerra hasita, Iruñeko Dormitaleria kalean prostituzio etxeak irekitzen hasi ziren. Han ere nahi zutena egiten zuten militarrek; auzi asko daude prostituzio etxeetan gertatutakoak. Udaltzaingoarekin liskarrak izan zituzten. Esan daiteke bat egin zutela hasieran altxamendua babestu zuten guztiek, baina, poliki-poliki, botere banaketa dela eta, arazoak sortzen hasi ziren. Militarrak gutxi ziren hemen. Nafarroan karlistak ziren nagusi, eta frontetik itzuli zirenean ikusi zuten militarrek agintzen zutela, baina haien familiak bakarrik zeudela eta lagun asko hil zirela. Falangistekin ere arazoak izan zituzten, karlistentzat oso garrantzitsua baita erregearen figura, baina falangistek ez dute ez jaungoikorik, ez erregerik. Lehia handia zegoen haien artean.

Zer-nolako ekarpena egiten dio zure liburuak memoria historikoari?

Gerrari buruz gehiago jakitea ekarri du liburuak. Azken finean, mapa osatzea. Orain dela 30 bat urte Jose Mari Esparzak argitaratu zuen Navarra 1936: de la esperanza al terror liburua. Lan horrek 3.000 hildakoren berri eman zuen. Hau segida izan daiteke mapa osatzeko bidean. Nik ikertu dut auzitegi militarren ohiko jarduna; eta ikertu ditut, halaber, Nafarroako orduko giroa eta armadak ezarritako erabateko kontrola.

Edurne Elizondo

Jose Manuel Morenok (Espinoso del Rey, Toledo, Espainia, 1952) ontzat jo du Nafarroako Gobernuak klimaren aldaketara egokitzeko proiektua martxan jarri izana. Ekologian katedraduna da Moreno Gaztela-Mantxako Unibertsitatean, eta baita IPCC Klima Aldaketari Buruzko Gobernuen Arteko Taldeko kide ere.

Baikor izateko tarterik ba al dago klimaren aldaketari buruz?

Parisko akordioa garatzeko aukerari eutsi behar diogu. Asmo handikoa da, baina behar du herriek baliabide gehiago jar ditzatela mahai gainean, konpromiso handiagoa har dezatela. Helburua da planetaren tenperaturak ez gora egitea bi gradu baino gehiago, baina, herriek hartutako konpromisoei so egiten badiegu, hiru gradutik gertu izanen gara. Beraz, konpromiso handiagoak behar ditugu, klimaren aldaketak ekar ditzakeen ondoriorik larrienei aurre egin ahal izateko.

Datuak kezkagarriak dira?

2017. urtea bigarrena izan da urterik beroenen zerrendan, datuak jasotzen direnetik. Beroena izan da, kontuan hartzen badugu 2016an El Niño-ren fenomenoaren eragina izan genuela, eta 2017an ez. 2017an etengabekoak izan dira berri txarrak: lehorteak, tenperatura inoiz baino altuagoa... Ezohikoz betetako urtea izan da, baina ezohiko gertaera horiek ari dira datorkigun bidea zehazten. 2017an gertatu denak erraten digu, funtsean, ez dugula klimaren aldaketaren zain egon beharrik, hemen dugulako jada.

Urrian Portugalen eta Galizian gertatu ziren suteak klimaren aldaketaren ondorio izan dira?

Sekula izan gabeko tenperatura esparru batean gertatu ziren iazko sute horiek; hau da, klima berri baten esparruan gertatu ziren. Klimaren aldaketa hemen dugu, zalantzarik gabe. Zientzialariak aspaldi hasi ziren gertatzen ahal zenaren berri ematen: 2001. urtean, IPCC Klima Aldaketari Buruzko Gobernu Arteko Taldeak hirugarren txostena onartu zuen, eta agiri hartan ohartarazi zuen gertatzen ahal ziren beroaldiez. 2003an sekulako beroaldia gertatu zen Europan, eta 70.000 pertsona hil zituen. 70.000. Inor ez zen oroitu bi urte lehenago zientzialariek errandakoarekin.

Agintariei ere kosta egin zaie zientzialariek errateko zutena entzutea?

Gertatzen dena da agintariek, herrietako gobernuek, datu zehatzak nahi izaten dituztela. Jakin nahi dute zer gertatuko den, non eta noiz. Baina zientzialariontzat zaila da hain zehatzak izatea klimaren aldaketari buruzko kontuetan. alerta piztu dugu, eta ordua da erabakiak hartzeko, gertatzen ahal denari aurre egiteko prest ote gauden jakiteko.

Klimaren aldaketara egokitzea da orain kontua?

Bai. Prest egon behar dugu gertatzen ahal denari aurre egiteko. Eta hobe dugu egoerarik txarrenari aurre egiteko prestatzen hasten bagara.

Garaiz gara klimaren aldaketaren ondoriorik larrienak hutsean uzteko?

Munduko gobernu guztiek erabakiko balute bihar isurketa bakar bat ere gehiago ez egitea, klimak aldatzen jarraituko luke; izan ere, atmosferan berotegi efektua eragiten duten gas kopuru nahikoa isuri dugu jada, aldaketak denbora batez aurrera egin dezan. Noski, lortuko genuke ondoriorik larrienak hutsean uztea. Baina orain egoera arriskutsu batean gaude; berdin jarraituz gero, baliteke tenperaturak hiru gradu egitea gora mende amaierarako. Hori anitz da. Sekulakoa da. Eta horrek erran nahi du aldaketa nahiko handi bat gertatuko dela ezinbestean. Tenperatura bi gradutik gora ez igotzeko, 2050erako isurketek %50-%70 egin beharko lukete behera. Parisko akordioan jasotakoa da, ordea, isurketen gorakada pixka bat apaltzea. Datu hori nahikoa da, nire ustez, jendea arazoaren dimentsioaz eta dagoen urgentziaz jabetzeko.

Ameriketako Estatu Batuak Parisko akordiotik at gelditu izanak are larriago bilakatzen du egoera?

Gehien kutsatzen dutenetako bat da, eta, aldi berean, klima aldaketaren aurkako borroka oztopatzen du. Horrek anitz zailtzen du mundu osoko politikak garatzea hain boteretsua den herri baten kontra. Uste dut garrantzitsuena hango herritarren erantzuna izanen dela, bai eta estatuek beren kabuz hartzen ahal dituzten erabakiak ere. Adibidez, Kalifornian kezka handia dute auziarekin, eta konpromisoa hartu dute Parisko akordioaren helburuekin bat egiteko.

Nafarroak ere Life proiektu bat aurkeztu du, klimaren aldaketara egokitzeko. Arazoak planeta osoari eragiten diola kontuan hartuta, eraginkorrak dira tokian tokiko martxan jarritako gisako neurriak?

Klimaren ikuspuntutik ez da garrantzitsua nork uzten dion kutsatzeari; atmosferarentzat, isurtzen ez dugun karbono gramoa da onena. Argi dago auziak mundu osoari eragiten diola, eta mundu osoak egin behar diola aurre. Baina edozein txokotan egiten denak laguntzen digu urratsak egiten. Klimaren aldaketa jada gertatu dela kontuan hartuta, garrantzitsua da egokitzen hastea, eta esparru horretan ari da Nafarroako Gobernua. Inportantea da jakitea zeri aurre egiteko gai garen une honetan.

Datuek diote energiaren jatorria fosila dela oraindik ere. Energia berriztagarriak benetako alternatiba al dira gaur egun?

Energia berriztagarri horietako hainbat garatzen joan dira, eta lehiakorrak dira: haize errotena, adibidez. Uste dut bidea hori dela, energia berriztagarrien alde apustu egiten jarraitu behar dugula, ezinbestean. Oztopoak jarri izan zaizkie, baina ezin dugu hori egiten segitu.

Espainiako Gobernuak eguzki energiaren auzian hartutako erabakiez ari zara? Zaila da politikariek entzutea zientzialariek errateko dutena?

Era askotako interesak daude tartean. Kontua da herritarrek dutela, azkenean, nork agintzen duen erabakitzeko ahalmena. Bertzelako ardurarik ere badute herritarrek, noski. Etxean ere gauza anitz egin ditzakegu.

Hainbat herritan, halere, gehiago sumatuko dituzte klimaren aldaketaren ondorioak, ezta?

Bai. Gutxien garatutako herriak dira zaurgarrienak klimaren aldaketaren aurka. Ez dute baliabiderik ondorioei aurre egiteko. Horrek erakusten du mundua ez dela bidezkoa. Egoera dramatikoak gertatzen ahal dira. Pentsa laboreak ekoizten dituen herri nagusietako batek prezioak igotzen dituela, klimarekin lotutako gertaera batengatik. Horrek ekartzen ahal du herririk pobreenetan labore horiek ezin erostea. Urrutiko gertaera batek ere eragiten ahal digu. Ez da bidezkoa.

Kattalin Barber

Betaurreko moreak ez ezik, berdeak ere jantzi ditu Ana Maria Dominguezek (Plasencia, Espainia, 1981). Iruñeko Udaleko ingurumen heziketako teknikaria da, esperientzia handikoa kolektibo ekologista eta feministetan. Asteazkenean hitzaldia eskainiko du, CGTk antolatuta, Iruñean.

Zein da ekologismoaren eta feminismoaren arteko lotura?

Nahitaezko lotura da ekologismoaren eta feminismoaren artekoa. Ekologismoak ingurumenaren babesa du oinarri, baina ingurumena zentzu zabalean ulertuta, eta faktore sozialak kontuan hartuta. Horrela ulertzen dut nik, behintzat. Ekologismoan betaurreko berdeak jantzi nituen, eta feminismoan, berriz, betaurreko moreak. Orain, bi koloredun betaurrekoekin ikusten dut mundua. Ingurumen arazoez jabetzeaz gain, lurra interes ekonomikoen, politikoen eta pribilegiatutako klaseen mesedetan dagoela konturatu nintzen. Hau da, kapitalismoaren mesedetan. Eta feminismoak emakumeen mendekotasuna erakusten du sistema patriarkal batean. Orduan konturatu nintzen lotura handia dutela, bi menpekotasun mota direla. Gainera, ezinezkoa da sistema kapitalista bat existitzea sistema patriarkalik gabe.

Hortaz, nola definituko zenuke ekofeminismoa?

Bizitzaren iraunkortasunerako a priori desberdinak diruditen bi korronteen arteko nahitaezko elkarrizketa gisa ulertzen dut ekofeminismoa. Ekologismoa eta feminismoa ez dira hain desberdinak, badituzte ezaugarri komun asko. Borroka feminista eta ekologisten arteko elkarrizketak kontuan hartuz, modu osatuago batean ikus dezakegu nola joan gaitezkeen beste eredu desberdin baterantz. Ekologismoak ingurumenari eta bizitzari eutsi nahi dio, baina, ez badu begirada feminista txertatzen, asko utziko du kanpoan. Horregatik diot ekofeminismoaren begirada osatuagoa dela. Ekologismoak eta feminismoak bat egiten dute ekoizpenari egindako kritikan, hazkunde ekonomikoari egindakoan eta garapenari egindakoan, eta bat egiten dute eguneroko bizitza erdigunean jarriko duen gizarte eta ekonomiaren aldeko apustuan. Azken finean, feminismoa eta ekologia lotzea da ekofeminismoa. Hau da, mundua aldatzeko bi teoria eta praktika horiek elkarrengana gerturatzea.

Ekologismoak elikatzen du feminismoa eta alderantziz?

Bai, ekofeminismoak bietatik edaten du, bi menpeko harremanetatik. Kezka asko berdinak dira, eta jatorriak ere bai, hortaz. Egia esan, gero eta aurrerapauso gehiago ematen ari dira, askotan ekofeminismo hitza agertu gabe. Adibidez, orain dela gutxi irakurri nuen Klima Aldaketaren Bide Orria dela-eta emakume talde bat kexu agertu zela, genero ikuspegia falta zitzaiolako. Izan ere, pobrezia energetikoa handiagoa da emakumeen artean. Begirada hori kontuan hartzen ez badugu, ez dugu begirada osoa izanen, ez ditugu osagai guztiak izanen zapalketa ulertzeko.

Feminismoan ere kontuan hartzen da begirada ekologista?

Feminismoan ez da zertan egon begirada ekologista bat. Era berean, ekologismoa ez da zertan feminista izan. Bat egin dezaketen bi kontzientzia mota dira. Hala ere, feminismoan sakontzen badugu, eta, adibidez, heldu den asteko greba kontuan hartzen badugu, konturatuko gara diskurtso hau gero eta gehiago hartzen dela kontuan. Lan greba, zaintza greba eta kontsumo greba izanen da. Greba honetan badago begirada hori, eta azken bi urtetik hona hasi naiz horrelako begirada ikusten feminismoan. Aurreko urteko Martxoaren 8ko manifestazioaren bukaeran irakurri zena oso ekofeminista izan zen. Gero eta gehiagok hartzen dute bere gain diskurtso antikapitalista eta antikontsumista.

Nola eraman daiteke praktikara ekofeminismoa?

Hain zuzen ere, nik uste dut ekofeminismoaren erronka handienetarikoa dela praktikara eramatea. Oso teorikoa da, eta saiatu behar dugu praktikara eramaten, baina diskurtsoa ekintzetara eramatea zaila da, eta esfortzu handia egin behar dugu. Adibidez, jabetzea emaitza ez dela prozesua baino garrantzitsuagoa. Nire lanean, asteleheneroko bileran "zer moduz?"batekin hasten gara beti. Bakoitzak bere bizitza du, baina guztia kontuan hartzen saiatzen gara. Kostatu zaigu giro hau eraikitzea gure artean, baina lortu dugu. Ez gara makinak, eta bakoitzari gertatzen zaionak inporta du.

Nolakoa da ekofeminismoaren mugimendua Euskal Herrian?

Mugimendu handia dago, kontua da askok ez dutela euren burua ekofeministatzat jotzen. Hala ere, haien ekintzen bidez har ditzakegu borroka horiek ekofeministatzat. Adibidez, niri iruditzen zait Bilgune Feministak dituen lan ildo askok ekofeminismoaren begirada dutela. Ekofeminismoaren etiketa jarria ez duten arren, pentsamenduarekin bat egiten dute. Horrez gain, gero eta topaketa eta jardunaldi gehiago daude ekofeminismoaren inguruan, bizitzaren jasangarritasunarekin lotuta.

Zer-nolako erronkak ditu mugimenduak?

Diskurtsoa praktikara eramatea izanen litzateke erronka handi bat. Ongi legoke, halaber, talde batek teoriatik praktikarako bidea hartzea eta modu horretan gure egunerokotasunera, gure kolektiboetara eramatea mugimendua. Transgenero begirada ere behar du ekofeminismoak. Lan egin behar dugu, gizonen eta emakumeen arteko dikotomia gainditzeko.

Edurne Elizondo

Jende gazte berriak eta aspaldiko kideek egin dute bat Kattalingorri elkartearen batzorde berrian. LGTB kolektiboa artatzea dute helburu: Iruñean, udalaren Harrotu zerbitzua kudeatzen dute (San Gregorio, 28); Nafarroako gainerako herrietarako, berriz, Kattalingune dute martxan (Abejeras, 41), gobernuaren eskutik. Egungo prozesuaz eta gerora begirako erronkez mintzatu dira Kattalingorriko kide Erika Salvatierra (Iruñea, 1989) eta Xabi Sanchez (Iruñea, 1971).

Ziklo berria hasi du Kattalingorrik?

XABI SANCHEZ: 2015. urtetik egon gara prozesu batean murgilduta. Urte hartan Aldapa karrikan genuen egoitza itxi genuen. Erakundeetan aldaketa gertatu eta gero, haiekin beste harreman bat garatzeko aukera izan genuen, eta elkarlan horrek eman ditu bere emaitzak. Batetik, Nafarroako Gobernuaren eskutik, Kattalingune jarri dugu martxan, LGTB kolektiboa artatzeko; bertzetik, Iruñeko Udalaren eskutik, Harrotu bulegoa kudeatzen dugu. Lan bera egiten dugu, baina hiriburuan. Kattalinguneren lan esparrua Nafarroako gainerako herriak dira, eta Tuteran ere badu bulegoa.

Barrura begira ere, batzordea berritu du Kattalingorrik.

X. S.: Hala da. Azken bi urteotan lan handia egin dugu, zama handia izan dugu gainean. Batzordea berritu eta talde anizkunagoa osatu dugu, aurrera begira ditugun erronkei aurre egin ahal izateko.

Erakundeen babesa izateak nola eragin dio zuen lanari?

ERIKA SALVATIERRA: Lantaldea profesionalizatu egin da. Betiko aldarrikapenei eutsi diegu, baina bestelako esparru bat sortu da lan egin ahal izateko. Erakundeetan aldaketa gertatu eta gero, LGTB politikak bultzatu dituzte erakunde horiek. Nafarroako Gobernuak diru laguntza ematen dio Kattalingorriri, kolektiboa artatzeko lan hori profesionalizatu duen bakarra delako. Sexologia oinarri hartuta, erakutsi dugu kolektiboan dauden pertsonak profesionaltasunez artatzen ahal ditugula. Iruñeko Udalak bere zerbitzuaren kudeaketarako plegua plazaratu zuen, eta aukera ikusi genuen aurkezteko. Eta egokitu zitzaigun. Lanean ari gara.

Kattalingunek eta Horrotuk nork bere egoitza du, ezta?

X.S.: Bai. Kattalingune sortu zenean, Harrotu ez zen existitzen, eta gure lan esparrua Nafarroa osoa zen. Udalak erabaki zuen bere zerbitzu propioa martxan jartzea, eta horrek ekarri du Harrotu bulegoa zabaltzea. Ondorioz, Kattalingune ariko da gehiago landa eremuan, eta Harrotuk Iruñean eginen du lan.

Kattalingorri, nolabait, zerbitzuon eta erakundeen arteko zubi bilakatu da?

E.S.: Bai, ezin dugulako ahaztu erakundeei eskatu egin behar zaiela. Legea iaz onartu zuten, eta ongi dago, baina orain legea garatu behar dute. Beraz, erakundeei beren lana egin behar dutela gogorarazi behar diegu etengabe, legeak garatu eta baliabidez hornitu behar direlako. Legeak bermatzen direla zaindu behar dugu, bai osasungintzan, bai eta hezkuntzaren esparruan ere.

X.S.: Oraindik ere beharrezkoa da aldarrikatzea eta borrokatzea, eta lan hori egitea herri mugimenduetatik. Kattalingorrik esparru hori betetzen du, eta, aldi berean, talde profesionala du. Formula berezi hori sortu dugu. Denok elkarrekin ari gara zerbait sortzen. Eta horri gehitu behar diogu orain Kattalingorrin batzordea berritu dugula, eta horrek biziberritu duela elkartea.

E.S.: Batzorde anizkuna da, inoiz baino anizkunagoa, besteak beste, jende gazte berria sartu delako lantaldean.

LGTBI legea onartu zuen iaz Nafarroako Parlamentuak; orain, Transbide izeneko zerbitzua jarri du martxan gobernuak. Kontent halako urratsek ekartzen ahal dutenarekin?

E.S.: Oso positiboa da. Azken urtea oso intentsoa izan da, eta lan handia egin dugu. Ez bakarrik Kattalingorrik; Transkolore eta Ortzadar ere aritu dira. Bazter ginen lehen, eta, bat-batean, sekulako bultzada jaso dugu. Sumatzen dugu aldaketak ekarri duela urratsak egiteko benetako nahi bat. Transbide oso positiboa da, batez ere, paradigma aldatzen duelako, eta pertsona jartzen duelako erdigunean. Pertsona horrek, gainera, jada ez du diagnostikorik behar. Kataluniako zerbitzua hartu du Nafarroak oinarri berea garatzeko eta oso ongi funtzionatzen du. Hori da bidea, baina lanean jarraitu behar dugu.

Zein esparrutan sakondu beharko litzateke, zuen ustez?

E.S.: Hezkuntzaren esparruan, adibidez, behar dugu sexuen hezkuntza bat, baina benetakoa, oinarrizkoa, eta txikitatik, guztiontzat. Sexu heziketaren auzia jasotzen duen dekretua onartu zuen gobernuak, baina garatzeke dago oraindik.

Hezkuntzaren arloan, jendaurrean salatu berri ditu Nafarroako Unibertsitateko ikasle talde batek erakunde horrek azterketa batean egindako galderak; bertzeak bertze, homosexualitatea zuzentzen ote den. Zer deritzozue?

X.S.: Halako jarrerekin, aurrean izanen gaituzte beti. Administrazioari eskatu behar diogu horrelako jarrerak ez ditzala babestu, eta bultza eta babes dezala, berriz, halako gorroto dinamikei aurre egiten dien lana.

Igandean Ekai Lersundiren omenezko lore eskaintza antolatu zenuten. Bere buruaz bertze egin zuen 16 urteko nerabe transexualak. Halakoen aurrean, zer?

E.S.: Gogorra izan da. Honat etortzen den jendeak eskertzen du asko eskaintzen diogun arreta. Batez ere, trans egoeran direnek. Egunotan, pertsona bat etorri da, eta sentitzen duen sexuaren arabera hitz egin diot, eta oso pozik joan da, itzuliko dela esanez. Hori da kontua. Horregatik merezi du gure lanak.

Nerabezaroa denentzat da zaila, baina are gehiago trans egoeran direnentzat. Gizarte binario batean bizi gara, eta rolak oso zehaztuak ditugu. Niri zalantza bat sortzen zait: benetan hormonak hartu nahi badituzte, zergatik ez diegu horretarako aukera ematen? Bakoitzak erabaki dezala.

X.S.: Azken urteotan lortu da transexualitatea gero eta ikusgarriago bilakatzea, eta horrek ekarri du jende gehiago artatzeko beharra. Chrysallis elkarteak egindako lanak ere ekarri du aukerak mahai gainean jartzea. Erakundeek dauden beharrei erantzun behar diete, eta berandu baino lehen erantzun behar dute. Trans kolektiboak esaten duenari egin behar diogu so, eta esaten duen hori bideratzeko baliabideak jarri behar ditu administrazioak.

Kattalin Barber
Nafarroako zerga arau berriak eta erkidegoan dauden paisaia naturalak giltzarri izan dira, Itziar Garcia Zubiriren ustez, ikus-entzunezkoen sektorea hazteko. Lan ona egiten ari direla dio, baina tokiko profesionalak eta ekoiztetxeak zai...

Edurne Elizondo

Trantsizioari buruzko jardunaldiekin hasiko da 78ko Sanferminak Gogoan ekinaldiak prestatutako egitaraua, hilaren 20an. Plataformako kide dira Amaia Kowasch (Iruñea, 1990) eta Sabino Cuadra (Amurrio, Araba, 1949).

Noiztik ari da 78ko Sanferminak Gogoan plataforma lanean?

SABINO CUADRA: Taldea, berez, 1978ko sanferminetakoa gertatu eta berehala sortu zen. Hasieran, halere, egitura juridikorik ez zuen. Hasi ginen biltzen lagunak, LKIko jendea, Germanen kuadrillakoak... Urtero egiten genuen zerbait. Hasieran, ekitaldi xumeak ziren. Hilarria jarri genuenean, hasi ginen urteroko omenaldia han egiten. Egungo egiturarekin, elkarte gisa, 2007. urtetik dago martxan plataforma.

Zuk noiz egin zenuen bat ekinaldiarekin?

AMAIA KOWASCH: Nik bat egin nuen duela hiru urte inguru. Omenaldietan parte hartzen hasi nintzen orduan. Oraingo jarduerak prestatzeko betean lanean, berriz, duela urtebete luze hasi nintzen.

German Rodriguezen heriotzaren 40. urteurrena betetzen da aurten. Urteroko omenaldiaz harago joateko aukera ematen du datak?

S. C.: Bai. Izan dira beste urteurren berezi batzuk ere. 20. urteurrena bete zenean, kanpaina handi bat egin genuen, eta ekitaldi berezi bat Labrit pilotalekuan. Antzekoa gertatu zen 30. urteurrenean. Bertzeak bertze, erakusketa berezi bat egin genuen Burlatako kultur etxean.

A. K.: Nik uste dut 40. urteurren honek berezi edo ezberdin duela, aurrekoekin alderatuta, erakundeei begira egin dugun lana. Asko aldatu da egoera. Iruñeko Udalak, adibidez, osoko bilkuran onartu zuen egiaren batzorde bat sortzea. Erabaki du, gainera, jarriko dugun monumentuaren auzian laguntzea. Gure manifestuarekin ere bat egin du udalak. Ez bakarrik Iruñekoak; beste hainbat ere hasi dira orain atxikimendua adierazten. Parlamentuan, berriz, 1978ko sanferminetako gertakariei buruzko agiriak desklasifikatzeko eskatu genuen. Berriki egin dio parlamentuak berak eskaera hori Espainiako Gobernuari. Europako Parlamentuarekin ere hasi gara harremanetan.

Oraindik gauza anitz badira argitzeko German Rodriguezen heriotzaren eta egun hartako gertaeren inguruan?

S. C.: Agiri eta informazio asko dago argitu gabe. Garai hartan ireki ziren sumario guztiak artxibatu zituzten. Epaiketarik ez zen izan: inor ez zen eseri akusatuen eserlekuan. Asmoa da sumarioa berriz ere irekitzea, eta froga berriak biltzea. Horregatik, oso inportantea da egiaren batzordea. Espainiako Kongresuan ere bada zer egin. Rodriguez hil eta lehenengo egunetan, Martin Villa agertu zenean Barne Batzordean, esan zuen ikerketa sakonak egingo zituztela, hainbat txosten irekiko zituztela. Gezur hutsa izan zen dena. Guk nahi dugu Espainiako Barne Ministerioan dagoen informazio guztia zabaltzea. Espainiako Gobernuari eskatuko diogu, halaber, onar dezala estatuak duen erantzukizuna, eta eska dezala barkamena.

Zer ekar dezake sumarioa berriz irekitzeak?

S. C.: Irekitzea lortuko bagenu, asko izanen litzateke. Guk egia, justizia eta ordaina nahi ditugu. Egia judiziala nahi dugu, epaile batek esatea zer gertatu zen. Horregatik, inportantea da epaitegietako ateak zabaltzea. Justiziarik ez bada, ordainik ere ez.

Garrantzitsua da 78ko sanferminen memoria berreskuratzea egungo belaunaldiekin lotzeko?

A. K.: Bai, horregatik antolatu dugu programa zabala datozen hilabeteotarako. Hil honetan, trantsizioari buruzko jardunaldiak eginen ditugu; martxoan, zinema ziklo bat; apirilean, antzerkia; maiatzean, erakusketa bat; eta, ekainean, azkenik, hip hop jaialdi bat. Belaunaldi berriak ere erakarri nahi ditugu gure egitasmora.

Ezagutzen dute German Rodriguez gazteek? Badakite zer gertatu zen 1978ko sanferminetan?

A. K.: Nik uste dut, oro har, ezagutzen dutela, baina, agian, ez dakitela ongi zer gertatu zen Iruñean egun hartan. Eraso gogor bat izan zen, eta uste dut horren berri ez dela hainbeste zabaldu.

S. C.: Guk German Rodriguezen heriotzaz harago jo nahi dugu. Iruñeko biztanle guztien aurkakoa izan zen egun hartako erasoa. Nafarroaren aurkakoa. Herri bat kolpatu zuten. Aurretik prestatutako eraso bat izan zen; ez dugu guk esaten hori: garai hartako udalak eta talde politikoek eta sindikatuek esan zuten.

Dora Salazar artistak egindako eskultura jarriko duzue ekainean. Zein da asmoa?

A. K.: Eskultura horren bidez, irudikatu nahi dugu 1978. urtean hiri osoari egin ziotela eraso. Eskultura iruindar guztiena izan dadin nahi dugu, eta horretarako diru bilketa hasiko dugu datorren astean, behar ditugun 23.000 euroak lortzeko. Ekainean eginen dugu inaugurazioa. Jendearen monumentua izatea nahi dugu guk, denona izatea.

Edurne Elizondo
Erretiroa hartzeak ez du erran nahi bazter gelditzea. Gizartearekin engaiatuta jarraitzen dutela argi utzi dute Krisiaren Aurkako Adinduen Koordinakundeko kide Patxi Erdozainek (Agoitz, 1938) eta Manolo Burguetek (Irunberri, 1948).Zein ...

Edurne Elizondo

Otsailaren 1etik 7ra eginen dute matrikulazio kanpaina Nafarroan, 3 urteko haurrek Haur Hezkuntzan izena eman dezaten. Hezkuntza Departamentuak sare publikoaren aldeko mezua zabaldu du; Euskarabideak eta 24 toki entitatek, berriz, D ereduaren aldekoa. "Eleaniztasunaren balioa" nabarmendu du Agoizko alkate Unai Lakok (Agoitz, 1984), toki erakunde horien izenean. Hizkuntzaren aurkako kritikak "hauteskunde kanpainaren" arloan kokatu ditu.

24 toki entitatek bat egin duzue, Euskarabidearekin, D ereduaren alde. Indarrak batzeko?

Bai. Euskarabidearen bidez, Nafarroa osora ailegatzen da gure mezua. 24 toki entitate horien artean gaude hemeretzi udal, hiru mankomunitate eta bi batzar nagusi. Iruñerriko ia denak daude sartuta, eta eremu mistoko eta eremu euskalduneko batzuk. Beste hainbat toki entitatek ere egiten dituzte beren kanpainak, Baztanen, Malerrekan eta Bortzirietan, esate baterako.

Zein da egoera Agoitzen?

Nahiko ona. D ereduak du gehiengoa; aurten, adibidez, Haur Hezkuntzan hasi diren ikasleen ia %66 ari dira D ereduan.

D ereduaren aldekoa da zuen apustua. Zergatik?

Batetik, pentsatzen dugulako orain, oraingo mundu globalizatuan, hizkuntzak jakiteak beti egiten digula mesede, beti dela positiboa. Berrogei urteotan D ereduak erakutsi du euskara, gaztelania eta ingeles maila polit bat izateko berme bat dela. Bestetik, Nafarroan gaude, eta gure hizkuntzak babestu behar ditugu; haien alde egin. Horregatik, beti izan dugu argi D eredua dela osoena. D ereduko ikasle izan direnak dira horren berme. Ausartak izan behar dugu, eta D eredua bultzatu, kritikatzera ateratzen diren ahots horiek entzun gabe.

Euskararen inguruko edozein urrats egiten duenean entzun behar izaten ditu gobernuak kritika horiek. Zer deritzozu?

Uste dut topatu dutela hizkuntzaren arloan elementu inportante bat gobernuari eta zenbait udali kritika egiteko. Tematu egin dira. Nik argi utzi nahiko nuke kanpaina hau, adibidez, ez zela atzo hasi; aurreko legegintzaldi eta urteetan ere egin izan dira gisako kanpainak. Akaso indar edo gogo gutxiagoz eginen zuten, baina egia da egiten zirela. Orain kanpaina kritikatzen duten hainbat politikarik, kanpaina bera babesten eta sustatzen zuten alkate zirenean. Ez dut horrekin esanen sekulako euskaltzaleak zirela, baina egiten zuten. Besteak beste, gure alkate ohi Jose Javier Esparzak. Agoizko Udalak ere babesten zuen kanpaina, behintzat, Esparza alkate zenean. Aldatu da gogoa; guk babesten dugun horretan sinisten dugu.

Kritika kanpainaz haragokoa da, beraz?

Uste dut euskararen inguruan entzuten ari garen kritika horiek oso faltsuak direla, eta eztabaida politiko orokor batean kokatzen direla. Testuinguru zehatz batean, gainera: hasi da kanpaina. Gobernuaren eta aldaketaren aurka egin nahi dute gogor, eta aurkitu dute oinarrizko bilakatu duten hizkuntzaren gaia.

Herrietan, sortzen al du zalapartarik udalen kanpainak?

Herrietan erabat normalizatuta daude D ereduaren aldeko kanpainak. Ez dago zalantzarik. Jendea ez da sutzen, ez zaio eskandaluzko gaia iruditzen, inondik inora. Ez dago kritikarik. Urtero egiten dugu kanpaina, eta kontu erabat normalizatua da.

Oposizioaren kritikak aipatu dituzu, baina laukoan ere badira. UPNk kanpainaren aurka aurkeztutako mozioarekin bat egin du Ezkerrak parlamentuan. Ulertzen duzu?

Ezkerraren jarrerak mindu egiten nau harritu bainoago. Ausartak izan behar dugula erran dut, eta Ezkerrako kideen artean, hain zuzen ere, ausardiarik eza sumatzen dut. Soziolinguistikaren alorrean zer iritzi duten, eta niri, behintzat, ez zait batere gustatzen. Gainera, argi utzi behar da ez dela Hezkuntza Departamentua D ereduaren aldeko kanpaina egiten duena.

Hori egozten diote, ordea.

Bai, baina Hezkuntza Departamentuak eskola publikoaren aldeko kanpaina egiten du. Maria Solana kontseilariak aurkeztu du kanpaina hori. D ereduaren aldekoa, berriz, Euskarabideak egiten du, euskara zerbitzua duten toki entitateekin batera. Eta hori erabat logikoa da.

Euskarabidearen eta euskara zerbitzuen lana ez al da hori?

Hori da. Euskarabideak ez badu sustatzen horrelako kanpaina bat, nork eginen du? Euskarabideak ez badu lan hori egiten, zertarako behar dugu erakunde hori? Hori da haren zeregina, bai eta euskara zerbitzuena ere.

Kanpainaren aurkezpenean eleaniztasunaren balioa nabarmendu zenuen. Euskarari gehitzeko balio hori ukatzen diote, ordea, kritikatzen dutenek.

Euskaraz jakiteak beti eman beharko luke puntu gehiago. Hizkuntza bat jakitea beti da onerako. Eta hemen, euskararen herrian, are gehiago. Nafarroan euskara ikasteak eta euskaraz jakiteak normala izan beharko luke. Eta D ereduak aukera hori ematen du, hain zuzen ere. Nafarroako bi hizkuntzak eta ingelesa ikasteko eta jakiteko aukera ematen du. Beste ereduek ez, ordea. Horregatik egiten dugu D eredua babesteko kanpaina.

Nekagarria da, oraindik ere, eleaniztasunaren balioa azaltzen aritu behar izatea?

Tristea da euskararen inguruko eztabaida, oraindik ere, parametro horietan garatzea. Energia asko eta asko gastatzen dugu gisa horretako eztabaidetan. Hainbat eskubide oso argi ditugu, baina hizkuntza eskubideetan inork ez du erreparatzen. Nik uste dut Nafarroan euskaraz arta ditzaten nahi duten guztiek izan beharko luketela horretarako aukera. Hori lortzeko egin den urratsik txikienak ere sute handiak piztu ditu, sekulako eztabaidak. Tristea da egoera hori, are gehiago kontuan hartuta pausoak oso pixkanaka ematen ari direla.

Kattalin Barber
Nabarrismoa izan da Nafarroako kultur politika nagusia aurreko mende ia osoan. Ricardo Feliu soziologia doktorearen iritziz (Sabadell, Herrialde Katalanak, 1972), ez da sarritan aztertu nabarrismoaren eboluzioa, ez eta herri kulturareki...

Kattalin Barber

Nafarroako zein ondoko probintzietako musikari profesionalei irtenbidea emateko, Iruñeko Hiria orkestra sortu berri dute. Azken hilabeteotan lan eta lan ibili ondoren, joan den astean arrakastaz egin zuten debuta, Bilboko Arriaga antzokian, Cuento de Navidad (Gabonetako ipuina) operarekin. Izaskun Ukar biolin jotzailea (Iruñea,1982) da lehendakaria.

Bost funtzio egin dituzue Bilboko Arriagan. Zer moduzkoa izan da esperientzia?

Oso ongi egon dira; antzoki osoa ia beteta egon da, eta oso ongi funtzionatu du orkestrak. Pozik gaude, hilabeteak daramatzagulako entseguekin eta inoiz ez dakizulako benetan nola aterako den. Musikari guztiak oso pozik atera dira funtzioetatik. Hasiera zaila izan da, baina guztion ahaleginari esker ongi atera gara.

Nola jaio da Iruñeko Hiria orkestra?

Iazko maiatzean, hiru musikarik bat egin genuen. Elkarrekin hainbatetan jo dugu beste talde batzuetan, eta zerbait sortu nahi genuen. Forma eman genion, eta erabaki genuen orkestra bat sortzea.

Zer dela-eta orkestra? Nafarroan hutsunea zegoen?

Egia esan, Nafarroa nahiko txikia da, baina eskaintza kultural handia dago. Nafarroako Orkestra Sinfonikoak lan handia egiten du, baina, era berean, beharrezkoa ikusten genuen beste orkestra mota bat, ez hain handia. Gu hemengo musikari profesionalak gara, eta Errioxa [Espainia], Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko jendearekin bat egin dugu. Hemen ikasitakoak dira gehienak, eta harremana dugu, proiektu askotan aritu garelako elkarrekin. Gure helburua gizarteari kalitatezko orkestra bat eskaintzea da. Guztiok gara profesionalak, baina, hainbat arrazoi direla medio, ez gaude orkestra profesional batean. Hemengo musikariei aterabidea eman nahi diegu gure orkestraren bidez.

Zaila da orkestretan ibilbide profesionala egitea?

Oso zaila da. Oposizioak gutxitan ateratzen dira, eta kultura beti dago nahiko ahaztuta. Horregatik, aukera eman nahi dugu musikariek musika egiten jarrai dezaten. Energia, ilusioa eta gogo handia dugu. Hain zuzen ere, uste dut zenbaitetan hori falta dutela orkestra profesionalek.

Publikoa badute orkestrek?

Gure orkestra nahiko gaztea da. 30 eta 40 urte artekoak gara guztiok, eta, hori dela eta, gure publikoa ere gaztea izatea gustatuko litzaiguke. Hortaz, gure helburua publiko berriak sortzea da, eta hemengo musikariak eta abeslariak bultzatzea. Gazteak gu ikustera joatea nahi dugu. Musika klasikoa eta gazteak ez dira bateraezinak. Gainera, gure tamaina dela eta, areto txikiagoetan egon gaitezke, kultur etxeetan, adibidez.

Bilbon izan zarete, baina Nafarroara noiz iritsiko da Iruñeko Hiria orkestra?

Baditugu proiektuak. Korrontzi trikitilariarekin ariko gara udaberri aldean. Hiru funtzio eginen ditugu, horietako bat Nafarroan. Poliki-poliki gehiago ateratzea espero dugu. Zaila da, hutsetik hasi garelako, baina argi dugu zer nahi dugun. Laguntzak badaude orkestretarako, baina gehienetan bi urteko antzinatasuna eskatzen dute, eta, oraingoz, ez dugu betetzen. Saiatuko gara kultur etxeetan jotzen, eta, arriskatu behar badugu, arriskatuko dugu.

Geratzeko sortu da zuen proiektua?

Bai, hala da. Indarra dugu. Goi mailako kontserbatorioa dugu Nafarroan, eta beti egongo dira musikari prestatuak. Beti izanen dugu txokoa ikasketak amaitzen dituzten musikarientzat. Horrela, Nafarroako jarduera kultural musikala ere zabaltzen da. Gero eta gehiago, hobe. Guk kalitatezko musika eskaini nahi dugu, inori lekua kendu gabe. Esaterako, guk inoiz ez dugu errepertorio sinfonikoa joko, horretarako Nafarroako Orkestra Sinfonikoa dugulako, eta oso ongi egiten dutelako. Bakoitzak bere espazioa du. Adibidez, Baluarten Ganbera Aretoa dago, eta uste dugu aprobetxatzen ahal ditugula toki horrek dituen aukerak.

Nolakoak izan dira azken hilabeteak?

Oso gogorra izan da guztia martxan jartzea. Entsegu asko egin ditugu, eta dena lotzea kostatzen da; baina ikusi ditugu dagoeneko aurreneko fruituak. Guztiak oso pozik atera gara Bilboko funtzioetatik, eta gogoa dugu gehiago eskaintzeko. Ganbera musika eskain dezakegu guk. Bilboko funtzioetan 21 pertsona egon gara, baina gure taldea aldakorra da, eta 12 eta 35 musikari artean egon gaitezke kontzertuetan.

Nafarroako Ganbera Operarekin batera egin duzue Gabonetako ipuina opera. Zer moduz elkarrekin?

Oso ongi egon gara, eta zinez eskertu behar diegu eman diguten aukera. Musikari profesionalak gara, eta ezagutzen dugu Nafarroako Ganbera Opera; askotan egin ditugu funtzioak haiekin, baina inoiz ez Iruñeko Hiria orkestraren izenpean. Bilbon estreinaldia izatea oso esperientzia ona izan da. Jende askok entzun gaitu, eta erakusleiho ezin hobea izan da.

Harrera ona izan du orkestrak Nafarroako musika klasikoaren profesionalen artean?

Asko babestu gaituzte, eta ohore bat izan da guretzat. Nafarroako Ganbera Operak eta Pamplonesa musika bandak ikaragarri lagundu gaituzte. Horrela jarraitzea espero dugu; uste dugu guztiok dugula tokia, eta gure onena eskaini nahi diogu gizarteari. Hasiberria da orkestra, eta pauso bakoitza oso garrantzitsua da, eta sendoa izatea nahi dugu. Urtez urte finkatzea eta programazioa izatea da gure helburua.