Edurne Elizondo

Sanferminekin lotzen dute anitzek Pamplonesa udal musika-banda, baina taldeak urte osoan egiten duela lan nabarmendu du Vicent Egea zuzendariak (Cocentaina, Herrialde Katalanak, 1961), datozen hilabeteotan Gaiarren eskainiko duen programazioaren aurkezpenean.

Kultura zinegotzi Maider Belokik erran du Pamplonesa dela Iruñeko Rolling Stones. Zer deritzozu?

Ez nuen horren berri, baina egia da bandako kideok erruz sumatzen dugula herritarren babesa eta maitasuna. Kontzertu guztietan erakusten digute hori, oholtza baten gainean gaudenean, bai eta hiriko bestetan karrikan jotzen dugunean ere. Uste dut lortu dugula, Rolling Stones taldeak bezala, jarraitzaile leial eta sutsuak izatea.

Rolling Stones baino zaharragoa da Pamplonesa. Datorren urtean ehun urte beteko ditu. Nola lortzen da eustea?

Taldeak bide sendo eta luzea egin du, baina bandako kideak gazteak dira. Lantalde oso gaztea dut, eta hori gauza ona da. Jendea gauzak egiteko gogoz dago. Erakundeak historia luzea du atzean, eta horrek ematen du sendotasun bat; aldi berean, jende gaztea aritzeak gauza berriak egiteko gogoa eta ilusioa ekartzen ditu. Gazte izateak, gainera, ez du erran nahi formakuntzarik ez dutenik. Jende prestatua dugu bandan.

Tradizioa eta bide berriak jorratzeko gogoa uztartzea izan da zuen sekretua?

Nik uste dut baietz. Tradizioa eta bide berriak, gainera, modu naturalean uztartu dira. Errespetu handia diogu orain arte egindako bideari, eta kalitatea bilatzen dugu beti, bai sanferminetan karrikan jotzen dugunean, bai eta antzoki batean obrarik konplexuena jotzen dugunean ere. Errespetu bera erakusten dugu beti, eta hori da gakoa. Musika garaikidea gure errepertorioko parte bat da.

Bestetan jotzen duen banda baino gehiago da Pamplonesa?

Hala da. Sanferminak bederatzi egun dira, eta bandak urte osoan egiten du lan. Onartu behar dut kosta egin zitzaidala herritarrei hori erakustea, sanferminetan jotzen duen banda baino anitzez ere gehiago garela erakustea, alegia, baina uste dut lortzen ari garela, ari garela jendea antzokietara erakartzen, eta jendea jabetzen ari dela egiten dugun guztiaz.

Konpositorea ere bazara. Ongi uztartzen dituzu bi arlo horiek?

Ekainean nik sortutako Don Perlimplín estreinatu genuen, eta datozen hilabeteotarako programazioan ere nik egindako lan bat aurkeztuko dugu, lehenengo aldiz. Niretzat, bi arlo horiek erabat osagarriak dira; zuzendari izateak hobeki idazten laguntzen dit, eta, alderantziz, sortzaile izateak zuzendariak egin behar duena hobeki ulertzen laguntzen dit. Aitortu behar dut, halere, nire benetako pasioa musika idaztea dela.

Bandarako musika joko duzue hilaren 21ean, Gaiarren. Lau konpositore nafarren lanak eskainiko dituzuela erran, eta zeure burua sartu duzu nafarren artean. Zenbat denbora daramazu hemen?

Nafarroan egon naiz denbora gehien, eta Nafarroan, gainera, musikaren arlo guztiak ukitu ditut: kontserbatorioa, Pamplonesa eta bertze hamaika erakunde; Iruñeko Taldeko konpositore izan naiz... hemengoa naiz, neurri handi batean. Harreman estua dut hemengo jendearekin.

Pamplonesan hogei urte baino gehiagoko bidea egin duzu jada. Ez zara nekatzen?

Iruñera 18 urterekin ailegatu nintzen. Pamplonesako zuzendari, berriz, 1996. urtean hasi nintzen. Beti dugu gauza berriak egiteko gogoa, eta horrek ematen dit aurrera egiteko indarra eta ilusioa.

Publiko berria erakartzea ere bada zuen erronka?

Musikaren esparruan ari garen erakunde guztion erronka da hori. Publiko berria bilatzen egon behar dugu beti. Iruditzen zait arlo horretan egon dela ardurarik eza, eta gurearen gisako taldeen kontzertuetan jende gazte gutxi egoten da. Hori arazo bat da. Horregatik uste dut garrantzitsua dela estilo ezberdinak lantzea, publiko ezberdinak erakartzeko.

Publikoa trebatu behar da?

Bai, funtsezkoa da. Hezkuntzaren esparruan erabat txertatu beharko lukete musika. Kontua da krisiaren aitzakiarekin hezkuntzaren esparruan egondako murrizketek min egin diotela arteari eta, bereziki, musikari. Bertzelako arerioak ere baditugu.

Zeintzuk?

Gaur egun entzuleen esku dauden teknologia eta gailu guztiak. Etxetik ez ateratzea ekartzen dute tresna horiek, eta musika etxean kontsumitu ahal izatea; hori gero eta errazagoa da. Horren ondorioz, noski, antzokietan jendea galtzen dugu. Ahalegina egin behar dugu musika ikuskizun gisa ez desagertzeko. Argi dago zuzeneko musikak teknologiak ematen ez duen zerbait baduela, baina jendea eroso dago etxean. Horren inguruan egin behar dugu lan.

Abendura bitarteko programa prest duzue. Zer eskainiko die Pamplonesak etxean gelditzeko tentazioa izan dezaketenei?

Batetik, nabarmentzekoa da zarzuela eta Gabonetako kontzertua eskainiko ditugula, ohi bezala. Tradizio bilakatu dira, eta publikoak eskatzen ditu. Bertzetik, John Williams konpositoreak zinemarako egindako piezak joko ditugu, eta parte hartuko dugu Musikagileak zikloan. Garrantzitsua da ziklo horretan aritzea guretzat, Euskal Herri mailako ekinaldia delako, eta oihartzun handiagoa izanen duelako. Berritzea da kontua, publiko berria erakartzea. Gure bidea egiten jarraitu behar dugu.

Edurne Elizondo

2014ko martxoan jazo ziren Jorge Correa Boro (Madril, 1979) La Haine-ko kazetariaren aurkako epaiketa eragin duten gertaerak. Madrilen manifestazioa egin zuten egun hartan, astebete lehenago egondako duintasunaren martxen testuinguruan. Polizia oldartu zen. Kolpeak jaso zituen kazetariak. Urrian, ordea, bera epaituko dute. Sei urteko espetxe zigorra eskatzen dute.

Urriaren 3an duzu epaiketa. Oraingoan bai?

Nik uste dut baietz, oraingoan epaiketa izanen dela.

Zer gertatu zen apirilean?

Epaiketa hasi baino ordu eta erdi lehenago, polizietako batek fax bat igorri zuen auzitegira, gaixo zela errateko. Nik uste dut kontua izan zela auzia isilarazten saiatu zirela, baina ez zutela lortu. Horregatik ez zen Polizia agertu.

Zaila izan da zure auziaren berri zabaltzea?

Hasieratik gure helburua izan zen gertatzen ari zenaren berri zabaltzea, eta auzia isilarazteko saioak bertan behera uztea. Eta uste dut lortu dugula. Lortu dugula harresi mediatikoa gainditzea. Hedabide anitzek hitzik ere ez dute erran nire kontrako auziari buruz. Halere, informazioa zabaltzeko gai izan gara. Mesede egin didate, gainera, kazetarien sindikatuek eta Nafarroako Gobernuak berak nire auziaz egindako adierazpenek. Hori guztia kontuan hartuta, iruditzen zait poliziek atzera egin zutela.

Sei hilabete joan dira. Zer espero duzu orain?

Udako hilabeteetan dena mantsotzen da, eta auzia berriz ere mahai gainean jartzeko ahalegina egin behar izan dugu. Epaiketari buruz, betikoa berretsi baino ezin dut egin: egia gure alde dagoela, eta bideoek erakusten dutela guk dioguna dela gertatu zena. Noski, ezin gara lasai egon, bertze hainbat auzitan ere gertatu izan delako frogak alde izanda ere zigortu izana. Logroñoko CNTko kideei hori gertatu zaie, eta Altsasuko auzian ere bai: irudiek bertan behera uzten dute guardia zibilen bertsioa, baina, hala eta guztiz ere, zigortu dituzte. Beraz, lasai ezin naiz egon, irudiek nik erraten dudana erakusten duten arren. Nik hori berretsi baino ezin dut egin, halere. Poliziek gezurra erran dutela, eta nik ez niola inori eraso egin. Ez da samurra.

Lau urte eta erdi joan dira auzia hasi zenetik.

Luze joaten ari da. Espero dut epaiketa ez gelditzea bertan behera, berriz ere. Argi dut poliziek gezurra erranen dutela, bideoek errealitatea den bezalakoa erakutsiko duten arren. Baina poztuko naiz, behintzat, epaiketa egiten dutenean. Ongi nago, indartsu, baina gertatzen ari direnak kontuan hartuta, egia nire alde izan arren, ezin naiz lasai egon.

Kontent zara jasotako babesarekin?

Bai, babes handia sumatu dut. Badakit jende askorentzat nire auzia ezezaguna dela, oraindik ere, hedabide anitzek isilarazi dutelako. Baina hala eta guztiz ere, jende anitz agertu da nire alde, eta jende anitz atera da karrikara babesa agertzera. Hilaren 28an [gaur] elkarretaratzeak eginen dituzte Iruñean, Bilbon, Bartzelonan, Madrilen, Tarragonan... Kontent nago, elkartasuna eta babesa jaso dudalako.

Otsailean, urte eta erdiko zigorra ezarri zizun Espainiako Auzitegi Nazionalak, sare sozialetan zabaldutako mezuengatik. Nola eragin dizu?

Zigorra jaso, eta helegitea jarri nuen sententziaren aurka, Espainiako Azitegi Gorenean. Horren zain nago. Armiarma operazioaren bigarren fasean atxilotu ninduten ni. Adierazpen askatasunaren alde egin nuen atxilotu nindutenean, eta bide beretik jarraituko dut. Noski, ez naiz bakarra. Valtonyc abeslariak erbestera joan behar izan du, eta Pablo Hasel espetxean sartzeko zain dago. Zigorra murriztu diote hainbat hilabetez, eta saldu nahi izan dute zigor hori ia hutsean gelditu dela, baina ez da egia. Gainera, Haselen sententzia Espainiako Auzitegi Gorenaren erantzunaren zain dago. La Insurgencia kolektiboko kideak ez dira espetxean sartuko, berriki jakin dugunez. Halere, argi utzi behar da egun bakarreko zigorra ere badela bidegabea.

Kazetaritza kritikoaren kontra ari direla nabarmendu duzu.

Bai. Argi dago batzuen adierazpen askatasunaren aurka baino ez dutela egiten. Faxistei eta eskuin muturrekoei nahi dutena erraten uzten diete. Kazetaritza kritikoaren aurka ari direla zalantzarik ez dut. Ni ez naiz bakarra. Badira bertze hainbat kasu. Izquierda Diario-ko Veronica Landaren aurka egin dute, edo Ahotsa.info-koen aurka, euskal preso politikoen kolektiboa izen horrekin aipatzeagatik. Irrigarria da. Jende anitz hasi da egoeraz konturatzen, baina kontzientziatzeko lanean jarraitu behar dugu.

Egoeraren larritasunaz jabetzeko?

Bai, erasoek denoi egiten digute kalte. Nik, oraindik ere, eraso horien neurriko mobilizazio handi baten falta sumatzen dut, milaka ateratzea karrikara. Ez gara gai izan milaka pertsona kalera ateratzeko, errateko aski dela.

Zigorgabetasun sentsazioa areagotzen du horrek?

Zigorgabetasuna bada, eta handia, gainera. Egoera zaila da, eta horregatik atera behar dugu kalera. Ideologia askatasuna dago jokoan, eta salatu behar dugu. Isilarazi nahi gaituzte, baina nire kasuan kontrakoa baino ez dute lortu.

Edurne Elizondo
Hasieratik erran du, argi eta garbi, musika "pasio" duela. Eta sumatzen zaio hitz egiten duenean. Garaikideak proiektuko kudeatzaile da Yolanda Campos Bergua (Jaca, Aragoi, Espainia, 1973), bai eta Nafarroako Musika Garaikideko jaialdia...

Edurne Elizondo

Mendia izan da, eta bada, Paquita Bretosen bizitzako ardatz nagusietako bat (Pasaia, Gipuzkoa, 1927). Kontrabandoan aritu zenean zaletu zen. 1936ko gerrako eta ondorengo urteak latzak izan ziren Bretosentzat. Aita fusilatu zuten, eta ama, berriz, preso eraman. Mendiak eman dio haizea.

Kontent zaude Belaguako aterpea berritzeko lanekin?

Aterpea itxi zutenean, Belaguara joateari utzi nion, hagitz tristea zelako eraikina utzita ikustea. Beraz, orain hagitz kontent nago. Gauza handia izan da niretzat jakitea zabalik izanen dela, berriz ere. Nik jada ezin izanen dut anitzetan joan, baina goza dezatela bertze mendizaleek. Pozgarria da hori.

Zer da zuretzat aterpe hori?

Anitz. 1971. urtean inauguratu zuten. Egiten ari ziren bitartean, igandero joaten ginen senarra eta biok. Hasieran, asmoa zen bertze toki batean egitea, beheko aldean. Errepiderik ez zegoelako. Baina Izabatik Belaguara igotzeko errepidea eginen zutela jakin eta gero, bide bazterrean egitea erabaki zuten. 1993. urtean, moldatu eta gero, berriz ireki zuten, eta urte hartan, nire senarra zenaren izena jarri zioten aterpeari, Angel Oloron. Guretzat, beti izan da toki berezia.

Mendizale anitzentzat ere bai, ezta?

Nik uste dut baietz, baduela zerbait berezia mendizale guztientzat. Goitik ikusten baduzu, aterpeak kanpin denda baten itxura du. Europatik eman dute orain aterpea berritzeko dirua, eta jarri duten baldintza horixe izan da, eraikinak bere itxura horri eutsi behar diola. Itxura horrek bakar bilakatzen du Belaguako aterpea, eta ez dute galdu nahi.

Noizkoa duzu mendizaletasuna?

Kontrabandoan aritzen nintzen garaikoa. Amarekin hasi nintzen. Kintoan aritzen ginen. Galtzerdiak eta gisakoak pasatzen genituen. Iheslariak ere laguntzen genituen muga pasatzen, errepresioari ihes egin ahal izateko. Lehen aldiz aritu nintzenean tabakoa pasatu nuen. Gogoan ditut ordukoak!

Zer gertatu zen?

Tabakoa nire gorputzera lotu, eta beroki batekin tapatu nuen! Tabakoaren usaina ikaragarria zen!

1936ko gerrakoak eta ondorengoak urte latzak izanen ziren, ezta?

Hagitz latzak. Aita fusilatu egin zuten. Trujillon hil zuten. Ama hil eta gero, senarrarekin joan nintzen haren hilobia ikustera. Aranzadiko Paco Etxeberriarekin joan nintzen. Ama ere espetxean sartu zuten, 1936ko gerra piztu zenean. Ondarretan egon zen preso. Nire ama maistra zen. Baina Iruñean ez zuen inoiz lanik aurkitu, ez zelako karlista. Haren ama bazen, karlista amorratua. Ama, berriz, komunista. Ardanatzen izan zen nire ama maistra, 1919an.

Gero Pasaiara joan zen?

Aitak Luzuriagan egiten zuen lan, Pasaian. Ama Pasaiara joan zen bizitzera, ezkondu zenean. Maistra zenez, harengana joan ziren, hauteskundeetara aurkezteko, eta Fronte Popularreko zinegotzi hautatu zuten, 1936an.

Zenbat denbora izan zuten preso zure ama?

Ia bi urtez egon zen. Saiatu ziren ni umezurztegian sartzen. Espetxetik atera zenean, ez zuen bere amarengana joan nahi, karlista amorratua zelako. Ez zioten Pasaiara itzultzen utzi, eta horregatik etorri zen Iruñera. Aske zegoen, baina baldintzapean. Ni amonarekin egon nintzen ama kartzelan egon zen bitartean. Gorriak pasatu nituen. Nik bederatzi edo hamar urte baino ez nituen ama preso hartu zutenean. Senarrak erraten zidan, bizi izandako esperientzia gogorren ondorioz, inguratzen nauenari so egiteko gaitasun handia dudala. Lehen ez nuen anitz hitz egiten, ezin nuelako. Begiratu bertzerik ez nuen egiten.

Mendian hasi zinenean, emakume gutxi aritzen ziren?

Bai. Ni lau lagunekin ateratzen nintzen mendira, guztiak gizonak. Behin, zeharkaldi bat egin genuen, eta Lekunberrin amaitu genuen bidea. Han ezagutu nuen Angel, gero nire senar bilakatu zena. Emakumeok ezin ginen tabernetan sartu. Kanpoan gelditu behar nuen, eta lagunek atera behar zidaten edan nahi nuena. Angelek bete zidan kantinplora behin, eta horrela ezagutu genuen elkar. Orhi mendira joan ginen, utzi zigutenean.

Zergatik ezin zineten joan?

Mugan ziren mendietara ezin ginen joan, guardiek ez zuten uzten. 1947an-edo, lehendabizikoz izan nuen aukera joateko. Iruñean autobusa hartu genuen. Nire lagunek Angeli eskatu zioten ni autobus geltokira laguntzeko, goizean goiz atera behar genuelako, 06:00etan edo. 1953. urtean ezkondu ginen. Ez genuen bestarik egin. Goizean, 07:30ean ezkondu ginen! Mendiko lagunekin, amarekin eta nebarekin hamaiketakoa egin genuen gero, Baztan tabernan. Horixe izan zen gure ezkontza.

Mendiko giroa anitz aldatu da?

Aldatu da anitz, bai. Ni hasi nintzenean, gogoan dut galtza-gonarekin joaten nintzela mendira. Pentsa, orain inork ez luke horrelakorik eginen! Behin, galtza-gona eta galtzerdiak jantzi nituen, baina mendian elur anitz zegoen, eta gorriak pasatu nituen. Amak erran zidan hobe nuela galtzak jantzi mendira joateko, eta halaxe egin nuen, azkenean.

Pirinioa ederki ezagutu duzu.

Bai. Astero ibiltzen ginen. Angelekin ere, hamaika txango eginak ditut. Pirinio guztiak zapaldu ditut. Gero, 50 urterekin, Montblanc ere igo nuen. Ikurrina txiki bat eraman genuen gailurrean jartzeko. Eguraldi txarra izan genuen.

Asteburuan, mendia. Eta aste egunetan?

13 urte nituenean hasi nintzen lanean, ezkondu arte. Gortari etxean aritu nintzen, dendari. Galtzerdiei puntuak hartzen nizkien, gainera. Ezkondu ginenean, ama gurekin etorri zen bizitzera. Oraingo etxea erosteko, lanean hasi nintzen, berriz ere, Kcikers etxean. Horri esker badut egun dudan pentsioa. Kontua da Gortari etxean ez nintzela hasi kotizatzen lanean hasi eta berehala, baizik eta bikotea izan nuenean. Horren berri gero izan nuen!

Mendia ez duzu utzi. Gozatzen segitzen duzu?

Bai. Mendia maite dut, eta lagunekin jarraitzen dut joaten. Ez dut lehengo gaitasuna, baina oraindik banaiz mendian ibiltzeko gai. Eta maite dut. Oraindik ere gai gara ezagutzen ez genituen txokoak ezagutzeko. Toki zoragarri anitz ditugu inguruan. Urbasa eta Andia artean, adibidez, mila urteko harizti bat dago. Sei emakumeren artean ere ez gara gai zuhaitz horietako batzuen enborrak besarkatzeko. Toki zoragarria da. Hori da mendiak duen ederrena. Igandero ateratzen naiz. Zortzi edo hamar kilometro inguruko txangoak egiten ditugu.

Ane Eslava

Zazpi urte zituenetik aritu da txirrindularitzan Erkuden Almagro (Iruñea, 1976). Lehia uztea erabaki zuenetik, taldean ateratzen da bizikletan ibiltzera, baina, hasieran, talde horiek gizonek osatutakoak izan ohi ziren. Bere zaletasuna emakumeekin partekatzeko beharrak bultzatu zuen Bizikume taldea sortzera, eta, egun, 200 kidez osatutako kluba da. Uste du baliagarria izan dela emakumeen arteko sareak sortzeko eta elkarri indarra emateko.

Zein izan da zure ibilbidea bizikletarekin?

Beti ibili naiz bizikletan, oso txikitatik. Hamabi urterekin hasi nintzen lehian, eta gero hemengo nesken klubetan ibili nintzen; baina kanpora joan behar izan genuen laster, hemen ez genuelako aukerarik.

Egun, zer da zuretzat bizikleta?

Une bat heldu zen non emakume asko lehia uzten hasi ziren, ikusi zutelako inoiz ez zutela beren ametsa lortuko: profesional izatea, adibidez. Nik, ordea, jarraitu egin nuen, eta, beharrak bultzatuta, taldea sortu nuen. Orain, bizikleta nire bizimodua da.

Gizonekin bizikletan ibiltzeko ohitura zenuen. Zeren falta sumatzen zenuen haiekin joatean?

Emakume askok utzi zutenean, nik oraindik bizikletan ibiltzeko beharra sentitzen nuenez, taldetxoekin elkartzen nintzen. Baina gehienak gizonak ziren, eta askotan tokiz kanpo sentitzen nintzen. Erritmoak ez zitzaizkidan gustatzen, eta elkarrizketa asko tokiz kanpo zeudela iruditzen zitzaidan. Orduan, zerbait aldatu behar nuela ikusi nuen.

Nola animatu zinen taldea sortzeko pausoa ematera?

Justu orain dela lau urte izan zen. Ikusi nuen beste kiroletan emakumeen taldeak sortzen ari zirela, eta Mujeres en Bici taldea sortzera animatu nintzen. Beharrak eraman ninduen horretara.

Sare sozialak erabili zenituen taldea sortzeko. Nola izan zen?

Hasieran ez nekien oso ongi nola egin nezakeen, eta WhatsApp talde bat sortu nuen. Geroz eta neska gehiago elkartuz joan ginen, eta, azkenean gehiegi ginenez, mendikoak eta errepidekoak, banatu egin ginen. Klub bat sortu genuen, Bizikume, egiturak koordinatzeko erraztasunak ematen zizkigulako.

Hasieran, zuen helburua zen ibiltzera joateko elkartzea, ezta?

Bai, ibiltzera joateko elkartzen ginen batez ere. Baina, gainera, justu une horretan mugimendu aldarrikatzaile handia zegoen Iruñean, eta asko erabiltzen zuten bizikleta. Gu askotan joaten ginen bizikletarekin ekitaldietara, masa kritikoetara... Beti izan dugu aldarrikapen puntu hori. Bestalde, feminismoak ere toki handia du taldean, eta uste dugu gauza biak lotuak daudela.

Zenbat emakume eta zer adin tartekoak zarete?

Egun 200 inguru gara, eta 18 eta 70 urte bitartekoak. Esan beharra dago ez ditugula gizonak kanpoan uzten, irteera misto batzuk ere egiten baititugu, baina gure elkargune nagusia ez da mistoa. Eta bi modu daude gurekin bat egiteko. Batetik, Mujeres en Bici komunitatearen parte izatea: dohainik da, eta kideek irteeren berri izaten dute. Eta, bestetik, Biziklume klubean sartzea: urtean 20 euro balio du, eta abantaila batzuk ematen ditu.

Zergatik da positiboa emakumeak kirola egiteko elkartzea?

Guk beste erritmo batzuk ditugulako, beste elkarrizketa gai batzuk... Alegia, beste modu batera ibiltzen gara. Ez zaigu axola helmugara azkar iristea; disfrutatu egin nahi dugu.

Liburu bat ere idatzi duzu: Guía definitiva de la mujer ciclista. Hutsune bat zegoela ikusteak eraman al zintuen hori sortzera?

Bai, pausoa eman nuen ikusi nuelako informazio hutsune handia zegoela. Adibidez, behin emakume txirrindularien liburu bat erosi nuen, eta bizikleta politen eta neska ederren argazkiak baino ez zituen. Esan nuen: hau al da emakumeen txirrindularitza? Eta gida bat egitea erabaki nuen, emakumeei aukera emateko beren kabuz ibiltzen hasteko. Gerora idatzi izan didate esanez animatu direla; hori zen asmoa.

Eskola bat ere sortu zenuten.

Bai, halako zerbait. Klubaren egiturak aukera ematen digu eskolak eskaintzeko: hastapenei buruzko ikastaroa, mendian hastekoa, mugikortasun eskolak...

Positiboa da ikasteko orduan emakumeak eta gizonak banatzea?

Nik uste dut baietz. Izan ere, ikusten dut askotan, talde mistoetan, emakumeak pixka bat deseroso sentitzen direla, batik bat zalantzak galdetzeko orduan. Horregatik, soilik emakumeez osatutako taldean elkartzea ikasteko aukera bikaina izaten da haientzat.

Zuri zer eman dizu emakumeekin taldean joateak?

Gure taldearen aniztasunak irakatsi dit gauza gehien. Hemen mota guztietako pertsonak ezagutu ditut: LGTBI emakumeak, Opus Deikoak, medikuak, garbitzaileak... Geure elkargunea bizikleta da, eta gainontzeko guztia alde batera uzteko gai gara. Hori izugarria da. Ni kirol mundu maskulino batetik nator, eta sexu joera, herrialde edota erlijio askotako neskekin elkartzean esan dut: "Nor naiz ni bestea epaitzeko? Berak pedalei eragiten die nik bezala". Horrek pertsona hobea bihurtu nau.

Kirola, modu kolektiboan, ahalduntzeko tresna izan daiteke?

Bai, guztiz. Oso sare garrantzitsuak sortzen dira, eta elkarri laguntzen diogu. Adibide gisa, ikusten duzu emakume batek minbizia gainditu duela eta bizikletan dabilela; edo, gure taldearen kasuan, 70 urteko emakume bat dugu, eta aurten bere lehenbiziko triatloia egin du. Uste dut hori guztia ikusteak asko ahalduntzen gaituela.

Adina aipatu duzu. Halako taldeek balio dute emakume batzuek adinarengatik senti ditzaketen mugak apurtzeko?

Bai, nik oso argi daukat hori. Orain, emakumeek kirola egiten dute 80 urterekin ere; hemen ez dugu hori izan orain arte. Emakume askok seme-alaben zaintzaz arduratu behar izan dute, eta kirola eta halako gauza batzuk alde batera utzi dituzte. Hori aldatzen ari da. Gure taldean 50-60 urteko emakume asko daude: batzuek mugak jartzen zizkioten beren buruari; orain, taldeari esker, gainditu egin dituzte.

Beti ibili zara txirrindularitzan. Zein unetan sentitu duzu bereizkeria emakume izateagatik?

Beti. Orain hori aldatzen ari da, baina badira berdin jarraitzen duten gauzak; adibidez, sarien desberdintasuna. Hori ez da aldatu; horregatik, lasterketa batean sariak parekideak direla ikusten dugunean, parte hartzen dugu, antolakuntza saritzeko. Hala ere, orain aurrera egiten ari gara: emakumeak elkartu gara, eta gizartea mugitzen hasi da.

Emaitzarekin pozik zaude?

Bai. Hasieran ez nekien hau noraino helduko zen, eta ez nuen espero horrenbeste zabaltzea; baina proiektuak asko eman dit. Hala ere, ikusten dut hazten ari dela, eta espero dut inoiz ez bihurtzea enpresa bat; zerbait txikia izaten jarraitzea. Bestalde, beste herrialde batzuetako neskak hasi dira animatzen beren taldeak sortzera; horrek erakusten digu egiten dugunak zerbaitetarako balio duela.

Edurne Elizondo

Astronavarra Sareak 180 bazkide inguru ditu. Haietako bat da Javier Prat (Tutera, 1959). Aspaldi hasi zen zeruari behatzen. Hainbat elkartetako kide izan da, eta Astronavarra Sareko presidente da orain.

Noiz eta nola jarri zenuten martxan sarea?

Elkartean bat egin dugu beti astronomiaren esparruan aritu garen jende askok. Izan gara bertze hainbat elkartetako kide, baina, azken urteotan, nahiago izan dugu gure kabuz aritu. Ez genuen gure gain hartu nahi elkarte bateko kide izateak ekartzen dituen lanen ardura, eta denbora aprobetxatu nahi genuen maite dugun hori egiteko, zeruari behatzeko, alegia. Kontua da duela lau urte aukera sortu zela Espainiako Astronomia Kongresua hartzeko, eta, hori egin ahal izateko, elkartea sortzeko urratsa egin behar genuen.

Kongresua hartu zenuten, azkenean, duela bi urte.

Bai. Kongresu hori astronomo amateurrena da, baina profesionalek ere parte hartzen dute, gure esparruan amateurren eta profesionalen arteko marra ez baita zurruna. Astronomo amateur batek profesionalentzat baliagarria den lana egin dezake bere teleskopioarekin. Elkarlana bada.

Iruñeko planetarioarekin ere aritzen zarete elkarlanean?

Bai. Aretoren bat behar dugunean, badugu lehentasuna; aldi berean, planetarioak zeruari so egiteko ekitaldiak antolatzen dituenean, gure laguntza izaten dute. Planetarioan ezin da zerua zuzenean begiratu; guk gure baliabideak jartzen ditugu haien esku, zeruari behatzeko ekintzak prestatzen dituztenean. Girgillaoko behatokiarekin ere aritzen gara elkarlanean.

Zaletasun handia dago?

Bai, bada. Iruñean pare bat elkarte gara. Gureak 180 bazkide inguru ditu. Nik uste dut jakin-mina badugula gizakiok. Gainera, eklipse baten gisako fenomenoak gertatzen direnean, jakin-min horrek gora egiten du. Jendea kezkatzen hasten da inguratzen duen horrekin. Guk antolatzen ditugun ekinaldietara jende anitz etortzen da.

Abuztuan Pertseidak ikus daitezke; hilabete ona da zeruari so egiteko?

Abuztuan gertatzen dena da jendea oporretan dagoela, eta eguraldiak ere laguntzen duela. Horrek ekartzen du jendea errazago ateratzea etxetik zeruari so egiteko. Baina neguan, adibidez, lehenago iluntzen du, eta, aukera dago, beraz, lehenago hasteko zeruari behatzen.

Pertseiden fenomenoa da gehien ezagutzen ditugunetako bat?

Bai, zalantzarik gabe. Kontua da Lurrak, bere orbitan, gasez eta hautsez betetako eremu bat zeharkatzen duela, eta partikula horien arrastoak dira izar iheskor gisa ikusten ditugunak. Berez, ez dira ikusgarrienak. Abenduan ditugu Geminidak, eta zoragarriak dira. Atmosfera, gainera, egonkorragoa da abenduan, eta hobeki ikus daitezke. Kontua da negua dela. Abuztuan errazagoa da ateratzea. Hilabete honetan, gainera, bada bertzerik ikusteko.

Zer gehiago dago ikusteko?

Planetak mugituz doaz. Izarrak ez. Ondorioz, abuztuan, Venus ikus dezakegu ilunabarrean; Jupiter ere bai, bai eta haren sateliteak ere. Laster Marte eta Saturno ere ikusiko ditugu. Planetak eskura izanen ditugu hilabete honetan.

Zeruari so egiteko, bada bereziki egokia den tokirik Nafarroan?

Pertseidak ikusteko, adibidez, kontua da ilun dagoen toki batera joatea. Erronkari, adibidez, toki ezin hobea da Pertseidak ikusteko. Iruñean, noski, zailagoa da ikustea, hiriko argien ondorioz. Horregatik erraten dugu beti hiritik kanpora joan behar dugula izarrei so egiteko, argiek eta eraikinek traba ez egiteko.

Zein da egunik onena Pertseidak ikusteko?

Uztailaren bukaeratik jada ikus daitezke, abuztu bukaerara arte. Lurra material gehien dagoen tokitik igarotzen denean errazagoa izanen da ikustea; hau da, abuztuaren 12tik 13ra. Guk 11n antolatuko dugu irteera bat zeruari so egiteko. Oraindik ez dakigu zehazki non eginen dugun. Arbaiunen egin izan dugu, baina jende anitz etortzen da, eta, ondorioz, ez da tokirik egokiena.

Teleskopioa beharrezkoa da?

Pertseidak ikusteko, ez. Guk erabiltzen ditugu, aprobetxatzen dugulako aukera zeruari so egiteko.

Zer behar da urratsak egiten hasteko ?

Gure aholkua beti da hasieran prismatikoak baliatzea, gehienez ere. Batzuek sekulako teleskopioak erosten dituzte, hasi bezain pronto, eta, azkenean, armairu batean gordeta uzten dituzte. Ez da horrelakorik behar. Hasteko, aproposena da egun eskura ditugun sakelako telefonoko aplikazioak erabiltzea, zerua ezagutzen hasteko. Eskuratzen ahal dugu zeruaren mapa bat, konstelazioak ezagutzeko. Prismatikoekin has gaitezke ilargiari behatzen. Eta gurearen gisako elkarte batekin bat eginez gero, noski, gure baliabideak baliatzen ahal dituzte. Zaletasuna galtzen ez badute, teleskopioa eros dezatela.

Nafarroan, hainbat udal ere ari dira urratsak egiten astroturismoa bultzatzeko. Bide bat zabaltzen ari dira?

Bai. Iaz Lerinen egin zituzten jardunaldiak. Guk parte hartu genuen, eta jende anitzek egin zuen bat. Argi kutsaduraren aurkako urratsak egiten ari dira Lerinen eta bertze hainbat herritan. Kontua ez da kale argiak kentzea, adibidez, baizik eta kale argi eraginkorrak erabiltzea. Anitzek gora zabaltzen dute argia, eta horrek sortzen du kutsadura, eta gauez ikusi nahi duenari ez dio laguntzen. Bide interesgarri bat ari dira zabaltzen Lerinen eta Erronkarin, bertzeak bertze.

Hemendik at, Martetik etorri diren azken berriek diote ur likidoa aurkitu dutela. Halako berriek laguntzen dute zaletasuna zabaltzen?

Bai, zalantzarik gabe. Jakin-mina dugu, eta horregatik saiatzen gara Marteri buruz gehiago jakiten. Halere, hagitz zaila izanen da izaki adimendunak aurkitzea; distantzia da arazoetako bat, eta, bertzea, zalantzarik gabe, komunikatzeko zailtasuna.

Zeruari so egiten dionean, halere, izaki adimendunen arrastoak aurkitzeko aukera du gizakiak buruan?

Ideia hori hor dago, jakin-mina badugulako. Baina hain da zaila... Distantziak hain dira handiak... Gure galaxian, bakarrik, 200.000 milio izar dago. Neurriak sekulakoak dira. Nik uste dut bertze izaki batzuk egon badaudela, baina komunikatu ahal izatea hagitz zaila izanen da.

Abuztua zeruari so emanen duzue zuek. Non izanen zarete, zehazki?

Hilaren 9an eta 10ean, adibidez, Uxuen izanen gara. Hitzaldia eskaini eta izarrei behatuko diegu. Hilaren 17an, berriz, Irunberrin izanen gara. Interesa duenak www.astronavarra.org helbidean aurkituko du gure jarduerei buruzko informazioa.

Edurne Elizondo
Mugakoa, mugan, eta mugari buruz. Asier Gogortzak (Bera, 1976) ezin izan dio ihes egin mugaren eraginari. Ez dio kontra egin nahi izan, gainera, eta muga bilakatu du artistak bere lanen oinarri; modu nabarmen batean, kasu anitzetan; eta...

Kattalin Barber

Javier Errok (Iruñea, 1957) 18 urte zituenetik du lotura garapenerako gobernuz kanpoko erakundeekin (GGKE). Ikertzailea da, eta NUPeko irakaslea. Bere tesian eredu berri bat proposatu du, egungo molde mediatiko eta merkantilistak bazter uzteko.

Tesian diozu gobernuz kanpoko erakundeek komunikazio arazoa dutela, eta, hori gainditzeko, eredu berri baten diseinua proposatu duzu. Zein da komunikazio arazo hori?

Garapenerako gobernuz kanpoko erakundeak sortu zirenean, eredu mediatikoa hartu zuten beren gain. Hau da, haien komunikazio ereduak, oinarri sozialarekin baino, iritzi publikoarekin du lotura handiagoa. Baliabide ekonomiko asko mobiliza dezakete, baina ezegonkortasuna da nagusi haien artean, eta oinarri soziala falta zaie. Eredu horretatik ateratzeko proposamena da nirea, komunikabideen logikatik at. Eredu hori komunikazioa eta garapenerako heziketa oinarritzat hartuta eraikiko da; gizarte erakundeak estrategikoki eta osoki diseinatuta egonen dira elkartasunean hezteko.

Adierazi duzu pertsuasioa ezin daitekeela izan baliabideak lortzeko bide bakarra. Zeintzuk dira beste bideak?

Kultura eraginkortasunaren kontzeptuari buruz hitz egiten dut. GGKE batek baliabideak eskatzeko mezu bat zabaltzen duenean, lehendabizi pentsatu behar du ea eskatzeko modu horrek elkartasunaren ideia zuzen bat zabaltzen duen. Kultura eraginkortasunaren ikusmoldetik, helburua da elkartasunaren kultura zuzen batean heztea, eta, aldi berean, beharrezko baliabideak lortzea. Helburua ez da elkartasunaren kontsumoa, elkartasuna ez delako salgai bat, batzuetan horrela saldu arren. GGKEen ikuspegi merkantilista bazter uztea da xedea. Askotan, erakunde horiek nahi dute dirua lortu, nola edo hala, eta hori ez da elkartasuna, hori beste gauza bat da. Gainera, argi ikusi behar dugu pobrezia desagerrarazteko ez direla aski lankidetza proiektuak, eta ezinbestekoa da arazo politiko baten aurrean gaudela erakustea, hots, pobrezia desagerrarazteko borondate politikoko arazo baten aurrean gaudela erakustea.

Zein da zure proposamena?

Komunikazioa eta elkartasunerako heziketa izan behar dituzte oinarri gobernuz kanpoko erakundeek. Horretarako, eredu merkantilista utzi behar dugu; hori lortzen dugunean, GGKEak lagungarriak izan daitezke elkartasunaren kontrakultura bat eraikitzeko, eta horren bidez aurre eginen genieke Espainiako agertokian nagusi diren eredu hegemonikoei; alegia, oinarrian hedabideak eta merkataritza dituzten elkartasuneko eta filantropiako eredu hegemonikoei. Erabaki behar dugu elkartasunaren balioak nolakoa izan behar duen: eraldaketa sozialaren ardatz, edo merkantzia huts.

Zer iritzi daukazu hirietako kaleetan egon ohi diren GGKEetako bazkideak lortzeko langileek erabiltzen dituzten komunikazio estrategien inguruan?

Errespetua diet langileei, baina uste dut lan egiteko modua ez dela egokiena. Intimitatearen inbasio bat izateaz gain, uste dut ez dela bazkideak lortzeko ekintza errentagarria. Alde batetik, jendea ez da kontzientziatzen, eta, bestetik, kalean egiten diren bazkideek denboraldi bat pasa ondoren dirua emateari utzi ohi diote. Iruzur modukoa da egiten dutena. Gainera, kide ereduaren inguruan arazoa dute GGKEek. Kideak ez dira kideak: kideek diru kopuru bat ematen dute, baina ez dute inolako erabakirik hartzen erakundean. Gehienez, diruarekin zer egiten duten azaltzen zaie. Minik gabeko elkartasuna lortzen da horrela. Erakunde bateko kide izan zaitezke, eta elkartasuna sustatu, baina, aldi berean, ez duzu inolako elkartasunik agertzen zure bikotekidearekin, lankidearekin edo auzokidearekin. Elkartasuna kontsumo gisa ulertzen delako.

Zein izan behar du komunikazioaren tokiak GGKEetan?

Komunikazioa izan behar da GGKEen ardatz estrategikoa; hori oso garrantzitsua da. Ulertu behar ditugu erakunde hauek harremanen eta elkartasun eta lankidetza moduen inguruko laborategi bat balira bezala. Krisi garaian, GGKE askok enplegua erregulatzeko espedienteak egin zituzten. Enpresa gisa jardun zuten jendea kaleratzen. Elkartasuna egin daiteke horrelako egitura merkantilistetan? Elkartasun kulturak sortu behar ditugu, eta horretarako bidea barnetik hasten da, bertatik hasita eraldatuz.

Aylan Kurdi haurraren gorpuaren argazkiak gizartea hunkitu zuen. Nola komunikatu behar da errefuxiatuen krisian?

Batzuetan, elkartasun konpultsiboa sustatzen ari gara. Hondamendi edo arazo larri bat dagoenean, horrelako mezuak eta irudiak zabaltzen dira. Errealitatearen irudi tragiko bat ematen da, eta gizartea hunkitzen da. Modu horretan, laguntzen duena umeen salbatzaile bihurtzen da, bai, garagardo batek eta pintxo batek balio dutenaren truke. Horrelako kasuetan, elkartasunak gutxi iraun ohi du, eta ez da sortzen elkartasun egiturarik. Aurrera egin nahi badugu, beste eredu bat hartu, eta eredu mediatikoa atzean utzi behar dugu. Beharrezkoa da hedabideekin harremana izatea, baina bestelakoa behar du izan.

Era berean, uste dut immigrazioaren arazoak asko aldatuko duela elkartasunaren mundua. Mugarri bat da, eta erronka handi bat, praktikaren eta teoriaren esparruetan, elkartasunaren alorra lantzeko.

Kattalin Barber

Euskaraz, estreinakoz, Lucio Urtubia anarkistaren abenturen zerrenda amaigabea jaso du Gerezi garaia komiki liburuak (Txalaparta, 2018). Mikel Santos Belatz ilustratzaile eta komikigileak (Iruñea, 1974) egin du. Haren ustez, Lucioren bizitza etenik gabeko borroka bat izan da, eta aski ezaguna da pertsonaia gisa, ez hainbeste, ordea, pertsona gisa. Pertsona jarri du Santosek erdigunean. Euskaraz ez ezik, gaztelaniaz, katalanez eta galegoz ere argitaratu dute eleberri grafikoa.

Nola sortu da eleberri grafikoa egiteko ideia?

Enkargua izan da, eta Luciok berak abiatu zuen ekimena. Haren bizitzaren inguruko hiru liburu publikatu ditu Txalaparta argitaletxearekin, eta, oraingoan, bere bizitza marrazkien bidez kontatzea nahi zuen. 'En dibujicos', esan zuen. Martintxo Alzuetari eskaini zioten lana, baina gainezka zebilen, eta nire izena eman zuen. Ez nuen batere pentsatu, eta baiezkoa eman nuen segituan.

Ezagutzen zenuen Urtubiaren bizitza?

Oinarrizkoa nekien, guztiok dakiguna. Cascanteko anarkista zela, First National City Bank bankuari egindako amarrua.... Baiezkoa eman nuenean hasi nintzen ekintzailearen bizitza jasotzen duten liburu, dokumental eta elkarrizketa guztiak irensten. Orduan hasi nintzen ni Lucio Urtubia bihurtzen, haren bizitzaren barne-barneraino sartzen.

Bi urtez aritu zarete. Parisen bizi da Urtubia, baina etengabeko harremana izan duzue. Nola antolatu zarete?

Parisen egon naiz hainbat alditan, baita Cascanten eta Iruñean ere. Hamaika bazkari eta afari egin ditugu, paseoak.... Urtebete eman dut dokumentatzen, eta beste urtebetean egin ditut marrazkiak. Lotura berezia izan dut Luciorekin. Zaila da oraindik bizirik dagoen norbaiten biografia idaztea, baina familiakoa banintz bezala sentiarazi naute berak eta haren ingurukoek. Galdera asko egin dizkiot, inoiz egin ez dizkioten galderak. Batik bat, eguneroko bizimoduari buruzkoak: zer gosaltzen zuen, pijamarik erabiltzen zuen edo ez, entzuten ote zuen irratia... Arraroa egiten zitzaion hasieran, baina nik hori beharrezkoa nuen margotzeko.

'Amaia' gaztearen bidez kontatzen duzu Urtubiaren bizitza.

Luciok Amaia-rekin Paristik Cascantera egiten duen bidaiak ahalbidetzen du iraultzaileak egindako bidea azaltzea. Fikziozko pertsonaia da Amaia, baina Cascanteko familia bat du oinarri. Egia esan, ni neu naiz Amaia, baina ez zitzaidan zilegi iruditzen neure burua marraztea. Amaia-k beti libreta darama, eta galderak egiten dizkio Luciori. Haren bidez jasotzen dugu Lucioren bizitzaren berri. Horrez gain, gaztea izatea nahi nuen, Luciok gazteen alde apustu egin duelako beti. Belaunaldiarteko harremanak biltzeko balio izan dit.

Erakutsi al diozu Urtubiari nobela grafikoa? Zer dio?

Parisen ordenagailuan erakutsi nion, eta orriz orri ikusi genuen. Lucio hunkituta gelditu zen, eta momentu berezia izan genuen. Horrek konfiantza eman zidan, beldurra bainuen. Niretzat, lehenengo irakurlea bera da, haren bizitza baita. Bizirik dagoen norbaiten bizitza kontatu dut, eta hori erronka handia izan da.

Haren ekintzak baino gehiago, haren bizitza eta barne gogoetak bildu nahi izan dituzu?

Bai, eta, bide horretan, eguneroko bizitzaren detaile txiki berri asko daude. Horrez gain, haurtzaroak eragin handia izan du Lucioren bizitzan, eta horrek testuinguruan kokatzen du haren ibilbidea. Ezagutzen genituen abenturak eta ezagutzen ez genituen beste hainbat pasadizo ere kontatu ditut marrazkien bidez.

Haren bizitzaren inguruan zerk harritu zaitu gehien?

Momentu asko bizi izan ditugu elkarrekin, baina esan behar dut pertsona ezagutzea izan dela gehien harritu nauena. Pertsonaia ezagutzen dugu, baina ez, ordea, pertsona, Lucio Urtubia bera. Ia dena dakigu Lucio pertsonaiari buruz, baina gutxi dakigu zer-nolako pertsona den. Bihotz handiko pertsona da, oso lagunkoia eta umila. Banku bat lapurtzen imajinatzen duzunean, ordea, pertsona gogorra etortzen zaizu burura.

Gaztelerazko izenburuan Urtubiaren altxorrari egiten zaio erreferentzia. Zein da altxor hori?

Bitxia izan daiteke, eta, hein batean, kontraesanezkoa, anarkista baten bizitzaren inguruko liburuan altxorra hitza izenburuan egotea. Frantziako Poliziak Lucioren etxean aurkitutako txeke zuri bati jarritako izena da. Poliziak zioen Luciok txekea gordetzen zuela noizbait zifra bat jartzeko eta ihes egiteko. Baina Luciok benetako altxorra bere legatua izan du, bere bizitza. Ezinezkoa bizi izan baitu. Euskaraz, aldiz, Lucioren altxorra haurrentzako izenburua iruditzen zitzaigun, eta horregatik hobetsi genuen Gerezi garaia izenburua jartzea, Urtubia berari omen egiteko. Abesti gustukoena du Le temps des cerises, Parisko Komunaren inguruan sortua.

Norentzat egin duzu eleberria?

Gazteentzat zein helduentzat izan daiteke eleberria. Finean, anarkismoaren eta, zehazki, lucismoaren inguruan jakin nahi dutenentzat. Iruñeko aurkezpenean Chula Potrak esan zuen gazteentzako gidaliburu libertarioa zela liburua. Uste dut pentsarazten duen liburua dela, eta Lucioren ideiak aldarrikatzen dituena. Hortaz, mundua aldatu nahi duenarentzat. Enkargua izan arren, oso nire sentitu dut liburua, eta oso berezia izan da. Nabaria da, gainera, Nafarroan jendeak ere Lucio asko maite duela.

Edurne Elizondo

Txilen jaioa da, baina Iruñera Bizkaitik ailegatu zen Begoña Zabala abokatu eta ekintzailea (Santiago, 1950). 1970eko hamarkadaren bukaerako borrokak jorratu ditu bere liburuan.

Feminismoa, trantsizioa eta 78ko sanferminak. Azken auzi horri buruz, uste duzu 40. urteurrenaren harira antolatutako ekinaldiek balio izan dutela gaia mahai gainean jartzeko?

Bai. Gaia anitz mugitu da. Kanpaina egin da gaia ikusgarri bilakatzeko eta eztabaida bultzatzeko. Aukera izan dugu Argentinako kereilaren auzia jorratzeko, horren barruan baitago 1978ko sanferminetan gertatu zena. 40. urteurrenak balio izan du orain arte egindako lan guztia erakusteko eta mahai gainean jartzeko.

Erakundeen babesa jaso duzue, gainera, ezta?

Bai, hori hagitz garrantzitsua izan da. Guretzat bultzada bat izan da. Beti bada deus lortuko ez dugula uste duen jendea, amore emateko tentazioa izan dezakeena. Erakundeek eman digute aurrera egiteko bultzada. Iruñeko Udalak anitz du errateko auziari buruz, eta hagitz kontent gaude egin duten lan guztiarekin. Nafarroako Unibertsitate Publikoak ere eman digu babesa.

Aurtengo kanpainak balio izan du belaunaldi gazteak lotzeko?

Inork ezin du ukatu, jada, Poliziak hil zuela German Rodriguez. Oraingoa garai interesgarria dela iruditzen zait horregatik, hain zuzen; erraten ari gara hemen sufrimendu latza izan dela, oinaze handia izan dela; ez dago hori ez onartzeko aitzakiarik, eta uste dut mezuarekin bat egiten ari dela jende gaztea. Garai batean egin ezin izan zena orain egin dezakegula uste dut, badugula helduleku bat hor.

Feminismoa jorratu duzu liburuan. Begirada atzera bota baino lehen, nola ikusten duzu egungo mugimendua?

Orain gertatzen ari diren mobilizazioak hagitz interesgarriak iruditzen zaizkit. Nik sinisten dizut leloa, adibidez, hagitz elementu garrantzitsua iruditzen zait, funtsezkoa. Interesgarriak iruditzen zaizkit, halaber, egun sare sozialen bidez bat egiteko eta protestetara deitzeko dauden aukerak. Ematen dute bidea amorrua borrokarako tresna bilakatzeko. Noski, beti ez dago argi nork egiten dituen deialdiak, edo gerta daiteke kontsigna guztiekin ados ez egotea. Baina interesgarriak dira sortzen diren aukerak.

1978an, karrika eta besta zuentzat aldarrikatu zenituzten feministok; orain, bada emakumeak sanferminetara ez etortzera deitzen dituenik, erasoak salatzeko. Zer iruditzen zaizu?

Nik ez dut horrekin bat egiten. Uztailaren 10a feministon eguna izanen da. Besta eginen dugu. Ospatuko dugu. Karrika aldarrikatu nahi dugu. 1978an ere, besta egitea ekintza iraultzailea zen emakumeontzat.

Erasoak ez dira bakarrik sanferminetan gertatzen; ezta bestetan bakarrik ere. Indarkeria matxista, zoritxarrez, eguneroko kontua da, oraindik ere.

Hala da, eta horixe nabarmendu nahi izan dugu beti. Hagitz larria izan zen 2016ko sanferminetan gertatu zena, baina, zoritxarrez, badira bertzelako indarkeriak ere, isilean gelditzen direnak. Gertatzen da bestak erakartzen dituela begirada guztiak. Bozgorailu bat izan daiteke indarkeriaren aurka.

1970eko hamarkadaren bukaeran etorri zinen Iruñera. Nolako hiria aurkitu zenuen?

1977an etorri nintzen. Oroitzen naiz peña bateko kide izan nahi nuela, baina ezin izan nuen; debekatuta zegoen! 1975eko batzarretan sortutako mugimendu feministatik heldu nintzen ni, Bizkaitik; mugimendu autonomo eta erradikala zen. Emakume Askapenaren Mugimenduarekin bat egin nuen hemen. Gero ikusi nuen bazela karrikara ateratzen ari zen mugimendu feminista bat. Batetik, diktaduraren aurkako borrokan murgilduta zeuden talde anitz. Feministok erregimenaren aurka egiten genuen. Feminismo politizatua eta militantea zen ordukoa. Bertzetik, bestak aldarrikatzen genituen subertsiorako espazio gisa.

Zer ikasten ahal da egun orduko lan moldeez?

Anitz. Beharrezkoa da ezagutzea aurretik egin dena. Denok dugu historia kolektibo bat. Mugimenduak gauza anitz egin ditu, deus ez da hutsetik sortzen. Gauden tokian gaude gure aurrekoek ere lan egin dutelako. Hori ezagutzea inportantea da. Lehen ere egin delako lana, indarkeria ikusgarri bilakatzeko, horren kontrako mezua zabaltzeko.

Iragan hori ahaztu da?

Finean, borroka tresna anitz izan dira, eta denak ez ditugu egun mahai gainean. Halere, nik uste dut feminismoak izan duen gauzarik okerrena izan dela instituzionalizatu izana; pentsatzea lana egina zegoela hizlarien bidez espazioak okupatuz, edo parlamentuko taldeekin bat eginez, indarkeriaren aurka agertu direnean, adibidez. Uste dut mugimenduak ezin duela galdu mobilizazioaren bidea. Nola bat eginen dugu migratzaileen zaurgarritasuna aipatu baina haientzat zentro itxiak eskatzen dituztenekin? Gogoeta egin behar dugu.