Edurne Elizondo
Zigarro itzali bat ahoan duela ailegatu da Giovanni Levi Katakrak liburu dendara (Milan, Italia, 1939). Ahozko historia jorratzeko saioan parte hartzeko egin du bat Laura Benadibarekin, baina onartu du memoriak mugak badituela. Ohartu g...

Kattalin Barber

Ameriketako Estatu Batuetatik etorri da Iruñera Jacqueline Urla antropologoa (Kansas City, Missouri, AEB, 1956). Uste du Erorien Monumentua ez dela behera bota behar, eta "kontzientzia leku" bilakatu beharko luketela espazio hori. "Biktimak aitortzea beharrezkoa da, baina beste urrats bat egin behar dugu: frankismoaren historia gizarteratu behar dugu", nabarmendu du AEBetako antropologoak.

Oroimen historikoa ikertzen ari zara. Zergatik?

Urteak daramatzat memoria historikoaren gaiarekin interesaturik. Nire aitona 1936ko abuztuaren 23an fusilatu zuten, Bardeako Valcaldera eremuan, beste 51 lagunekin batera. Orain dela zortzi urte hasi nintzen horri buruz galdezka. Familiakoek bagenekien fusilatu zutela, baina ez genekien beste ezer, ez genuen bestelako daturik. Interesa dut gizarte mugimenduetan, eta orduan hasi nintzen harremanetan jartzen Nafarroako memoria historikoaren esparruan lanean ari diren elkarteekin.

Zure aitonaren gorpuzkiak oraindik ez dituzue aurkitu. Nola bizi izan du zuen familiak egoera hori?

Hasieran, Navarra 1936: De la esperanza al terror liburuan agertzen zena bakarrik genekien. Gure familiarentzat, liburu hori oso argigarria izan zen. Ondoren etorri zen detektibe eleberritzat har daitekeena: Valcalderan ez zen hilotzik aurkitu. 1959. urtean, gorpuzki guztiak atera, eta Madrilgo Erorien Haranera eraman zituzten. Valcalderako sarraskian hil zituztenen 52 gorpu horiek, ordea, desagertuta daude oraindik gaur egun.

Familia erbesteratu egin zen. Nola ikusten da auzia atzerrian egonda?

Guztiontzat shock bat izan zen gertatutakoa. Min egiten du jakiteak zure aitona diktadoreen aldeko monumentuan hobiratu dutela. Familiarentzat iraina izan da hori. Nafarroako familia batzuek gorpuzkiak atera zituzten Erorien Haranetik, baina beste batzuk desagertu egin ziren. Iruñekoekin inork ez daki zer gertatu zen. Horrek guztiak agerian uzten du estatuaren utzikeria. Nola da posible hori gertatzea? Ez da egon aitortzarik orain gutxi arte.

Nafarroan ugaritu egin dira oroimen historikoaren aldeko saioak. Urratsak egiten ari dira?

Bai, pozgarria da hori. Pentsa: orain dela urte batzuk, ez genekien Valcaldera non zegoen ere, eta han ez zuen inon jartzen han jazotako sarraskiari buruzko deus. Egiak asko laguntzen du zauriak sendatzen. Guztiz eskertzen dut hemengo elkarteek memoriaren alde egin duten eta egiten duten lana. Eredugarria da, guztion historia jaso eta biltzen ari baitira elkarte horiek. Pertsona askoren ahaleginari esker lortzen ari da hau guztia. Gainera, uste dut orain gehiago hitz egiten dela gaiari buruz.

Txikitatik gaiaz hitz egiten zenuten etxean?

Guk ez genuen hemengo errepresioa bizi izan: AEBetan geunden. Baina frankismoaren eragina gurasoengan ikusi genuen guk: familia zigortuta, baztertuta zegoen, eta kexatu ezinik, gainera. Bakarrik irentsi eta irentsi, besterik ezin zuten egin. Gure familiaren bizitzak ez zuen inporta. Ez genuen beldurrik gaiari buruz hitz egiteko, baina, aldi berean, ez genuen auzi horri buruz norekin hitz egin ere. Familia sakabanatuta zegoen, eta, ondorioz, sustraiak galdu genituen. Harrigarria dirudien arren, bizi ginen eremuan inork ez zekien ezer 1936ko gerrari buruz. Hortaz, ezin genuen gure esperientzia inorekin partekatu, eta bakarrik gure artean hitz egiten ahal genuen. Gure identitatearekin lotutako zerbait zen.

Emilio Mola eta Jose Sanjurjo militar kolpisten gorpuzkiak Erorien Monumentuko kriptatik atera zituzten iaz. Hori egin eta gero, mahai gainean dago eraikin horri buruzko eztabaida. Zer egin behar da monumentuarekin?

Hasteko, nik uste dut oso aberatsa eta interesgarria dela monumentuari buruzko eztabaida bera piztea. Gai horren inguruan ideiak eta proposamenak trukatzea oso aberasgarria da, ados jarri ahal izateko. Ez dago bide zuzena, noski; herriak erabakitzen duen bidea eginen da. Baina uste dut zaila izanen dela bide hori. Izan ere, hemen ez dago adostasunik 1936ko gerra eta diktadura zer izan ziren zehazteko orduan ere.

Zergatik ez da lortu adostasuna?

Hemen, diktadurak iraun egin zuen, ez Alemanian bezala. Hitler garaitu egin zuten; Franco, berriz, ez. Nolako trantsizioa egon zen, horrek zerikusia izan zuen. Jende askok ez zuen atzera begiratu nahi izan. Ez da egon gizarte gaitzespenik, ezta zigorrik ere. Horregatik, oraindik ere gai delikatua da. Eta horregatik, era berean, 40 urte geroago, hemen gaude, Iruñeko Erorien Monumentuarekin zer egin pentsatzen.

Pedagogia egitea beharrezkoa da?

Orain garai ona da gaiari heltzeko, nire ustez. Gure iraganak eragina du gaur egunean, eta horren jabe izan behar dugu, halabeharrez. Uste dut beharrezkoa dela beste urrats bat egitea. Beharrezkoa da biktimak aitortzea, eta gorpuzkiak ateratzea. Funtsezko lana da. Baina, horrez gain, frankismoaren historia gizarteratu behar dugu. Ahantzitako eta ahantzarazitako oroimena gizarteratu behar dugu, baketze eta adiskidetze bidean balio duelako. Isiltasunak kontrakoa eragiten du. Oraindik, Nafarroan kosta egiten da gaia gizarteratzea, baina ahaleginak egiten ari gara, eta hori sustatu nahi dute memoria historikoaren elkarteek, hain zuzen ere.

Frankismoa gizarteratzeko balio dezake Erorien Monumentuak?

Nik uste dut hemengo herritarrek erabaki behar dutela zer egin monumentuarekin, eta ez kanpoan gaudenok. Hala ere, nik kontzientzia leku baten alde eginen nuke. Frankismoaren museoa egitea proposatuko nuke nik, eta, horrela, auzia gizarteratzea.

Badira gisa horretako beste hainbat toki.

Bai. Gernikan bertan eta beste hainbat herrialdetan egin dituzte gisakoak. Ezagutarazi behar dugu gertatu zena, eta horretarako balio dute halako tokiek. Ez dakit herritarrak hausnarketa horretarako prest dauden, baina behintzat aukera badago. Finean, memoria historikorako leku bat izatea litzateke kontua. Kontzientzia lekuen nazioarteko koalizio bat dago, eta horren parte izaten ahal da Iruñea ere. Eredugarria izanen litzateke hori. Pedagogia egin behar dugu, eta memoriatik ekintzetara jauzi egin. Dena den, argi dut hemengoek erabaki behar dutela zer egin, soilik horrela izanen baitute eragina hartutako erabakiek.

Kattalin Barber
Emakumeen salerosketaren biktima izan zen Amelia Tiganus sorterrian (Galati, Errumania, 1984); atzean utzi du prostituzioa, eta, orain, ekintzaile aritzen da Munduko Medikuak elkartean eta feminicidio.net webgunean. Aukera bat eskatu d...

Kattalin Barber
Nobela beltzari buruzko solasaldi eta aurkezpenak dira protagonista, egunotan, Baztango hainbat herritan. Hirugarrenez, misterioak hartu ditu hango bazterrak, igandera bitarte. Elurre Iriarte (Arizkun, 1972) antolatzaileetako bat da, et...

Edurne Elizondo

Nafarroako Ganbera Abesbatzaren barruan sortutako azken taldea da Jazzy Leap. Arlo klasikoa jorratzen duen abesbatzarekin batera, Michael Navarrus kapera errenazentista ere jarri du martxan erakundeak. Musika modernoaren esparruko Jazzy Leap taldeak duela bost urte hasi zuen bere bidea. "Proiektu heldua" da jada, erakundeko kudeatzaile Iñigo Osesen hitzetan (Iruñea, 1982). 80-100 pertsonak osatzen dute Nafarroako Ganbera Abesbatzaren familia.

Nola sortu zen diskoa grabatzeko dirua Verkamiren bidez lortzeko ideia?

Krisi ekonomikoak eztanda egin baino lehen, gurearen gisako erakundeek diru laguntzak jasotzen zituzten lanak grabatzeko. Laguntza horiek berez saritzen zuten bertako egileen lanen berri ematea. Aita Donostiaren musika profanoa grabatu dugu, adibidez, euskaraz. Krisiarekin, ordea, laguntza horiek desagertu ziren. Orain berriz hasi da gobernua laguntzak ematen, baina guk ez dugu jaso. Finean, Jazzy Leap taldeak ez du hemengo egileen lana zabaltzen. Bertze mota bateko proiektu bat da. Egia da, halere, hemengo musikarien lanari duen balioa ematen diola, eta musikaren moldaketa guztiak, adibidez, Andoni Erzillarenak dira.

Laguntzak emateko baldintzak zurrunegiak direla uste duzu?

Nafarroako Kulturaren Kontseiluan, adibidez, musika modernoa ordezkatzen duen kiderik ez dago. Horrek anitz erraten du. Administrazioak ez du musika modernoa bere egin nahi izan, eta nik uste dut hori huts handia dela; hutsegite bat dela duen balioa ez aitortzea. Gure helburuetako bat da jazz musikari, konpositore eta abeslariei aukera bat ematea, irtenbide bat. Gehienak atera dira Nafarroako Musika Kontserbatoriotik; bakarrenetako bat da, publikoa izanda, jazz espezializazioa eskaintzen duena. Gobernuak berak babesten duen jarduera batekin egiten dugu bat. Halere, ez dugu horrekin tematu nahi. Horregatik erabaki dugu behar dugun dirua geure kabuz lortzea. Publiko fidela badu Jazzy Leapek. Haien babesa jasotzea espero dugu.

Taldearen lehendabiziko lana litzateke.

Bai. Bost urteko bidea egin dugu jada. Abesbatzaren barnean sortu den azken taldea da, eta iruditzen zaigu disko horrekin ziklo bat itxiko dugula. Bost urteotan maila ederra erakutsi dugu, eta proiektu heldua lortu dugu. Argi dugu oraingoa dela diskoa grabatzeko garaia. 40 kontzertu baino gehiago eman ditu taldeak jada.

Bost urteko bide hori nola hasi zen?

Nafarroako Ganbera Abesbatza da oinarria. Hamar urte beteko ditugu 2018an. Iruñeko Ganbera Abesbatzak David Guindano kaleratu zuen. Hura da gure zuzendari artistikoa. Harekin batera, abesbatza amateurreko kideetatik %95ek utzi zuten taldea, eta horrela sortu zen Nafarroako Ganbera Abesbatza. Duela bost urte sortu zen Jazzy Leap. Andoni Erzilla da zuzendaria. NUPen musika modernoari buruzko hainbat ikastaro egin zituen, eta, jarduera hori oinarri hartuta, taldea sortu genuen. Jazzak bide garrantzitsua egiten ahal zuela iruditu zitzaigun, eta horri heldu genion.

Abesbatzaren kultur izaerarekin batera proiektuak duen arlo soziala nabarmendu izan duzue beti. Zergatik?

Diru laguntzak jasotzen dituen taldea izanda, argi izan dugu beti jasotako hori itzuli behar geniola gizarteari. Itzultzen diogu gure lanaren bidez, bertako egileen lana zabalduz, adibidez; baina bertze urrats bat egin nahi izan dugu guk, eta elkarlanaren bidetik aritu gara. Proiektu bat dugu, adibidez, Ugandan, musika eskolen bidez gerraren ondorioei aurre egiteko.

Zaila da publikoa erakartzea kontzertuetara?

Nik uste dut Nafarroan musikaren arloko heziketa badela. Herritarrak trebatuta daudela. Arazo nagusia da, nire ustez, dena doan eskaintzeko kultura nagusitu dela. Krisiak eztanda egin zuenean, murrizketak hasi ziren esparru guztietan, eta inon baino lehenago kulturaren arloan. Deus gabe utzi gintuzten. Horrek ekartzen du nork bere bidea egin behar duela, nork bere diru sarrerak bilatu behar dituela. Kontzertuak doan eskaintzen genituenean, aretoak lepo betetzen ziren. Interesa badelako. Baina ordaindu behar denean, anitzez ere jende gutxiago etortzen da. Jendea ez dago ordaintzera ohituta. Publikoa bada, baina denak ez daude ordaintzeko prest.

Inork ez du zalantzan jartzen zinemara joateko sarrera ordaindu behar izatea; zergatik ez da berdin gertatzen zuenaren gisako taldeekin?

Halakoak inoiz ez direlako doan izan. Zinemara edo Anaitasunako kontzertu batera joateko beti ordaindu behar izan dugu. Musika klasikoarekin ez da berdin gertatu. Doan eskaintzea izan da suizidio bat musika mota horrentzat. Duela gutxira arte, nork ordaintzen zuen abesbatza baten kontzertura sartzeko? Duela lauzpabost urte gu izan ginen sarrera kobratzen lehenak. Eta bertze abesbatzen kritikak jaso genituen, jendaurrean. Hori egiten ez badugu, gure proiektua pikutara doa. Baliabide propioak behar ditugu aurrera egin ahal izateko. Guk Baluarte alokatzen dugu Encantando izeneko gure denboraldia eskaini ahal izateko.

Hilaren 29an duzue hurrengo kontzertua Baluarten.

Euskal kantak izeneko emanaldia eskainiko dugu. Aita Donostiak jasotako lanak emanen ditugu, Amaia Zubiria abeslariarekin. Gitarrarekin joko ditu Zubiriak. Abesbatzak, gero, Aita Donostiak egindako harmonizazioekin eskainiko ditu, eta, azkenik, Jazzy Leap taldeko kideek jazz kutsu batekin emanen ditu. Nor garen erakutsi nahi dugu, eta abesti batek egin dezakeen bidea azaldu publikoari.

Erraza da jende gaztea Baluarteren gisako egoitza batera erakartzea?

Gakoa da zure lana behin entzun dezatela lortzea. Jazzy Leap taldearen kasuan, publiko zabalagoa dugu, eta jende gazte anitz etortzen da. Gure asmoa da erakundean ditugun taldeek beren publikoa partekatzea; hau da, talde baten bidez bertze taldeetara ailegatzea jendea. Iaz, adibidez, Diabulus in Musica taldearekin kontzertu bat eskaini genuen. Talde nafarra da, eta rock sinfonikoa egiten du. Hemendik kanpo arrakasta handia dute. Kontserbatorioko orkestrarekin eta gure abesbatzarekin aritu ziren. Eta sekulakoa izan zen! Halako proiektuak egin nahi ditugu. Jende gaztea erakarri. Haiek dauden tokietara joan beharko dugu hori lortzeko. Erakundea sendotu nahi dugu, lehendabizi, eta urratsak egiten jarraitu, gero.

Kattalin Barber

1996 eta 2001 artean Nafarroako Ikastolen Elkarteko lehendakaria izan zen Aingeru Epaltza (Iruñea, 1960), eta haren jarduna saritu nahi izan du NIEk. Idazlea, itzultzailea eta hainbat komunikabidetako kolaboratzailea da iruindarra.

Nafarroako ikastolen errealitatea asko aldatu da lehendakaria izan zinenetik, ezta?

Testuinguru politiko eta soziala ikaragarri aldatu da; ikastolak ez dakit hainbeste aldatu diren. Ni sartu nintzen garaian, Nafarroako Gobernuarekin harreman urruna baina normala genuen, eta berehala pasatu ginen harreman txarra izatera. Garai horretako testuinguru politikoak eragin handia zuen ikastoletan, eta barne tirabirak sortzen zituen. Gaur egun, hori ez da gertatzen, eta gobernua hurbilago dugu, nahiz eta gobernua sostengatzen duten indar politikoen artean batzuek ez duten ikastolen eredua begi onez ikusten edo ez duten oso ongi ulertzen. Horrez gain, batzuek uste dute ikastolek bete dutela beren zikloa, eta horrek arazo batzuk ekartzen dizkie ikastolei.

D eredua Nafarroa osora zabaltzeak ere eragina izanen du ikastoletan?

Geroak erran beharko du zer gertatzen den horrekin. Batez ere eremu ez-euskaldunean dauden ikastolei eraginen die neurriak.

Gobernuak urratsak egin ditu euskararen inguruan. Nahikoak direla uste duzu?

Bada jendea esaten duena gauza guti aldatu direla; nik uste dut gauza franko aldatu direla. Kontua da oso testuinguru jakinean iritsi garela egoera honetara. Euskara ez da lehentasuna gobernuko talde batzuentzat. Hasieratik, oso garbi zegoen gobernu honen lehentasuna ez zela euskara izanen. Agenda soziala lehen mailan egon da, eta euskararekin ez dago adostasunik. UPNk utzi digun herentziak zerikusia du honetan. Boterean egon den denboran lortu du euskara erabat arrotz bilakatzea Nafarroaren zati handi batean.

Euskararen lege berria eskatzen du euskalgintzak. Zein da zure iritzia?

Oraingo testuinguruan, nik behintzat neure buruari galdetzen diot ea benetan merezi duen indarrak xahutzea euskara ofiziala izan dadin Monteagudon, adibidez. UPN, PP eta PSN alderdiak nola dauden ikusita eta Ahal Dugu-k eta Ezker Batuak gai honekin duten hoztasuna ikusita, merezi du horrelako eztabaida sozialak? Nik uste dut gobernu honek lehendabizi pedagogia lan handia egin behar duela gizartean, eta etorkizun hurbil batean nahiko nuke ofizialtasuna posible izan dadila Nafarroa osoan. Baina momentu honetan ez litzateke ezta onerako izanen ere.

Neurriak har daitezke legea aldatu gabe?

Legea aldatzea hain zaila bada, gutxienez dekretuak behar ditugu, baina egin ditzagun azkar. Bada sentsazioa, eta nik ere sentsazioa dut, denbora azkarregi pasatzen ari dela eta araudiari oraindik ez zaiola eskurik sartu. Gauza batzuk egiten ari dira, baina aldaketa mantso doa. Hartu behar dira erabakiak. Eskatuko nioke gobernuari erabaki batzuk lehenbailehen har ditzala, gobernu berriak sorrarazi zituen itxaropenak hutsean geldi ez daitezen.

Zeintzuk dira erabaki horiek?

Nafarroako Gobernuak euskararen barne erabilerari buruzko erabakiak hartu behar ditu. Orain bide seinaleak jarri dituzte euskaraz, baina ez Nafarroako Gobernuak horren inguruan araudi bat atera duelako. Momentu honetan herritarrak gobernura jotzen badu, oraindik ere zailtasunak izanen ditu euskaraz hitz egiteko. Alor horri ekin behar zaio.

Lehentasuna izan behar du gobernuarentzat?

Nafarroan euskaldunok arazo bat izan ohi dugu. Gure artean aritzen gara, eta askotan ez ditugu begiak behar bezain luze erdaldunak eta beste errealitate batzuk ere badirela antzemateko. Gustatuko litzaidake jakitea erdaldunen artean nola hartzen duten UPN, PSN, PP eta Diario De Navarra-ren kontrakotasuna. Benetan iruditzen zaie egiazki ari zaizkiela? Askotan, guk ere jokatzen dugu erdaldunik ez balego bezala. Esan nahi dut: erdaldunen oniritzia behar dugu, eta horrek esan nahi du guk konbentzitu behar ditugula. Euskaltzaleen artean oso ongi ulertu ez den kontu bat da. Eta gure kalterako, noski. Adibidez, euskararen legea aldatu nahi badugu, ez da izanen guk merezi dugulako, eta beharbada merezi dugu eta beharrezkoa dugu, baina ezin izanen dugu inoiz hori inposatu erdaldunen iritziaren gainetik. Gehiengoa dira.

Euskal zinema badago, baina batez ere erdal zinema. Euskal kazetaritza badago, baina batez ere erdal kazetaritza... Nola irauli egoera?

Ez dugu erraza, eta kezkatzen nauen gai bat da. Gainera, euskaldun anitz ez dira euskal kulturaren bezero. Ez dira irakurleak. Eta hori da egun dugun arazo nagusia. Sortzaileak daude, eta euskaraz produzitzen da. Beste aldean, ordea, ez dago jende askorik. Egiturazko ahulezia da. Alde horretatik badago zeregina, eta ez dago dena politikarien esku. Guk aunitz egin dezakegu. Tresna guztiak ez ditugu erabiltzen.

Garairik onenean, garaiak ez dira onak?

Ekoizpenaren sektorea sendo dago, baina oraindik falta zaigu produkzio hori bereganatu behar lukeen jendea. Euskal produktuak daude, baina falta dira kontsumitzaileak. Urtero etortzen dira berri onak, eta belaunaldi aldaketa dago, baina ahalegintxoa egin behar dugu euskal kulturaren biziberritzeari dagokionez.

Erresuma eta Fedea trilogia amaitu zenuen orain dela bi urte. Zerbait duzu esku artean?

Trilogia horrek ahitua utzi ninduen alde guztietatik. Hamar urte egon nintzen gai berarekin. Orain, narrazio laburren bilduma bat prestatzen ari naiz, gaur egungo testuinguruan kokatua. Aurreko lanaren kontrakoa. Patxadaz hartu nahi dut.

Asier Garcia Uribarri

Nola sortu eta garatu zen Eguzki Sistema? Lurrean bizitza sortu zuten osagaiak planetan bertan sortu ziren, edo kanpotik heldu ziren? Galdera horiek eta gehiago erantzuten saiatu da ESA Europako Espazio Agentzia Rosetta misioarekin. Lehenengo aldiz lortu dute satelite batek kometa batekin bat egitea, eta harekin bi urte luzez espazioan bidaiatzea. Miguel Perez Ayucar (Iruñea, 1977) ESAko ingeniaria da. Espazioaren ikerkuntzan egindako lanagatik jaso du aurten ANIT Nafarroako Telekomunikazio Ingeniarien elkarteak ematen duen saria.

Urteak daramatzazu kanpoan lanean, zer da zuretzat horrelako aitorpen bat jaso izana?

Nire lan eta asmoek etxetik urrun eraman naute, baina beti dut nire lurra gogoan, asko maite baitut. Niretzat, ohorea da Iruñera itzultzea eta Eguzki Sistemaren ikerketan egiten duguna azaldu ahal izatea, gai liluragarria baita.

Rosetta proiektuari buruz mintzatu berri zara Iruñean, azken urteetan egin duzun lanaz. Zergatik da hain garrantzitsua?

Rosetta ESAk egin duen zientzia misio konplexuenetariko bat izan da. Lehenengo pausoak 1980ko hamarkadan eman zituzten, ESAren Giotto zundak Halley kometarekin izandako elkartze laburraren ostean. Asmoak zientzia fikziozkoa ematen zuen: kometa bat harrapatzea 100.000 km orduko baino gehiagoko abiaduran, bi urtez orbitatu kometak aktibitate gehien duen garaian, eta eguzkitik hurbilen dagoenean, kometaren gainazalera robot bat bidali. Rosetta-Philae horrela jaio zen. Ariane 5 kohetearekin bidali zuten 2004. urtean. Planeten arteko bidaiak hamar urte baino gehiago iraun du, eta beharrezkoa izan da karanbola bat Lurretik bi aldiz eta Martetik behin pasatzeko. Inguratze bakoitzak aparteko grabitate indarra ematen zigun kometa urruna harrapatzeko. Zunda Eguzkitik urrutien egon zen garaian, hibernazioan jarri genuen, ez zuelako energia nahikorik lanean aritzeko. Hiru urte eman zituen horrela. Azkenean, 2014ko abuztuan, kometara heldu, eta haren orbitan kokatu ginen. Azaroan, Philae banatu genuen Rosetta-tik, eta lurreratu egin zen. Kometaren aktibitate nagusia neurtu genuen 2015eko abuztuan, Eguzkitik hurbilen zegoen momentuan. Proiektua irailaren 30ean bukatu zen, Rosetta-ko ontzi nagusiak kometan lurreratuta.

Zergatik aukeratu zenuten 67P/Churyumov-Gerasimenko kometa?

Egungo teknologiarekin antzeman dezakegun kometa mota da. Jupiterreko kometen familiakoa da, beraz, haren orbita ez da oso eszentrikoa. Jupiterreraino urruntzen da, eta Eguzkira Lurra baino apur bat gehiago hurbiltzen da. Kometa gaztea da, eta hori zientifikoki oso erakargarria da, haren sorreratik ez baita asko aldatu. Hala ere, zailtasuna agerikoa da, 130.000 kilometro orduko abiaduran mugitzen baita, gas eta harriak etengabe kanporatuz.

Zein izan da zailtasun nagusia?

Edozein espazioko misiok zailtasun ugari ditu atxikiak. Rosetta-ren kasuan, unerik kritikoenak Philae eta Rosetta beraren lurreratzeak izan ziren. Konplexutasunaren aldetik, zailena izan zen erabat ezezaguna zitzaigun objektu aktibo baten inguruan hegan egiten ikastea. Gauza asko bidean aldatu behar izan genituen, gas eta hauts zurrustak etengabe gertatzen baitziren.

Misioan, aurreikusitako helburuak bete dira?

Helburuak bete, eta gehiago ere lortu dugu. Misioaren iraupena espero genuena izan da. Hala ere, horrelako arriskuak zituen proiektu bat izanda, askoz lehenago ere bukatu zitekeen.

Proiektuaren zein alderdirekin geratuko zinateke?

Ni neu, irailaren 30eko lurreratzearekin geratzen naiz. Hiru urtez kometan zientzia eta lan handia egin ostean misioa bukatu zen. Jaitsiera oso konplexua izan zen, baina orduan, bereizmen handiena zuten emaitzak lortu genituen. Emozioz beteriko uneak izan ziren, eta dena ondo joan zen.

Zeintzuk dira emaitzarik esanguratsuenak?

Hiru nabarmenduko nituzke. Lehena, aurretik ikusi gabeko objektu bat behatzea. Kometaren forma ez genuen ezagutzen, eta ematen du Eguzkitik urrun gertatutako bi kometaren arteko talka motel baten emaitza dela. Bigarrena, 67P kometaren ur analisia. Horren arabera, hango urak ez du Lurrekoarekin zer ikusirik. Hori erabat harrigarria da. Lurreko urak jatorri estralurtarra du. Haren sortzearen ondoren heldu zen; ziurrenik, kometa eta asteroideen bonbardaketak ekarri zuen. Emaitza horrek iradokitzen du ekarpenik handiena asteroideek egin zutela. Hirugarrena, molekula organiko konplexuen aurkikuntza da. Horien artean, garrantzia berezia du aminoazido glizina aurkitzeak. Rosetta-ren xede nagusietako bat zen ikertzea ea Lurrean bizitza sortu zuten molekula bakunek Lurretik kanpoko jatorria ote zuten. Neurketek berretsi dute kometek ekar zitzaketela Lurreko garapen biologikorako oinarrizko osagaiak.

Zein izan da zure lana misioan?

Planifikazio eta zientzia operazioen taldea gidatu dut. Zehazki, gure ingeniari eta zientzialari taldeak lanabesak erabiltzeko komandoak sortu zituen. Era berean, Rosetta ontziaren norabidea markatu dugu, neurketa zientifikoak egin nahi genituen tokietara jo zezan.Lanabesen operazioen prestaketarako azken katebegia ginen, eta presio handia genuen planak ontzian garaiz egon zitezen eta akatsik egon ez zedin.

Zaila izaten ohi da gisa honetako gaiak gizarteratzea. Zergatik da horren garrantzitsua espazioaren ikerketa?

Zientifikoki, Lurrean ezinezkoak diren aurrerapausoak ematen dizkigu espazio ikerketak. Babesten gaituen atmosfera oztopoa baita unibertsoa eta haren prozesuak ikasteko. Azken urteetan aurkitu dira, besteak beste, Einsteinen grabitazio uhinak, zulo beltzak, materia eta energia iluna, eta beste izar batzuen inguruan dauden ehunka planeta eta atmosfera. Espazioko misio berriek unibertsoari buruz dakiguna irauliko dute. Teknologikoki, berriz, gure egunerokoan erabiltzen ditugun aparatu eta sentsoreak garatzen dira. Hala nola eguzki panelak, laserrak, komunikazioak, propultsioa edota material berriak. Halaber, sistema osoak gauzatu egiten dira, adibidez, GPS edo Galileoren gisakoak, eguraldia eta hondamendi naturalak aurreikustekoak edota abiadura handiko datu eta mugikorren komunikazioak.

Ezin dugu ahaztu misio horiek duten eragin soziologikoa ere: jendea inspiratzen duten misioak dira, eta nazioarteko lankidetzaren beharra dute. Herrialde bakar batek ezin dituelako horrelako proiektuak bere kabuz aurrera eraman. Laburbilduz, unibertsoko beste txokoren batean organismo sinpleak aurkituko bagenitu, unibertsoari buruz dakiguna irauliko litzateke.

Edurne Elizondo

"Kapitalismoaren egungo neoliberalismoak oinarrizko ondasunak lapurtzen dizkie herritarrei: osasuna, hezkuntza, gizarte zerbitzuak; bai eta kirola ere". Horixe nabarmendu dute Angel eta Maria Cappak También nos roban el fútbol (Futbola ere lapurtzen digute) liburuan (Akal, 2016). Kirol horren kasuari egin diote so egileek, eta agerian utzi dituzte zelaitik at gertatzen direnak: negozioa, telebistek duten boterea, FIFA Nazioarteko Futbol Federazioaren baitan antzemandako ustelkeria kasuak, eta abar. Iruñeko Katakraken aurkeztu dute aita-alabek beren lana.

Biek sinatu dute liburua, baina Angel Cappak (Bahia Blanca, Argentina, 1946) argi utzi du berak "alaba lagundu" egin duela; Maria Capparen (Madril, 1981) esku egon dela lanaren ardura nagusia, alegia. Maria Capparentzat aitarekin aritzeko aukera da liburuak emandako "sari nagusia". Harago, futbolaren esparruko azken urteotako gertakariak "testuinguruan" jarri nahi izan ditu, egindako ikerketa lanaren bidez, kirol horrekin gertatzen ari denari buruz gogoeta pizteko asmoz. "Futbolaren inguruan sortzen diren berriak batzen dituzunean, eta dagokien testuinguruan jartzen dituzunean, kirolaren atzean dagoen negozioa ageri da, bere gordinean. Batzuen eta bertzeen interesak gailentzen dira, argi eta garbi, kirolaren gainetik".

Kazetaria da Maria Cappa, eta kazetari gisa egin dio so futbolari. Angel Cappak hobeki ezagutzen ditu futbolaren barrukoak, entrenatzaile izan baita lehen mailako hamaika taldetan. Begirada hurbilago bat eskaini du. Egungo futbolak zer ikusteko gutxi du Cappak auzoan lagun artean jokatzen zituen partidekin. "Futbola, lehen, jokalariena eta jendearena zen, baina orain enpresarien esku da. Futbola, ondorioz, enpresa bilakatu dute". Horrek ekarri du jokoak berak zuen garrantzia bigarren maila batean gelditzea; emaitzak baino ez du inporta, ez ongi edo gaizki jokatzeak. "Jokalariak, orain, ekoitzi bertzerik ez du egiten", salatu du, tristuraz, Angel Cappak.

Zaleentzat ere izan du ondoriorik azken urteetan futbolaren esparruan gertatu denak. Futbol taldeak sozietate anonimo bilakatzeak ekarri du, adibidez, bazkideek erabakitzeko ahalmena galtzea. Ez hori bakarrik. "Futbola ikusteko eskubidea eta aukera ere galdu dituzte. Partidak antolatzen dira telebisten interesen arabera; ordutegiak ez dira bertako zaleentzat, baizik eta Txina edo Indiako telebista ikusleentzat", azaldu du Maria Cappak. Espainiako Ligan sarrerak "hagitz garestiak" direla erantsi du.

Handiak dira, halaber, "elitean diren jokalarien" soldatak. Horiek taldeentzat "inbertsio bat" direla argi du kazetariak, haien izena duten elastikoen salmenten bidez, adibidez, dirutza jasotzen dutelako. Maria Cappak zehaztu du, halere, soldata handi horiek futbolari profesional "gutxi batzuen esku" baino ez direla. Futbolarien Nazioarteko Federazioak argitaratu berri duen txostena aipatu du liburuaren egileak: "Futbolarien %2k baino ez dute irabazten 720.000 dolar baino gehiago, urtean; futbolari gehienek, %45ek, kobratzen badute, 1.000 eta 2.000 dolar irabazten dute, hilabetean". Gehiengo horrek, gainera, ez du bere formakuntzarako inolako laguntzarik jasotzen. "Etorkizunerako ezin dute prestatu. Elitearen egoerak ez du futbolaren lan baldintzen errealitatea islatzen, inondik inora", erantsi du Maria Cappak.

Ustelkeria

Dirutza mugitzen du futbolaren munduak. Kirol horretan nagusi diren enpresen atzean direnek, halere, gehiago nahi dute. Horixe uzten du agerian kirol horren inguruan dagoen ustelkeriak, Maria Cappak azaldu duenez. Ameriketako Estatu Batuetan eta Suitzan FIFAri buruz egindako ikerketak nabarmendu ditu kazetariak. "Agerian utzi dute 1998tik Munduko Kopa antolatu nahi izan dutenek dirua eman diotela FIFAri, txapelketa hori hartu ahal izateko".

Angel Cappak berak elkarrizketa batean errandako esaldia ekarri du gogora haren alabak, FIFA zer den azaltzeko: "Kapitalismoa zer den ikusi eta ulertu nahi baduzu, egiozu so FIFAri". "Traje eta gorbata erabiltzen dituzten jokamolde fineko FIFAko gizon horiek dira futbolaren jabe", erantsi du. Botere handikoak dira, gainera, kazetariak nabarmendu duenez, eta FIFAk berak herrietako legeak bere alde erabiltzeko gaitasuna erakutsi duela azaldu du.

Egungo futbolaren argazkia egiterakoan ezkor agertu dira Angel eta Maria Cappa. Itxaropenerako heldulekuak badirela erantsi du azken horrek, halere, eta liburuan jaso ditu, gainera. Murtzian (Espainia) sortu duten futbol taldearen gisakoak jarri ditu adibide. "Zaleek sortutakoak dira; futbol talde horiek, gainera, auzoko gainerako eragileekin badute lotura. Toki batekoak direla sentitzen dute, eta horrek ematen die nortasuna". Hori da, hain zuzen, Angel Cappak maite duen futbola. Garai bateko taldeek egiten zutena. Alemanian harago jo dutela erantsi du Maria Cappak: legez jaso dute, adibidez, futbol talde bakoitzaren %51k zaleen esku egon behar duela. "Futbol eskolak sortzen ari dira, gainera, beren fubtol estilo propioa garatzeko".

Protagonismoa, berriz ere, zaleen esku jartzea da kontua. Eta jokalariek taldearekin eta zaleekin bat egitea ere bai. Horren beharra berretsi du Angel Cappak: "Diruak talde bateko kide sentitzeko gaitasuna ere kendu baitie jokalariei".

Kattalin Barber

Konpromisoak hartu, eta aldarrikapen eta eskaerak egiteko aprobetxatu zuten atzoko eguna hiesaren inguruan lanean ari diren elkarteek. Hiesaren Aurkako Nazioarteko Eguna izan zen, hain zuzen ere, hilaren 1ekoa. Sareko lehendakaria da Julia Munarriz (Iruñea, 1955). Nafarroako Hiesaren Aurkako Batzordea ere badago herrialdean. Taldeok elkarlanean aritzen dira anitzetan, eta bien izenean mintzatu da Munarriz.

Hiru hamarkada baino gehiago igaro dira jada hiesaren lehen kasuak detektatu zirenetik. Nolakoa da gaur egungo egoera herrialdean?

Urte horietan oso gogorra izan zen dena, egia esan. GIB positiboaren diagnostikoa jasotzea ia-ia heriotzaren sinonimoa zen hasierako urte haietan. Gainera, tratamenduak oso kaltegarriak ziren, eta ez zuten pertsonen bizimodua hobetzea lortzen. Baina nabarmentzekoa da 30 urte hauetan zientziak ikaragarri egin duela aurrera. Egun, birusa izanda, pertsona bakoitzaren karga birala desagerrarazten saiatzen dira tratamendu egokien bidez. Dagoeneko ez dugu hitz egiten hiesari buruz, baizik eta giza immuno-eskasiaren birusaren infekzioari buruz, hain zuzen ere. Horretan jarri behar dugu arreta, gure ustez.

Azken urteotan, halere, gora egin du diagnostikoen kopuruak. Zergatik?

Zientzian aurrerapauso handiak egon dira, baina gizartean, aldiz, ez. Hainbat faktore daude hori azaltzeko. Oraindik ere batere egokiak ez diren ideiak ditugu gaixotasunari buruz. Tabuak eta aurreiritziak saihestu behar ditugu. Adibidez, uste dugu arrisku taldeak daudela, oraindik ere, eta ez da horrela; arrisku praktikak daude, eta hori nabarmendu behar dugu. Gainera, kasu gehienetan, birusa ez da hilgarria eta, hortaz, prebentzio neurriak hartzeko garaian lasaikeria da nagusi. Erlaxatu gara. Gazteen belaunaldi berriak ia ez du inoiz entzun GIBari buruz deus. Eta arriskutsua da hori.

Zer-nolako datuak ditugu Nafarroan?

2000. urteko datuetara itzuli gara. Batez beste, 40-45 diagnostiko berri inguru daude, urtean; hau da, ia astean behin pertsona bat kutsatzen da. Erabat kezkatzen gaitu egoera horrek. Hortaz, Nafarroako Gobernuak onartu berri duen sexu eta ugaltze osasunari buruzko foru dekretua lehenbailehen ezartzea eskatzen dugu. Beharrezkoa da belaunaldi berriek ezagutza izatea gaitzari buruz, eta prebentzio kanpainak egitea, aldi berean. Argi dago zabaldu behar dugun mezua zein den: ez da garrantzitsua norekin izaten dituzun sexu harremanak, baizik eta nola egiten duzun. Gainera, GIB birusarekin bizi diren pertsonen %40k ez dakite birusa dutenik. Inork ez gaitu abisatuko. Ezta behar ere. Pertsona bakoitzak arduratsu jokatu behar du bere osasunarekin. Hori da kontua.

Gazteen artean ere kezkagarriak dira datuak?

Bai, erabat. Azken bost urteotan, adibidez, asko izan dira 25 eta 34 urte bitarteko pertsonen arteko diagnostiko berriak. Denera, 70 kasu egon dira. 15 eta 24 urte bitartean, berriz, 33 kasu. Oso kezkagarria da 15 urteko gazte bat seropositibo izatea. Kontua da gazte askorentzat ez dela arazoa babesik gabe izatea sexua. Infekzioa bazter uzten ahal da, baina ez ditugu hori egiteko neurriak hartzen. Helburu hori ez lortzea, beraz, ikaragarria da; ikaragarria da neurriak ez hartzea.

Beste arazo bat dugu adineko jendearekin. Askok 30 urte daramatzate tratamenduak jasotzen, eta ez dakigu zeintzuk izanen diren tratamendu horien ondorioak. Badakigu zahartze goiztiarra eragiten dutela, baina ez gehiagorik.

Gazteen artean gaitzari buruzko informazioa falta dela uste duzu zuk?

Desinformazioa da nagusi. Jada ez da esaten GIBa birus larria dela, badirudi katarro batekin alderatzen dela. Uste dugu erakunde publikoek erantzukizun handia dutela, batez ere, hezkuntza mailan. Nafarroan, 1997. urtetik ez dira egiten informazio kanpainak. Bakarrik Sarek eta Nafarroako Hiesaren Aurkako Batzordeak antolatu ditugu saioak, baina guk ez ditugu behar adina baliabide, noski. Giza baliabideak eta tresna eraginkorrak behar dira.

Zer eskatzen diozue Nafarroako Gobernuari?

Prebentzioaren garrantziaz jabetzea beharrezkoa da oso. Nafarroako Gobernuari exijitzen diogu sexu heziketa lehenbailehen ezartzea sare publikoan. Horrez gain, erakundeek sustatu behar dute hiesaren test azkarra. Guztiz anonimoak dira test horiek; fidagarritasun handikoak dira gainera, bai eta doakoak ere. Urte honetan, gurean, 200 test inguru egin ditugu. Beharrezkoa da lehen mailako osasun arretako langileek formazioa izatea gaitz honetan. Eta gaixoei arreta integrala eskaintzea.

Nazio Batuen Erakundeko GIBari eta hiesari buruzko programak 2020. urterako zero transmisio izatea du helburu. Uste duzu ezerezean geldituko dela asmo hori?

Ez dute lortuko helburu hori betetzea. Herrialde guztietako politiketan baliabide guztiak herritarren mesedetan jartzen badituzte, posible litzateke gaitzari bete-betean aurre egitea. Baina ez dira hori egiten ari. Oraindik ez dut ezagutzen herrialderik hori egin duenik. Bitartekoak eta baliabideak beharrezkoak dira, baina, horretarako, baliabide horiek erabiltzeko eta martxan jartzeko, borondatea izatea ezinbestekoa da.

Hiesa agertzeak eragin zuen Sareren sorrera, baina, gaur egun, beste lan ildo batzuk ere jorratzen dituzue.

Lehen harremana harrera da. Pertsonei laguntza emozionala eta soziala emateko sortu zen Sare, 1992. urtean. Baina beharrak aldatuz joan ziren, eta, gaur egun, gure helburuen artean daude gaitzaren kontrako kanpainak egitea, informazioa zabaltzea, sexu heziketaren beharraz eta garrantziaz ohartaraztea, eta gaixoei eta haien inguruko pertsonei babesa ematea.

Bi elkarte ari zarete Nafarroan helburu berarekin borrokan. Elkarlanean aritzen zarete?

Askotan egin digute galdera hori, egia esan, eta beti berdin erantzuten dugu guk: uste dugula hobe dela gehitzea. Adibidez, zenbaitek, honat etorri baino, nahiago dute hiesaren aurkako batzordera joan, gure egoitzaren ondoko atarian, adibidez, ezagunen bat badutelako. Alderantziz ere gertatzen da. Anonimotasuna eta isilpekotasuna, finean, oso garrantzitsuak dira auzi honetan. Elkarte bakoitza independentea da, baina elkarlanean ere aritzen gara, askotan. Horrek guztiak aberasten gaitu, noski, pertsonentzat aukera gehiago daudelako, azken finean. Eta hori da kontua.

Kattalin Barber

40 urte bete ditu aurten Agoizko Bilaketa kultur elkarteak. Hainbat gazterekin egindako lanarengatik, eta gizartean beren parte hartzea bideratzeko egindako urratsengatik eman dio saria Nafarroako Gobernuak. Salvador Gutierrez (Malaga, Espainia, 1958) elkarteko zuzendaria da, eta gaur jasoko du saria.

Nafarroako Gobernuaren Gazteria saria jaso duzue. Aurten, hala ere, gobernuaren utzikeria salatu zenuten. Zer iruditzen zaizue saria eman izana?

40 urteko ibilbidea saritu nahi izan dute. Modu batean edo bestean, urte hauetan guztietan gazteekin egindako lana aitortzea. Urte hasieran, salatu genuen gobernuaren utzikeria eta berriro salatzen dugu. Utzikeria handiz jokatu dute aurreko gobernuek eta baita oraingoak ere.

2015ean Nafarroako Parlamentuak Bilaketa proiektua salbatzeko hitza eman zuen. Zerbait egin du?

Ez. Orain dela hiru bat urte, UPN agintean zegoenean, Nafarroako Parlamentura joan ginen, eta, han, gure egoera salatu genuen. Murrizketak direla eta, diru laguntzarik gabe gelditu ginen. Ez zegoela dirurik. Oposizioa, berriz, gure alde zegoen. Orain, parlamentuko egoera irauli da, baina gure egoera berbera da. Ez dute neurririk hartu.

Oraingo gobernuak ez ditu aintzat hartzen zuena bezalako elkarteak?

Pena ematen dit horrek. Guk pentsatzen genuen kultura kontuan izanen zuela ezkerrak, baina besteek bezala jokatu dute. Ez da aldaketarik egon kulturaren arloan. Nafarroa Iruñea bakarrik dela pentsatzen dute agintariek. Baluarte eta gisa horretako proiektuak bakarrik laguntzen dituzte.

Hortaz, nola finantzatzen zarete?

Donazioak jasotzen ditugu, eta gure bazkideek kuota txiki bat ordaintzen dute. Gobernuaren diru laguntzak ez ditugu jasotzen, eta, horren ondorioz, proiektu asko bertan behera utzi behar izan genituen 2012an. Hala nola poesia, narratiba, eskultura eta pinturako nazioarteko sariketak.

Belaunaldi arteko kanpaldiak ere antolatzen zenituzten, ezta?

Bai; krisiarekin, bertan behera gelditu ziren horiek ere. Interesgarriak ziren, oso, ume eta helduok elkarrekin joaten ginelako. Hainbat telebista kate etortzen zen urtero grabatzera. Zergatik gaur egun existitzen da gazte eta adinekoen arteko muga hori? Bada, inoiz ez dugulako sustatu belaunaldien arteko harremana. Beti sortu ditugu gune batzuk gazteentzat, eta beste batzuk adinekoentzat.

Berriz egiteko aukera izanen duzue?

Oraingoz ez, ez baitugu dirurik. Gobernuak Iruñeko kulturan inbertitzen du bakarrik, eta herriok bazterrean uzten gaituzte. Ez dute baloratzen kulturaren alde herriek egiten duten lana. Nafarroa osoan kultur eskaintza zabala dago, baina herriek beraiek aterata.

Gaur jasoko duzu saria. Zer esanen duzu?

Federico Garcia Lorcaren diskurtso bat laburbilduko dut. Medio pan y un libro du izena (Ogi erdia eta liburu bat). Esaten du herri bateko ekonomia garrantzitsua dela, baina ezinbestekoa dela kulturari eustea. Kultura desagertzen bada herria ere desagertuko delako. Testua zaharra izan arren, oso aproposa da egungo egoera islatzeko.

40 urte bete dituzue. Espero zenuten hainbeste urte betetzea?

Inolaz ere ez. 1976ko irailaren 26an bildu ginen Agoizko hamalau gazte. Uste genuen gehienez urtebete iraunen genuela. Eta bat-batean 40 urte ditugu. Aurrera egin dugu, elkarteari eustea oso zaila den arren. Bilaketan dena da lan boluntarioa, erabat.

Zenbat boluntario zarete?

Ehunka lagun. Giza baliabideak dira gure alderik preziatuena. Ez dugu dirurik, baina gauza asko egiten ditugu boluntarioak ditugulako. Helduentzako unibertsitatea, liburutegia, musika banda, gazte informazio bulegoa.... Gurean, Espainiako idazle onenetarikoak egon dira: Almudena Grandes, Luis Garcia Montero, Pepe Hierro, Jaime Siles.... Atzerrian ere oihartzuna izan dugu.

Gainera, ez gara Agoitzen bakarrik aritzen. Lizarran eta Iruñean, adibidez, helduentzako unibertsitatea dugu. 57 irakasle ditugu, eta hiru lekuetan eskolak ematen dizkiete 782 ikasleri.

Txikitasunean handi zaretela uste duzu?

Bai, guk esaten dugu gauza txikien eta handien proiektua dela gurea. Gure txikitasunean proiektu handiak garatu ditugulako. Adibidez, 40 liburu argitaratu ditugu, eta gure margolanen ondarea 34 obrak osatzen dute. Ez dakit zer gertatuko den etorkizunean herri txikietan. Kolokan dago herri askoren kultura.

Ixteko zorian egon zineten?

Bai, eta uste dut hala egin behar izan genuela. Elkarte bat ixten denean instituzioak konturatzen dira zerbait gaizki egiten ari direla. Guk gure lanari eutsi diogu beti, egoera oso zaila izan arren. Aurten, adibidez, astero antolatu ditugu kultur ekitaldiak, bai Agoitzen, bai Lizarran, baita Iruñean ere. Orain dela urte batzuk, gobernuak dirua eskatu zigun Pablo Sarasate nazioarteko biolin lehiaketan sari bat emateko, eta 3.000 euro eman genizkion saria banatzeko. Mundua alderantziz dago? Noiztik eskatzen dio dirua gobernuak elkarte bati?

Ez duzue diru laguntza gehiagorik eskatuko?

Ez. Ez du merezi. 2012an eman ziguten azkena, 6.000 eurokoa. Aurreko urteetan 20.000 ematen ziguten. Itzuli genituen 6.000 euroak. Ezin dugu hori onartu, lotsagarria da. Eta, gainera, asko hitz egin dugu, politikoki ez gara zuzenak. Hori ere bada gure identitatea.