Kattalin Barber

30 urte daramatza Francisco Jose Padillak (Logroño, Espainia, 1967) arroilen jaitsierak egiten. Nafarroako "altxor" gehienak bisitatu ditu espeleologoak, eta amildegiak ezagutaraztea du helburu, orain, bere liburuaren bitartez. Hainbat urtetako hutsunea bete du Padillaren lanak, gisako azken liburua 1991. urtean argitaratu baitzuten Nafarroan.

Esan izan duzu gida bat baino askoz gehiago dela zure liburua. Zergatik?

70 jaitsiera bildu ditut, horietako asko argitaragabeak, eta, gainera, arroila bakoitzean dagoen fauna eta landaredia aipatzen ditut, bai eta bisitatzeko guneak, pasadizoak eta hainbat bitxikeria ere. Istorio asko berreskuratu ditut, eta 450 argazki ageri dira liburuan. Gainera, 25 urte pasatu dira mota honetako libururik argitaratu gabe. Beharrezkoa zen.

Esan bezala, Nafarroako 70 arroila bildu dituzu. Dauden guztiak dira?

Gehiago daude. Hau bilduma bat da, eta, nire ustez, Nafarroan dauden adierazgarrienak eta interesgarrienak jasotzen ditu. Badaude ezin jaits daitezkeen arroilak, babes eremuetan daudelako, eta, ondorioz, debekatuta dagoelako; horiek ez ditut aipatu. Horretaz gain, badaude nik ezagutzen ez ditudan amildegiak ere. Badakit hainbat talde badirela Nafarroan esploratzen eta amildegi berriak aurkitzen dituztenak. Nik liburuan azaltzen diren guztiak jaitsi ditut, batzuk behin bakarrik eta beste batzuk hamar aldiz. Urtaro desberdinetan, baldintzak asko aldatzen direlako.

Ez du zerikusirik arroila berak udan edo neguan, adibidez?

Asko aldatzen dira urtaro bakoitzean; hortaz, baldintzak guztiz desberdinak dira, eta kontuan hartu beharrekoak. Amildegi batera joan aurretik, pentsatu behar duzu ea urik egonen den edo ez... Badaude behin betiko aldatu diren inguruneak, eta arroila batzuk dagoeneko ez dira existitzen. Ingurune bizia da natura, aldakorra. Horregatik, material egokia eramatea oso garrantzitsua da.

Noiz hasi zinen arroilen jaitsierak egiten?

30 urte daramatzat honetan. Espeleologian hasi nintzen, Barañaingo lagun batzuekin. Geroago ezagutu nituen amildegiak, eta ordutik ez dut jarduera hori bazter utzi. Zeharo harrapatu nau, erabat erotzen nau. Mundu erdia zeharkatu dut amildegiak ezagutzeko. Ez naiz honetaz bizi, baina nire pasioa da. Beste herrialde batzuetara esploratzera joatea eta amildegi berriak irekitzera joatea da gehien gustatzen zaidana.

Zerk liluratzen zaitu hainbeste?

Dudarik gabe, naturak berak. Ingurunea eta natura modu paregabean ikustea. Nik ikus dezaket ur jauzi bat errepidetik, baina ur jauziaren barnean sartzea guztiz desberdina da. Harrigarria da. Beti ezustekoak daude, eta gauza berriak deskubritzen dituzu. Gainera, bidaiatzean, amildegiez gain, jendea ezagutzen duzu, kultura, tradizioak.... Hainbatek bidaiak egiten dituzte monumentuak ikusteko; nik bidaiak egiten ditut arroila jaitsierak egiteko.

Zein da ezagutu duzun herrialderik bereziena jaitsierak egiteko?

Mundu osoan badaude amildegiak. Frantzian, Italian eta Suitzan amildegi interesgarriak daude, baita Espainian ere. Suitzako Ticino izeneko eremua ere asko gustatzen zait. Europatik at, berriz, AEBetan egon naiz, eta baita Kuban ere. Agian, egon naizen lekurik bitxiena Saharako basamortua izan da. Guztiz desberdina da toki hori. Leku batera esploratzera joan eta bertan zer aurkituko duzun ez jakiteak gozarazten dit niri, betiere natura errespetatuz.

Eta Nafarroako lekurik gogokoena arroila jaitsiera egiteko?

Hemen klasikoak direnak ikusgarrienak dira. Adibidez, Artazulgo amildegia eta Diablozulokoa, mundu guztiak ezagutzen dituenak. Bestela, Malloako ingurua, Aralarren, gustuko dut. Oso ezaguna ez den eremu bat da, eta jaitsiera oso interesgarriak daude. Dena den, bakoitzak bilatzen duenaren arabera nahiko ditu batzuk edo beste batzuk. Kirolaren arloko erronka bat bilatzen duenak ura nahi du, eta paisaiaz gozatzea nahi duenak jaitsiera soil bat nahikoa izanen du. Nik azken hori nahiago dut, baina noizean behin adrenalina izatea ongi dago. Faunari, landarediari eta geologiari erreparatzen diet nik. Horregatik ez naiz aspertzen, urik ez badago ere.

Liburua ez da bakarrik profesionalentzat, ezta?

Jaitsiera errazak daude, edonor egiteko modukoak. Baina gutxieneko ezagutza bat izatea beharrezkoa da; horregatik, oso garrantzitsuak dira materiala eta taldea. Gure lurra ezagutzea eta sustatzea da nire helburua, bai Nafarroako herritarrei, bai eta kanpotarrei ere. Abentura enpresentzako eta landetxeentzako liburu interesgarria dela uste dut, halaber. Tokiko toponimia errespetatu dut. Gehienak euskarazko izenak dira, eta SITNA Nafarroako Lurralde Informazio Sisteman oinarritu naiz.

Asko egiten den kirola da Nafarroan?

Modan dagoen kirola da, onerako eta txarrerako. Modek mundu guztia harrapatzen dute, eta badago jendea ez duena ez esperientziarik ezta formakuntzarik ere. Oso arriskutsua da. Taldean egiten den kirola da; komenigarria da gutxienez bi edo hiru pertsona egotea. Izan ere, taldeak markatzen du maila. Horregatik, ikastaroak bultzatu behar ditugu. Hemen ur gutxi dugu udan, eta ohikoena Huescara [Espainia] edo Frantziara joatea da. Gainera, gero eta emakume gehiago animatzen dira arroila jaitsierak egitera.

Nafarroan ez da existitzen arroila jaitsieraren federaziorik. Beharrezkoa dela uste duzu?

Agian federazioa izatea gehiegi da, baina uste dut beharrezkoa dela kirola laguntzea eta sustatzea. Goraldian dagoen kirola da. Nafarroan Mendi Federazioa eta Espeleologia federazioak daude, eta horien bien erdian dago gurea. Haiek arroila jaitsierak egiteko aseguruak dituzte. Oso gomendagarria da aseguratzea.

Anekdota eta pasadizoak bildu dituzu liburuan. Baten bat kontatzeko?

Oso bitxia izan zen Unzelaia amildegia bisitatu genuenekoa, Genbe herrian. Ehiztari batzuekin topo egin genuen, eta galdetu genien ea zergatik zen hain zaila ura aurkitzea arroila horretan. Esan ziguten euria egiten zuela baina inoiz ez zela betetzen. Eta 60 urteko ehiztari horietako bat oroitu zen 60ko hamarkadako uholde batekin. 7 urte zituen berak gertatu zenean, eta ibaiak eraman zituen herriko zubiak. Naturaren indarra izugarria da. Inguruneari errespetua zor diogu. Izan ere, gu gara bisitariak, eta ezin dugu natura menderatu; integratu behar dugu.

Kattalin Barber

Saray elkartean batzen dira Nafarroan bularreko minbizia duten emakumeak. Haientzat arnasgune eta elkargune izan nahi du erakundeak, 1996. urteaz geroztik. Ana Gloria Ros (Iruñea, 1959) da elkarteko lehendakaria.

Hogei urte bete dituzue aurten bularreko minbizia duten pertsonei laguntza eta babesa eskaintzen. Zer-nolako balorazioa egiten duzue?

Gaur egun garena hogei urte hauetan guztietan lagundu diguten pertsonei esker gara. Gauden lekuan gaude pertsona konprometitu horiei esker. Eskerrak eman nahi dizkiegu medikuei, norbanakoei, laguntza eman diguten enpresei, Nafarroako Gobernuari eta udalei. Gaur egun Osasun Kontseilaria den Fernando Dominguez medikuak eta hainbat gaixok jarri zuten martxan Saray. Izan ere, Dominguezek ikusi zuen bularreko minbizia zuten emakumeek ezinbestekoa zutela laguntza psikologikoa, eta, hainbat gaixorekin batera, elkarteari forma ematen hasi zitzaizkion. Denbora luzea joan da geroztik. Hasieran, zortzi bat pertsonak osatzen zuten, eta, egun, 400 bazkide baino gehiago gara.

Zuen lana beharrezkoa dela erakutsi duzue, eta elkartea sendotuta dago. Zein da zuen egitekoa?

Nafarroan gure lana ezagutzea lortu dugu. Gure helburua bularreko minbizia duten emakumeei eta haien gertukoei laguntza eskaintzea da. Familiek rol garrantzitsua dute honetan. Arnasgunea da haientzat elkartea. Nik, adibidez, elkartean erantzunak aurkitu ditut. Elkar laguntzen dugu. Askok medikua ez denaren begirada bilatzen dute hemen.

Noiz erabakitzen du emakume batek zuengana jotzea?

Gaitzaren aurrean bi bide daude: edo jakinarazi egiten duzu edo ez duzu nahi kanpoko inoren laguntza. Hortaz, badaude emakumeak gure elkartearen beharrik ez dutenak; haiek bakarrik aurre egiten diote gaixotasunari. Beste batzuek, aldiz, ebakuntza egin aurretik gure atea jotzen dute. Zer bilatzen dute? Dudarik gabe, lasaitasuna. Informazioa, beste kasu batzuk ezagutzea, bularreko minbizia duten beste emakume batzuekin hitz egitea... Nafarroako Ospitale Gunean gure elkartearen berri ematen diete eriei.

Laguntza psikologikoaz gain, zer eskaintzen duzue?

Boluntarioek egiten duten lana oso garrantzitsua da gure elkartean. Alde batetik, hilero formakuntza ikastaroak antolatzen ditugu, eta, haien bidez, elkartea ezagutzera ematen dugu. Etengabe ari gara ikasten. Horretaz gain, ikastaroak egiten ditugu: yoga, gimnasia terapeutikoa, bitartekaritza tailerra... Azken finean, ongi sentiarazten gaituzten gauzak bilatzen ditugu beti. Fisioterapia zerbitzua ere badugu.

Urtero Nafarroan 410 emakume ingururi antzematen zaie bularreko minbizia.

Bai. Sarayn esaten duguna da pertsona bakoitza bakarra dela eta garrantzitsua dela. Datu estatistikoak baino gehiago, guri itxaron zerrendak arintzea axola zaigu.

Ez da lehenengo aldia aldarrikapen hori egiten duzuena. Hobera egin du egoerak?

Errealitatea da gure bazkideek hori eskatzen digutela. Urtebete edo gehiagoko itxaron zerrendak daude erradiologian eta bularra berreraikitzeko zerbitzuan. Joan den urtean bularreko minbiziari dagozkion zerbitzu guztiak bisitatu genituen, itxaron zerrenden jatorria zein den jakiteko. Txosten bat landu genuen, eta badakigu, adibidez, erradiologian pertsona bat gehiago jarri dutela lanean. Beste arazo larri bat emakumeak lanera itzultzen direnean agertzen da. Pertsona bakoitza desberdina da, baina patroi bera erabiltzen dute beti: urtebete pasa ondoren deitzen zaituzte, eta sei hilabete geroago lanera itzuli behar duzu. Ez gara zenbakiak, gaixoak gara.

Ez du batere erraza izan behar minbizia izan eta gero aurrera egiteak.

Minbizia izan dugunok ezin dugu mailegu bat eskatu banketxean. Ezta bizitza aseguru bat egin ere. Gidabaimena, berriz, bi urtean behin berritu behar dugu. Egunerokoan eragiten diguten kontuak dira.

Gero eta pertsona gazteagoek dute bularreko minbizia. Zer dela eta?

Azkenaldian, elkartera etorri dira 30 eta 40 urte bitarteko emakumeak. Beste behar batzuk dituzte. Bereziki lan arloan eragiten die haiei gaixotasunak. Ia ezinezkoa da lanerako ezintasuna lortzea, baina linfedema dutenek, eta harakinak edo ile-apaintzaileak direnek ezin dute haien lana egin. Hori ez dago aurreikusita, eta arazoa da. Bularreko minbiziaren diagnostiko goiztiarra arrakastatsua izaten ari dela uste dut. 45 urtetik aurrera mamografien zirkuituan sartzen dira emakumeak, eta horrela antzematen dute gaitza. Arazoa da zer egin gazteekin, mamografia haiengan ez delako eraginkorra. Guk hitzaldiak ematen ditugunean animatzen ditugu emakumeak bularrak ezagutzera, eta zerbait arraroa sumatzen badute, medikuarengana joatea gomendatzen diegu; obsesio bilakatu gabe, noski.

Mamografiak dira egun prebentziorako bidea, baina aditu askok diote gaitza garatzeko aukera sor dezaketela.

Herrialde batzuetan bakarrik 50 urtetik aurrera egiten dituzte mamografiak. Horren aldekoa naiz. Egia esan, gorputza erradiatzean hor geratzen dena ez da batere ona. Dena den, konfiantza osoa dugu medikuengan. Bularreko minbizia tratatzeko gero eta modu egoki eta doiagoak daude; etorkizunean kirurgia saihesteko baliabideak egonen direla esaten dute, eta kimioterapia ez dela beharrezkoa izanen. Tratamenduek ondorio latzak dituzte, eta bortitzak dira, baina egia da haiei esker gaudela hemen. Horregatik, ezinbestekoa da gaitza izan ondoren bizi kalitate ona izatea.

Ba al dago elkarlanik administrazioaren, elkartearen eta botikagintzaren artean prebentzioan, diagnostikoan eta tratamenduetan minbiziari aurre egin ahal izateko?

Bularreko minbizia asko ikertzen da, baliabideak badaude. Guk urtero antolatzen dugu lasterketa solidarioa, eta biltzen dugunaren %70 ikerketak egiteko ematen dugu. Behin galdetu zidaten ea murrizketen eragina izan dugun Nafarroan, tratamenduak oso garestiak direlako. Baina egia esan ez dugu murrizketarik jasan.

Minbizia gaitz kronikoa da?

Minbizia kentzen dizutenean gaitzaz libre gelditzen zara, baina horrek ez du esan nahi ez duzula inoiz gehiago izanen. Beti erne gaude, arriskua baitugu. Baina horrela bizi beharra daukagu, ez dugu besterik. Orain ongi nago, baina hemendik hilabete batzuetara ez dakit, eta ezin dut jakin; beraz, momentua bizi dugu. Minbizia izateagatik ez utzi gauzak egiteari.

Edurne Elizondo

Pedagogiaren eta artearen esparruan aditu diren hamar profesionalek osatzen dute Atena fundazioaren arte eskolako lantaldea. Arantxa Garatea da zuzendaria (Iruñea, 1962).

Zer ekarri dio zuen eskolari gobernuaren erregistroan onartu izanak?

Urte luzez egindako lana aitortzea ekarri digu. Atena 2001. urtean sortu zuen guraso talde batek, eta ordutik aritu gara lanean eta borrokan aitortza hori lortzeko; artea adierazteko eta komunikatzeko tresnatzat onar dezatela nahi izan dugu beti; onar dezatela arteak aukera berdintasuna ekartzen duela pertsona guztientzat.

Artea eta pedagogia uztartzen dituzue. Nola sortu zen proiektua?

Arteak berdintzen gaitu denok. Komunikaziorako tresna bat da. Emoziotik eta sentimendutik abiatzen da, anitzetan, garunetik baino gehiago. Horregatik , denok batzen gaitu. Guk bide honi ekin genionean egia da bazela konfiantza anitz ez zuen jendea, ez zuten uste artearen bide horrek balioko zuela adimen urriko pertsonekin. Erakutsi behar izan dugu baietz. Artearen bidez pertsonak gai direla komunikatzeko. Honat etortzen diren pertsonek gaitasun ezberdinak dituzte, bai eta komunikatzeko modu ezberdinak ere. Denak ez dira gai hitz egiteko, adibidez. Baina gorputzaren bidez badira gai nahi dutena adierazteko, eta horrek lotura sortzen du denon artean. Batzen gaitu. Ez dugu ahaztu behar ezintasunak dituzten pertsonen eskubideen adierazpenak argi uzten duela denok dugula artea ezagutzeko eskubidea. Artea kontsumitzeko eta sortzeko eskubidea dugu denok.

Zuen lanak balio duela erakutsi behar izan duzuela diozu; gizarteari?

Egia da urrats anitz egin ditugula, baina, oraindik ere, arteari buruz aritzen garenean, ez da eskubidetzat edo lehentasuntzat hartzen. Ezta beharrezkotzat ere. Ez diote duen balioa ematen. Guk kontrakoa uste dugu. Egunero ikusten baitugu hemen pertsona anitzi bizia ematen diela arteak. Egiten duten gauza bakarra da, eta honat etortzeko gogoak baino ez ditu ohatzetik altxatzen.

Zein diziplina lantzen dituzue hemen?

Dantza, musika, antzerkia eta makillajea lantzen ditugu eskolan. Ikasle guztiek lantzen dituzte esparru horiek guztiak. Gainera, ikasgai bakoitzeko edukiak osatzeko, tailerrak egiten ditugu. Tailer horien bidez, hain zuzen, eskolatik kanpo aritzen gara. Guk argi baitugu artearen helburuetako bat dela pertsona guztiak gizartean barneratzea. Ideia horren harira gure ikasleek egiten duten lana kanpora eramaten dugu. Margo erakusketak egiten ditugu, adibidez. Horrek aukera ematen digu gizarteak gure ikasleak artista gisa ezagutzeko, eta bazter gelditzen da anitzetan adimen urrikoenganako erakusten dugun erruki edo pena sentimendu hori.

Egunerokoan zailagoa da sentimendu hori bazter uztea?

Zaila izaten da, bai. Argi dago adimen urriko pertsonek laguntza behar izaten dutela anitzetan. Baina horrek ez ditu ezberdin bilakatzen. Nik betaurrekoak erabili behar ditut, bertze batek makulua beharko du ibiltzeko. Denok behar dugu gauza baterako edo bertzerako laguntza. Adimen urrikoen kasuan, gakoa da bertzelako baliabideak eta moduak bilatzea haiekin bat egiteko, harreman bat sortzeko, komunikatzeko. Hori hemen profesionalen laguntzarekin lortzen dugu, bai eta boluntarioen eta praktikak egitera etortzen direnen laguntzarekin ere. Haien parte hartzea hagitz garrantzitsua da.

Ikasturtea bukatu berri duzue; zer-nolako aldaketak sumatzen dituzu ikasleengan?

Ikasturteak lan handia du atzean. 4 eta 67 urte bitarteko 94 ikasle izan ditugu. Taldeka banatzen ditugu; talde heterogeneoak osatzen ditugu, gizartea bera halakoa delako. Talde bakoitzarentzat programazio zehatz bat prestatzen dugu; programazio horrek, gainera, bi ildo ditu, pedagogikoa bat, eta artistikoa bertzea. Aldi berean, ikasle bakoitzaren neurrira egokitzen dugu programazio hori, ikasle bakoitzak lehentasunezkoak diren helburuak dituelako ikasgai bakoitzean. Artea, pedagogia eta norberaren autonomia lantzen ditugu ikasturte osoan. Irailean zaila izaten ohi da ikasturteari hasiera ematea, baina denborak aurrera egin ahala agerikoak dira ikasleek egiten dituzten urratsak. Guretzat artea da tresna bat gure ikasleek egunerokoan behar dituzten ezagutzak jaso ditzaten. Eta harrotasunez erran dezakegu bide horrek lortzen duela helburua betetzea. Noski, pertsona bakoitzak bere erritmoa du. Ezin da azkartu. Baina hori ez da arazo bat. Ikasturte batean betetzen ez den helburua hurrengoan lor daiteke.

Erran izan duzu etika duzuela eskolan ardatz.

Guretzat hagitz inportantea da. Horrek erran nahi du guretzat justizia eta autonomia direla funtsezko balioak; hemen dauden pertsona guztiek dituztela eskubide berberak. Hau da, ikasle bati ezin eskaini dioguna bertze bati ere ez diogu eskaintzen. Gurasoak daude proiektu honen atzean, haien babesa dugu egunerokoan, eta horrek sendotasun handia ematen digu. Proiektu honetan sinisten dugu.

Zerk motibatzen zaituzte eguneroko lanean?

Nik uste dut gakoetako bat dela hemen aritzen garen profesionalok beti saiatzen garela egunean egoten, eta geure burua birziklatzen. Enpatia anitz sentitzen dugu. Eta helburu nagusitzat dugu eskolak aurrera egin dezala.

Edurne Elizondo

Sorterrira itzuli da asteon Miren Pastor argazkilaria (Iruñea, 1985). Uharteko Arte Garaikideko Zentroan zintzilikatu ditu bere irudiak. Atzo, gainera, hitzaldia eskaini zuen han, bere lanari buruz. Madrilgo Blank Paper eskolan ari da lanean, eta, haren eskutik, hamaika kultur proiektutan murgildu da. Argazkigintzara kasualitatez iritsi zen, baina ari da bide sendoa egiten, urratsez urrats.

Bilbora Ikus-entzunezko Komunikazioan izena ematera joan, baina Arte Ederretan egin zenuen matrikula, azkenean. Nolatan?

Nire bidea izan da intuiziozkoa, oro har. Ikus-entzunezko Komunikazioan izena emateko asmoa nuen, baina nahastu nintzen, eta Arte Ederretako ikasgaiak ikusi nituenean, aldatzea erabaki nuen.

Eskulturaren bidetik hasi, baina argazkigintzaren alde egin zenuen gero. Intuizioz, berriz ere?

Eskulturak erakarri ninduen. Asko interesatzen zitzaidan espazio publikoetako eskultura, adibidez, naturan eta espazio publikoetan esku hartzen duen 1960ko hamarkadatik aurrerako eskultura. Aukera izan nuen Cristina Iglesias artistarekin praktikak egiteko, eta Madrilera etorri nintzen. Orduan sortu zitzaidan Blank Paper eskolan argazkigintzari lotutako ikastaro bat egiteko aukera, lau hilabetez, eta haren eskutik ezagutzen ez nuen mundu bat deskubritu nuen argazki liburuetan eta erakusketetan: argazkiekin historiak kontatzen ahal zirela ohartu nintzen.

Zer eman zizun ikastaro horrek argazkigintzaren aldeko apustua egiteko?

Konturatu nintzen idazle batek liburu batekin egiten duena egiten duela argazkilari batek bere lanaren bidez; ez argazki bakar batekin, ez gehiago edo gutxiago maite duen argazki batekin. Proiektu bat garatzen duzunean inportanteena da argazkiak atzetik zer kontatzen duen, zenbat kontzeptu maila egon daitezkeen proiektu baten atzean.

Madrilek lehen ikastaro hura eman zizun; Italiak, berriz, lehen reflex kamera.

Erasmus programaren bidez joan nintzen Italiara. Argazki kamera erosi, eta hasi nintzen argazkiak egiten. Egunerokotasuna islatu nahi nuen. Kanpora zoazenean denak ematen dizu atentzioa, erakartzen zaitu. Argazki asko egitea erraza da, baina, aldi berean, azalkeria ikusten da. Ez duzu horko errealitatea ezagutzen, eta turista baten begirada duzu. Blank Paper eskolan ikasi nuen, hain zuzen, ez duzula urruti joan behar argazki proiektu bat garatzeko. Nahikoa dela, askotan, zure inguruko errealitatea beste modu batera begiratzea, proiektu oso interesgarriak garatzeko.

Eta hori egin zenuen, zure inguruan bilatu?

Bai. Familiari egin nion so. Nerabezaroari buruzko lana garatzen hasi nintzen, nire nebaren bitartez. Bidean izenburuko lana da. Epe luzerako proiektu bat da, eta horrek ematen dit aukera esperimentuak egiteko.

Zein da zure lan prozesua?

Intuizioz egiten dut lan, neurri handi batean. Nik argazki asko egiten ditut, eta gero aukeratzen ditut. Lan hau egiten hasi nintzenean, ez nuen aurretik nerabezaroaren ideia zehatza buruan. Hasi nintzen gazteen argazkiak egiten. Nebarenak eta haren lagunenak. Egindako argazkiak begiratzen hasi, eta konturatu nintzen gai bat bazela irudi horietan. Nerabezaroa eta natura, biak oso agerikoak zirela nire argazkietan. Finean, nire bizitzako bi oinarri garrantzitsu dira.

Hagitz lan pertsonala da?

Bada. Agerian uzten du nebarekin dudan harreman estua, batetik, eta, bestetik, naturarekin izan dudan lotura, hazi izan garelako naturak inguratuta. Nork bere esparrura eramaten badu bere lana, emaitza izan daiteke oso lan pertsonala, baina, aldi berean, argazkien bidez azaltzeak ekartzen du lengoaia unibertsal baten bitartez adierazten duzula esan nahi duzun hori.

Bidean izena du. Amaitu gabeko proiektua da?

Prozesu baten modukoa da. Nerabezaroa bera bezala; bai eta naturaren zikloak bezala ere. Bi ideia horien arteko paralelismoa agerikoa da. Hasieran ingelesezko izena jarri nahi izan nion proiektuari, Going on, baina Blank Paper eskolako irakasleak esan zidan halako proiektu pertsonal batek ezin zuela ingelesezko izena izan, are gutxiago nire hizkuntza euskara izanda. Eta arrazoia zuen. Nik uste nuen jendeak ez zuela ulertuko, baina hori ere bada erronka bat. Jendeak izena onartu duela konturatu naiz, eta ez dakienak galdetu egiten du, edo bilatu. Hizkuntza aldarrikatzeko modu bat ere izan da, azkenean, proiektua.

Edizioak zer garrantzi du?

Handia. Niretzat prozesuaren zatirik garrantzitsuena da argazkien edizioa. Klik egitea erraza da. Edozerk ematen ahal dizu atentzioa. 300 argazki egin, baina bost aukeratu behar dituzu, adibidez. Baina kontua da bost horietan ikusten dela asmo bat. Argazki guztien artean piezarik garrantzitsuenak hasten dira nabarmentzen. Distantzia behar da hori lortzeko, akaso zure argazkirik gogokoena ez delako proiektuarentzat egokiena.

Edizio lan hori bakarrik egiten duzu?

Edizioa egiteko orduan garrantzitsua iruditzen zait beste norbaiten laguntza izatea. Zure argazkiek zure sentsazioak eta esperientziak dituzte; baduzu nolabaiteko lotura haiekin. Horregatik, interesgarria da beste norbaiten iritzia jasotzea. Kontua da proiektuak koherentzia ez galtzea, proiektua bere osotasunean kontuan hartzea argazki bat aukeratzerakoan. Eta hori errazagoa da beste norbaiten laguntzarekin egitea, askotan.

Blank Paper eskolan baduzu nork lagundu?

Ikastaro bat egitera etorri, eta eskolan jarraitzen dut. Zorte handia izan dut. Hemen aurkitu ditut nire kezka berak dituzten pertsonak. Eskola honetan denak gara argazkilariak; ez dago enpresaburu bat, nolabait esanda; eta giro hori sumatzen da. Autogestionatutako eskola da, eta sormena modu berezi batean garatzen da. Hamaika kultur ekitaldi egiten ditugu.

Género y figura izeneko proiektuan ere ari zara lanean, emakume argazkilarien lana ezagutzera emateko. Emakumeak artean ere ikusezin dira, oraindik ere?

Neurri handi batean, bai. Nik, hala ere, zorte handia izan dut, eta emakume izateagatik lortu ditut hainbat aukera. Egia da, hala ere, erreferente gehienak maskulinoak direla. Asko dago egiteko.

Emakumeentzat espazioak sortu behar dira?

Hori da bide bat emakumeei behar duten tokia emateko. Ari dira sortzen proiektu bereziak, eta hori ona da emakumeon lana ezagutzera emateko.

Argazkigintzak, oro har, badu merezi duen tokia artean?

Hemen ez. Egungo gizartean irudia nonahi dago. Sakelakoarekin egiten ditugu argazkiak, eta sare sozialetan partekatzen ditugu. Irudiak kontsumitzen ditugu, baina zalantza dut gaitasun kritikoa garatzen ari ote garen. Eskolan landu beharreko gaia da.

Edurne Elizondo

"Nire semeari anitz kostatu zaio onartzea Downen sindromea duen haur bat dela. Baina onartu du. Sekulako ahalegina egin du beti, bere onena emateko". Edurne Morenok erran ditu hitzok (Iruñea, 1971), Marcos Beriain semeari buruz. Nuestra Señora del Huerto ikastetxean Curriculum Bereziko Unitaterik ez dagoelako mugitu nahi dute Domingotarren ikastetxera. Haurra, gurasoak eta eskolako kideak kontra daude. Parlamentuan izan dira asteon.

Zergatik aukeratu zenuten orain arteko ikastetxea?

Lehendabizi, Donibaneko haur eskolara eraman genuen, eta handik pasatu zen oraingo ikastetxera. Kosta egin zitzaigun eskola aurkitzea. Ezintasun bat duen haur bat duzunean, gauza asko aztertu behar dituzu. Bi familia ezagutzen genituen Downen sindromea zuten haurrekin, eta biak heldu ziren honat. Kontent ziren. Orientatzailearekin hitz egitera joan nintzen; hark Marcos ezagutu zuen, eta honat ekartzeko erabakia hartu genuen. Ez gara damutzen. Primeran egon da bederatzi urteotan.

Zer eman dio eskolak?

Ikastetxean, gure semea ez da Downen sindromea duen haur bat; ikastetxean, bere gelan, gure semea Marcos Beriain da. Hemen, jendeari ahaztu egiten zaio Downen sindromea duela. Karrikan, errealitatea gogorragoa da. Nik ulertzen du baliabideak mugatuak direla, baina argi dut kasuak banaka aztertu behar lituzketela.

Bilera bat egin berri duzue Hezkuntza Departamentuarekin. Zer aukera eskaintzen dizuete?

Hiru aukera jarri dituzte mahai gainean. Bat da Marcosek Lehen Hezkuntzako seigarren maila egitea berriz ere. Baina hori ez da konponbidea. Hurrengo urtean egoera berean izanen ginateke. Bigarren aukera da Domingotarren ikastetxera eramatea, han Curriculum Bereziko Unitatea badutelako, eta tokia badelako. Baina guk argi dugu gure semearentzat onena dela ikastetxe berean eta orain arteko ikaskideekin jarraitzea. Hezkuntzak ez du hori nahi, aukera horrek gastu bat ekartzen duelako. Berez, irakasle baten soldata da behar dena. Beste aukera bat ere proposatu digute: haurrak ikastetxean jarraitzea, baina pedagogia terapeutikoko bost ordurekin. Orain duen kopuru bera da. Ez da nahikoa Lehen Hezkuntzan, eta are gutxiago izanen da Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan. Finean, adimen urriko pertsona bat da Marcos. Lan handia egin du, baina errealitatea hori da.

Nolakoa izan da orain arteko bidea?

Izugarri saiatu da. Ikastetxean ere lagundu dute anitz. Irakasleek, bai eta ikasleek ere. Babestu eta zaindu egin dute ikaskideek. Talde batu eta sendoa osatu dute, eta horrek on egin dio Marcosi. Ez dut nahi hori galtzea. Marcos jaio zen une berean jakin nuen nik Downen sindromea zuela. Jaio zen une beretik erran didate denek edozein haur bezalakoa izan zitekeela, eta hori lortzeko borrokatu gara. Orain, ordea, Hezkuntza da semea ezberdina dela erraten didana. Ez dute haren alde egiten.

Bazter uzten dutela uste duzu?

Sentitzen dut ez dutela haren alde apustu egin. Gizartean duten tokia aldarrikatu behar dugu. Heziketa inklusiboak banaka aztertu beharko lituzke kasuak. Ez dira hainbertze ere. Haien beharretara egokitzea gauza handia da haientzat. Orain saltzen diguten heziketa inklusibo hori ez da benetakoa. Eta haurrek sufritzen dute.

Semeak zer erraten dizue?

Niri semeak galdetu dit ea tontoa delako aldatuko ote duten ikastetxez. Hori hagitz gogorra da. Ikastetxez aldatzen badute, aurrera jarraitzeko gogo hori kenduko diote. Ez da gauza bera ezintasuna bulego batean lantzea, edo zure eguneroko kontu bilakatzea. Ikastetxeetara joan beharko lukete, errealitatea ezagutzera.

Pertsona ahalik eta autonomoena haztea da zuen helburua?

Bai, zalantzarik gabe. Nik ez dut nahi semea beti ondoan gelditzea. Nik nahiko nuke Marcosek 20 urterekin bere bizitza izatea; bere bizitza, bere espazio propioa. Argi baitut bere proiektua garatzeko eskubidea duela. Pertsona askea izan behar du. Erabakitzeko gaitasuna badu, eta erabaki du beretzat erreferentzia nagusia den talde horrekin jarraitu nahi duela, ikastetxe berean. Hezkuntzakoentzat zaila da hori ulertzea.

Zer erran nahi duzu?

Uste dut ez dutela ulertzen Downen sindromea ez duten pertsonak ere izan daitezkeela Marcosen lagun. Haiek argi erran zidaten ikastetxez aldatuta egokitutako gelan zortzi lagun izanen zituela gure semeak. Baina kontua da Marcosek ez duela egokitutako gela batera joateko beharrik lagunak izateko. Baditu. Ematen du ghettoak sortu nahi dituztela.

Zer eman die gelako haurrei Marcosekin ikasi izanak?

Anitz eman die. Nik uste dut Marcos ondoan izateak bertze ikuspuntu bat eman diela, eta horrek aberastu egin dituela.

Sinadurak bildu dituzue, parlamentuan egon zarete... Arazoa, hala ere, ez da bakarrik zuena.

Hori da. Gure egoera berean bertze hamaika familia egon dira, eta egonen dira. Horregatik jaso dugu hainbertzeko babesa, nik uste. Antzeko arazoak izan dituztenentzat ere ate bat zabaldu da gure kasuaren berri eman eta gero. Finean, denentzako konponbidea behar dugu. Ikasturte hasiera guztiek eragiten digute sekulako antsietatea gurasooi.

Oraingo ikastetxearen babesa duzue han jarraitzeko?

Bai. Eskolako orientatzaileak txostena egin du, eta argi erran du ikastetxez aldatzeak kalte eginen liokeela Marcosi. Zentroaren babes osoa dugu. Ez dute nahi Marcosek alde egitea; ez dute nahi bertze inork alde egin behar izatea. Gure semea ez da Downen sindromea duen ikasle bakarra; beraz, guk orain dugun arazo bera izanen dute laster bertze hainbat gurasok. Jada bi umek alde egin dute. Horregatik, zentroak Curriculum Bereziko Unitatea izan nahi du. Arazoa dirua bada, prest gaude lortzeko.

Ordaintzeko prest zarete?

144.000 sinadura bildu baditugu, gai gara behar den dirua lortzeko. Eta arazoa hori bada, prest gaude. Argi dut ardura administrazioarena dela, baina nik ez dut aukera hori baztertzen. Ni borroka egiteko prest nago.

Zer uste duzu gertatuko dela?

Guk argi dugu gure semeak bere betiko ikastetxean gelditu behar duela.

Curriculum Bereziko Unitaterik gabe ere bai?

Argi dugu eskaini dizkiguten pedagogia terapeutikoko bost orduak oso eskasak direla, baina, hala egin behar badugu, eginen dugu. Hala ere, atzera egitea litzateke. Hemen, gure semearen egoera berean diren haur guztien alde ari gara, eta horregatik ez dugu amore emanen. Niri semeak erakutsi dit gauza anitz egiteko gai dela. Baliabide gutxiago dituzte, egia da. Baina kontua da haiei harririk ez jartzea bidean, ateak zabaltzea. Nire semeak bere ikastetxean jarraitu nahi du, eta lan eginen dugu hori lortu ahal izateko.

Asier Garcia Uribarri

Antzerkia eta hezkuntza. Horiek dira Ignacio Aranguren (Iruñea, 1953) irakasle eta antzerkilariaren bi pasioak. Ikasleen eskariz, bi horiek uztartu zituen 1978. urtean, Navarro Villoslada institutuko antzerki tailerra sortuz. Geroztik, 35 urtez jarraitu du proiektuarekin. Egindako lana aitortzeko, aurreko larunbatean Nafarroako kultura sari nagusia jaso zuen Arangurenek: Vianako Printzea.

Hasteko, zorionak. Egun batzuk pasatu dira saria jaso zenuenetik. Nola sentitzen zara?

Oso pozik nago, eta asimilatzen saiatzen ari naiz. Nire bizitzako maiatzik luzeena izan da hau. Jaso ditut deiak, besarkadak, zorionak eta mezuak. Oso polita izan da. Emozio asko sortu dira nigan, eta orain hori guztia ordenatu behar dut.

Zer ekarri dizu zuri Vianako Printzearen saria jasotzeak?

Pertsonalki, poz handia da niretzat hezkuntza komunitateak nire lana aitortzea eta nire izena beste ikastetxe batek proposatzea. Gainera, iruditzen zait sari hau banatu behar dudala Nafarroako antzerkigintzarekin eta irakaskuntzarekin. Azken horrekin bereziki, ez baitu izaten merezi duen laguntza.

Antzerkia eta hezkuntza ordezkatzen dituzu, eta titulu asko irakurri ditugu bi arlo horien garrantzia nabarmenduz. Baina eguneroko bizitzan bi mundu horiek zailtasun ugari dituzte. Ez dago kontraesanik alde horretatik?

Ziurrenik, aitorpen gehiago egin beharko lirateke. Sari honek, nire bitartez, ikusgarritasun handia eman ahal die lan handia egiten ari diren pertsona askori. Horregatik ere, oso pozik nago. Antzerkia Vianako Printzea sarietara heldu da, eta espero dut ikusgarritasun horrek aurrera jarraitzea.

Nola sortu zen Navarro Villosladako antzerki tailerra?

Ni hezkuntzan hasi nintzenean 24 urte nituen. Orduan, jada, banuen esperientzia El Lebrel Blanco antzerki taldean. Nire lehen ikasleek bazekiten hori, eta proposatu zidaten antzerkia lantzea. Orduan, pixka bat itsuan, sortu nuen Navarra Villosladako antzerki tailerra. Hor konturatu nintzen nire bi zaletasunak elkartu zirela: antzerkia eta hezkuntza. Pentsatu nuen: "Zeinen ongi, bikoitza gozatuko dut nik horrela". Hurrengo urtean izan nituen gazteek ere nahi izan zuten antzerkia egin, hurrengoek baita ere, eta horrela 35 urte. Ikasleek diote antzerkia nirekin ezagutu zutela; haiekin ere gauza piloa ikasi ditut.

Zer ematen dio antzerkiak hezkuntzari?

Antzerkiak urrezko egoera bat eskaintzen dio hezkuntzari. Antzerkian, ikasleak eta ni gaude garen bezala, ez dakigunaren arabera. Ikasgelan ni izan naiteke menpeko perpausen inguruan gehien dakiena. Baina antzerkian garen modukoak gara. Geure burua erakusten dugu, pertsonaiak biluzi egiten gaituelako. Horregatik, urrezko egoera da. Baita zaila eta arriskutsua ere. Askoz errazagoa baita ikasle bati adberbio perpausak azaltzea, pertsonaia bat sortzen laguntzea baino. Orduan agertzen baitira haren ikuspuntuak eta beldurrak. Baita zuzendariarenak ere. Antzerkia norberaren baitarako bidaia da.

Zenbat denbora ematen zenuten obrak prestatzen?

Zorte handia izan dugu, institutu barruko eta kanpoko jendearekin talde zoragarria osatu baikenuen. Erotzeko modukoa zen hura. Urrian ez genuen ezer, eta otsailean taldea eta ikuskizuna genituen. Batzuetan sariak irabazten genituen gainera. Otsailetik aurrera, hazten jarraitzen genuen, emanaldiak eskaintzen genituelako. Horrela asko ikasten da. Ez genuen obra egiten jendea etorri eta txalo egiteko.

Batzuetan urruti joan zarete.

Emanaldiak Frantzian, Ingalaterran, Madrilen eta Valentzian [Herrialde Katalanak] eskaintzeko zortea izan dugu. Baina hori egin dugunean, beti pentsatu dut esperientzia horrek zer ematen ahal zien ikasleei. Ez gara kanpora joan ospearen bila. Nik beti defendatu dut Donibanen ikusleak ditudan bitartean ez ditudala beste nonbaiten bilatu behar. Baina emanaldi horiek gauza handia ziren ikasleentzat: kanpora atera gara, beste herrialdeak ezagutu ditugu, eta talde bezala hazi gara. Oso esperientzia politak izan ditugu.

Urteetan gazte belaunaldi ezberdinak ezagutu dituzu. Askotan aipatzen da gaurko gazteen konpromiso falta. Zein da zure esperientzia alde horretatik?

Nik nire ikuspuntua eman dezaket. Nire ikasleek beti izan dituzte 17 urte. Nik, ordea, beti nuen urtebete gehiago. Esperantza eta itxaropen handia dut gazteengan. Ez dut diskurtso horietan sinisten. Greziarrek gazteria galdua zegoela idatzi zuten. Moduak aldatu dira, guztia azkarrago doa. Akaso hori ez da ona. Gizartea oso azkar doa, plurala da. Gu kexatzen ginen dena oso grisa zelako. Hori ez zegoen ondo. Baina, orain, horrenbeste kitzikak zorabioa eragin dezakete. Baina nik itxaropena dut.

Esan duzu antzerki tailerra pertsona batzuentzat aktore eskola izan dela. Baina, bereziki, nabarmendu duzu ikusle eskola izatea.

Uste dut kontzeptu hori erabili zuen lehenetarikoa izan nintzela. Horrek esan nahi du dibertitzera goazela antzerkira, plazeragatik: barre egitera, baina baita negar egitera ere. Kritikarako ere garrantzitsua da. Plazer kontzeptu hori milaka ikasleri helarazi nahi izan diet.

Zergatik da antzerkia garrantzitsua?

Antzerkia da jesartzea, argiak itzali arte itxarotea, oihala altxatzea eta ordu eta erdi izatea norberarentzat. Nork bere burua ezagutzeko. Oso arma garrantzitsua da gizakiaren eraikuntzan. Asmatu zenetik, antzerkia desagertu behar dela esaten ari dira. Baina ez da sekula desagertuko. Gune magikoa baita.

Antzerki tailerra hasterakoan hiruki bat margotzen zenuen.

Hirukiaren goiko ertzean jartzen nuen: pertsonak, taldea, proiektua. Gu gara garrantzitsuena. Behean jartzen dut: adierazpena. Antzerkiak lagunduko digu komunikatzen, sentitzen eta zer garen jakiten. Azken ertzean, ikusleak daude. Baina guk ez dugu ikusleentzat lan egingo. Ikusleek lan egingo dute guretzat. Publikoak lagunduko gaitu hazten. Guk ez ditugu txaloak jasotzeko proiektuak egin. Nik beti esan diet: "Publikoak txalo zaparrada egin eta zuek egindako lanarekin pozik ez zaudetenean, orduan hasiko zarete artista izaten". Kontuz ibili behar da txaloekin, jendeak edozer txalotzen duelako.

Eta hemendik aurrera?

Antzerkia idatzi behar dut; Ana Herrera kontseilariarekin hitz egin behar dut, sariak eskaintzen duen proiektua garatzeko; erretiratu naizenetik, gainera, lan batzuk zuzendu ditut. Iluna eta Auzoa konpainiekin lanean ari naiz. Egin dudan azkenengo gauza da Patxi Larraintzarren omenaldia. Victor Iriarterekin batera ikuskizun bat prestatu genuen haren testuekin.

Edurne Elizondo
Feminismoari lotutako bidea egin du Pilar Bobesek (Oviedo, Asturias, Espainia, 1948). Emakume elkarteetan egin zituen lehen urratsak, eta MIRaN foroan jarraitu nahi du, orain, lanean. Kezkatzen du egungo egoerak, gazteen arteko matxismo...

Edurne Elizondo

Bi tokitan, bi erakunderekin, baina antzeko lana egiten. Iruñera etorri dira Medea Fernandes (Gujarat, India, 1948) eta Hasina Syed (Anantapur, India, 1980), sorterrian garatu dituzten proiektuak azaltzera. Herri Senideak gobernuz kanpoko erakundeko kide da Fernandes, eta 25 urtez aritu da adivasi edo Indiako tribuetako emakumeekin kooperatibak sortzen. Nafarroan bizi da orain. Syed, berriz, Vicente Ferrer fundazioan aritzen da, ezintasunen bat duten emakumeentzat tailerrak antolatzen, lanpostua eta soldata lor ditzaten.

Zergatik ari zarete emakumeekin, batez ere?

MEDEA FERNANDES: Ni 25 urtez aritu naiz adivasi edo tribuetako emakumeekin. Haiekin bat egin, eta berehala sumatu nuen haien bizimoduaren eta haien errealitatetik kanpo garatzen zen merkatuaren arteko talka. Haiekin egon nintzen denbora horretan, haiekin egin nuen bidea, eta, aldi berean, ate bat zabaldu genuen elkarrekin. Mikrokredituen bidez hasi ginen kooperatibak sortzen, eta haien betiko ofizioei, nekazaritzari, basozaintzari, egiten zuten artisautzari bertze buelta bat eman genien, eta hasi ginen denda txikiak zabaltzen. Helburua zen haien beharrak betetzea. Izan ere, orduan jende gehiena ari zen kanpoko enpresentzat lanean, hirietan. Merke saldu behar zuten beren lana, eta duintasuna galtzen ari ziren. Kooperatiben bidez, bertze aukera bat lortu zuten. Orain, 80.000 emakumek osatzen dituzte kooperatiba horiek, eta federazioa osatu dute

HASINA SYED: Ni Vicente Ferrer fundazioko kidea naiz, eta, batez ere, lan egiten dut ezintasunen bat duten emakumeekin. Duela hamabost urte hasi nintzen. Indian, emakumea erabat baztertuta dago, are gehiago beheko kasta batekoa bada edo ezintasunen bat badu. Familiak ere baztertzen ditu. Are gehiago duela hamabost urte. Haurrentzat eskolak egin ditugu, eta tailerrak emakumeentzat, egiten dituzten eskulanak saltzeko. Soldata bat jasotzen dute lan horren truke.

Zuen esperientziatik, zer ematen du bidezko merkataritzak?

M.F.: Bidezko merkataritza da denei ematea berdin, eta bazter uztea herrien artean dagoen aldea. Ez da hainbertze alderdi ekonomikoa, baizik eta pertsonari ematen dion duintasuna. Hori da gakoa. Emakumea, batez ere, sistemari edo merkatuari eusteko erabiltzen den tresna bilakatu da. Erabili egiten dute. Bidezko merkataritzak, berriz, berdintasuna eta justizia ematen dizkio.

H.S.: Bidezko merkataritza, batez ere, aukera bat da. Gure produktuak erosten dituenak badaki zerbait erosi baino gehiago egin duela; badaki erosketa horrek ezintasun bat duen emakume bat laguntzen duela. Emakumeok duindu egiten dira lanarekin, eta horrek balio erantsia ematen dio prozesuari.

Emakumeak erabiltzen dituztela diozue; emakumeak dira egungo merkataritza sistemaren ondoriorik txarrenak pairatzen dituztenak?

M.F.: Hala da. Gogoratu zer gertatu zen Bangladeshen. Europan, adibidez, ezberdintasuna bada gizonen eta emakumeen artean, baina Indian are agerikoagoa da, eta are sakonagoa. Emakumea gizonaren jabego bat da, eta egoera horrek ekartzen ditu emakumeek pairatzen dituzten gainerako bazterketak. Sistema osoan agerikoa da ezberdintasun hori.

H.S.: Ezberdintasunak, oraindik ere, nabarmenak dira, baina ari gara hori aldatzeko lanean. Gizonekin ere bai. Oraindik lan anitz dago egiteko, hala ere.

Zuen lanaren bidez emakumeak ahalduntzen saiatzen zarete. Zer ondorio du horrek egunerokoan?

M.F.: Gizonek mehatxu baten gisa hartzen dute hori, neurri handi batean. Batez ere, emakumeek soldata bat lortzea. Eta horrek ekarri du emakumeen kontrako indarkeriak gora egitea. Hori ezin dugu ukatu. Horregatik uste dut heziketa landu beharreko gai funtsezko bat dela, hain sakon errotuta dagoen matxismo horri aurre egin ahal izateko.

H.S.: Argi dago Indian hemen baino atzerago gaudela emakumeen aldeko borrokaren esparruan. Baina ari gara urratsak egiten, poliki-poliki. Ahalduntzea da kontua, eta lanaren bidez lortzen dute. Helburua da emakumeek merezi duten errespetua lortzea etxean, bai eta gizartean ere.

Mendebaldeko herriek ere badute ardura egoera horretan, ezta?

M.F.: Nik lan egin dudan esparruan, jendeak komunitate bat osatzen du. Gaur egungo krisi ekologikoak gogor eragin die. Lurrak kendu dizkiete. Haien basoak suntsitu dituzte. Haiekin egindako lanik garrantzitsuena izan da konturatzea egoera hori guztia zerk eragiten duen. Multinazionalak daude haien lurren galeraren atzean. Aldaketa gertatu dela uste dut, eta gaur egungo merkatuaren erantzukizuna argi ikusten dute hango tribuek. Borroka egiten hasi dira, eta lortu dituzte garaipenak ere. Zerga paradisuak betetzeko, gure lurrak husten dituzte. Egin ditugu urratsak, eta uste dut etorkizunera begira ere jende horrek duela giltza. Badakitelako zer den sufritzea. Badakitelako zer den dutena galtzea. Haien indarra da komunitatea. Eta ezin dugu ahaztu Indian 1.000 milioi garela!

Populazioaren %1en esku dago munduko aberastasunaren erdia. Nola aldatu hori?

M.F.: Aldaketa gertatu behar da han eta hemen. Mendebaldeko herriek argi izan behar dute beren aberastasunaren oinarria dela bertze batzuen pobrezia. Ondorioz, bi aldeetan aldatu behar dira gauzak.

H.S.: Bidezko merkataritzak ere balio du zubiak eraikitzeko. Sortzen dira harremanak hemengoen eta hangoen artean. Hemen bidezko merkataritzako produktuak erosteak ekartzen du han lana ematea lan horren beharra dutenei, eta tresnak ematea pertsona horiei aurrera egiteko, haien egunerokoa hobetzeko. Hemengo erosleek ere argi izan behar dute hori, eta bidezko merkataritzaren alde egin.

Zer pentsatzen duzue Iruñearen gisako hiri bateko arropa denda handien aurretik pasatzen zaretenean?

M.F.: Eskulan merkea dago halako denden atzean. Erosten duenak argi izan behar du. Multinazionalak dira munduko bekaturik handiena, ez dituztelako beharrak betetzen. Haien atzean jendearen izerdia dago, bai eta anitzen bizitza ere. Langileak esklabo dira.

H.S.: Jendeak jakin behar du bere diruarekin lor dezakeela anitz. Erosten duenaren arabera, noski. Bidezko merkataritzaren atzean dagoen jendea izan behar du erosleak buruan. Kontsumitzaileak indar handia du, ezin dugu hori ahaztu.

Edurne Elizondo

Zaharrentzako egoitzen inguruko mahai ingurua egin zuen Krisiaren Aurkako Zaharren Koordinakundeak joan den astean. Hizlari aritu zen Pertsonen Autonomia eta Garapenerako Nafarroako Agentziako kide Carmen Maeztu (Valtierra, 1962). Zuzenean entzun zituen zahar anitzen kexak. Haserrea erakutsi zioten hainbatek. Gobernuarentzat lehentasun izan nahi dutela esan zuten denek.

Zer moduzkoa izan da halako foro batean parte hartzea?

Hagitz interesgarria iruditu zait. Argi dut zaharren ahotik entzun behar dugula zer pentsatzen duten. Harritu nau parte hartzeak. Jende askok hartu du hitza, eta hitz egin dutenek agerian utzi dute benetako kezka dutela zaharrentzako egoitzen inguruko gaiekin.

Anitzek aipatu dute dirua. Ez dute uste arazoa hori denik, dirua gastatzeko lehentasunak zehaztea baizik. Zer deritzozu?

Egia da, oraindik ere, behar anitz daudela bete gabe. Lau urterako plangintza egin dugu guk, eta argi dago martxan jarri nahi ditugun neurriek dirua behar dutela. Egia da, halaber, politikarien lana dela dagoen dirua erabiltzeko lehentasunak zehaztea, eta azken urteotan gauzak ez dira ongi egin. Gobernuak behar baino toki gutxiago eskaini ditu zaharrentzako egoitzetan, adibidez.

Senarra zaharrentzako egoitza batean duen emakume baten gutuna irakurri dute antolatzaileek. Bien pentsioarekin 1.700 euroko sarrera dute; egoitzak, berriz, 2.200 euro balio du.

Nafarroako Gobernuak bermatu behar du mendekotasun handia eta larria dutenentzako tokia. Horiek ere ordaindu behar dute, hala ere. Mendekotasun handia dutenek, 1.529 euro, eta larriek, 1.460. Familiaren babesa ez dutenei eta baliabide ekonomikorik ez dutenei ere bermatzen diegu tokia. Horiek 850 eta 1.300 bitartean ordaintzen dute. Gaur egun, 1.900 pertsona daude egoitza publikoetan, eta bertze 850 inguru, berriz, pribatuetan dira, plaza publiko bat jasotzeko zain. Horiei ere ematen diegu laguntza.

Baina laguntzak ez du denen arazoa konpontzen, ezta? Iruñerrian 850 pertsona daude egoitza pribatutik publikora joateko zain, adibidez.

Hala da. Arazo bat dago hor. Iruñerrian egoitza pribatuekin 2.100 euroko ituna du gobernuak sinatua; gobernuak, ondorioz, gehienez ere diru hori ematen du laguntza gisa, baina egoitzak gehiago kobratzen die erabiltzaileei: 2.800 euro, hain zuzen. Aldea, noski, erabiltzaileek ordaintzen dute. Iruñerrian dago beharra, batez ere, eta toki publiko gutxien hor daude.

Zuk ere onartu duzu egoitza publikoetan direnen erdiek ezin dutela behar dutena ordaindu.

Hala da. Guk finkatzen dugun kopurua, 1.500 eurokoa, adibidez, finkatzen da errentarekin eta ondarearekin. Errenta nahikoa ez dutenek ondarearekin kitatzen dute zorra, hil eta gero.

Ordaindu beharrekoa mendekotasun mailaren arabera zehazten da, ez errentaren arabera. Bidezkoa da hori?

Ez dugu uste, eta horregatik ari gara sistema hori aldatzeko lanean. Gure asmoa da ordaindu beharrekoa errentaren arabera zehaztea. Guretzat hori lehentasun bat da, eta ari gara lanean jada.

Nafarroan zaharrentzako 72 egoitza daude; gehienen jabegoa da publikoa, baina gobernuarenak bi baino ez dira.

Bai. Urteotan ez da urratsik egin egoitza berririk eraikitzeko. Kontuan izan behar dugu, halaber, historian zaharrentzako egoitzek egin duten bidea. Anitzek izan dute lotura irabazi asmorik gabeko erlijio ordenekin eta fundazioekin.

Mahai inguruan anitzek eskatu diote gobernuari egoitza publiko gehiago eraikitzeko.

Ez dugu aukera hori aztertu ere egin. 5.400 toki badira Nafarroan, eta 3.000 ari gara erabiltzen. Oraingoz, ez dago agendan egoitzarik eraikitzea.

Asmoa agertu duzu, ordea, zaharrak haien etxean artatzeko sistema indartzeko.

Bai, hori da gure erronketako bat. Etxean laguntza jasotzeko programak eta sistemak bultzatu behar ditugula uste dut, eta zerbitzu horiek hartzeko bideak erraztu, bertzeak bertze, malgutasunez jokatuz ordutegiekin, eta abar. Zaharrek etxean bizi nahi izaten dute.

Zaharrentzako egoitzetan eskaintzen duten arreta ona dela erran duzu; baina jendeak ez du joan nahi. Zergatik?

Uste dut eredua dela jendea beldurtzen duena. Finean, egungo egoitzek neurri batean bakartu egiten dute pertsona. Europako ereduek, gaur egun, gehiago bultzatzen dituzte elkarrekin bizitzeko unitateak. Egoitza txikiak izaten dira. Hemen, berriz, egoitzek ospitaleen antza dute.

Zer alda daiteke?

Ordutegiak, bertzeak bertze. Ez dira batere malguak. Bertzalde, pertsonek anitzez ere rol aktiboagoa bete beharko lukete egoitzaren egunerokoan.

Egoitza batean dagoen 86 urteko gizon batek salatu du zuzendariak ez ziela talde bat osatzen utzi.

Zahar izateak ez du erran nahi autonomo ez izatea. Egoitzetan bizi diren pertsonek badute eskubidea beren iritzia agertzeko, entzunarazteko. Hori bultzatuko duen eredua behar dugu. Bada zer hobetu.

Langileen baldintzei buruz ere bai?

Zalantzarik gabe. Ez dago Nafarroan lan hitzarmenik, eta estatukoak soldata txikiak ezartzen ditu. Ratioak ere aztertu behar dira; baldintzak hobetu.

Edurne Elizondo

Iruñea ez dela Madril nabarmendu du Estibaliz Altunak (Gasteiz, 1984), baina Nafarroako hiriburuan ere kutsadura akustikoa badela erantsi du, kutsadura mota horren aurkako nazioarteko egunaren harira. Apirilaren azken asteazkenean ospatzen da, urtero. Iruñean, trafikoa da kutsadura akustikoaren iturri nagusia. Gustuko soinuak entzuteak ere min egiten ahal duela erran du Altunak, halere. Hari gertatu zaio. Entzumena galdu du, musika entzungailuekin aditzeagatik.

Hiritik urruntzen garenean konturatzen gara, benetan, egunerokoan inguratzen gaituen zarataz?

Hala izaten da. Egunerokoan, askotan, ez gara inguratzen gaituen zarata guztiaz jabetzen. Zenbaitetan gerta daiteke lantokian, adibidez, soinu bat etengabe errepikatzea. Ez du zertan zarata handi bat izan. Baina hor dago etengabe, eta, askotan, urruntzen edo bat-batean isiltzen den arte ez gara konturatzen. Halako soinuek eragin psikologikoa izan dezakete guregan, eta estresa sortu, edo urduritu.

Zarata ez bada handia, har daiteke kutsadura akustikotzat?

Askotan kutsadura akustikoaren sinonimo gisa erabiltzen dugu zarata. Baina ez dira gauza bera. Zarata kontu subjektiboa da. Zarata da guretzat atsegina ez den soinu bat. Nik gustuko dudan musika mota bat, adibidez, zarata izanen da beste batentzat. Kutsadura akustikoa, berriz, kontu objektiboa da.

Neurgarria, alegia?

Hori da. Kutsadura akustikoa dagoenean soinuak eragin bat du guregan eta gure inguruan. 65-70 dezibeletan dago muga. Hortik gora, kutsadura akustikoa bada. Osasunaren Mundu Erakundeak 65 dezibeletan jartzen du muga.

Zeintzuk dira kutsadura akustikoaren iturri nagusiak Iruñean?

Soinu askok eragin dezakete, une batean edo bestean. Iruñean, hala ere, kutsadura akustikoaren sorburu nagusia trafikoa da. Hiriko kutsadura akustikoaren mapa egin dute, eta hor agerian gelditzen da zaratarik handiena zer-nolako eremuetan sufritzen duten: hiria inguratzen duten saihesbideetan, hain zuzen ere. Noaingo aireportuan ere bada. Hegazkin bat aireratzen denean 120 dezibel inguruko zarata sortzen da.

Zarata hori, hala ere, ez da etengabea; trafikoarena, berriz, bai.

Hala da. Eta uste dugun baino handiagoa, gainera. Museoaren kanpoko aldean trafikoak 80 dezibel inguruko zarata eragin dezake. Neurtu dugu. Kontua da hirian bizi den jendea zarata horretara ohitu egin dela, eta ez dela sufritzen duen horretaz hainbertze jabetzen. Osasunaren Munduko Erakundeak dio, halere, astean 40 ordu baino gehiagoz ez genukeela 80 dezibel inguruko zaratarik entzun behar.

Trafikoa mugatzea ez da erraza. Bada konponbiderik?

Gure gizartean autoa toki guztietan dago, eta zaila da, bai, erabilera mugatzea. Baina hainbat neurri har daiteke. Abiadura mugatu daiteke, adibidez. Abiadura gero eta handiagoa, gero eta zarata handiagoa. Hainbat tokitan orduko 30 kilometroko abiadura mugak ezarri dituzte jada. Errepideen ondoan, halaber, landareekin egindako hesiak jar daitezke. Zuhaitzek eta zuhaixkek autoek eragiten duten zarata xurgatzen dutelako. Gauza bera egiten dute CO2arekin, gainera.

Hiriko zaratara ohitu garela erran duzu. Alde handia dago Iruñearen eta herrien artean?

Museoan ikastetxe eta institutuetako gazteak hartzen ditugu, eta hiritik edo herrietatik datozenen jarreran aldea badela sumatzen dugu guk. Herrietan ez dago hainbertze trafikorik, eta honat etortzen direnean, haiek ohartzen dira sufritzen dugun kutsadura akustikoaz. Iruñeak badu gauza on bat, halere: badituela kutsadura horri ihes egiteko tokiak. Arga ibaiaren ondoko parkea da horietako bat. Eta hor ere zuhaitzek eta zuhaixkek lortzen dute kutsadura hori bazter uztea. Noski, Madril edo Bartzelonaren gisako hiri batekin alderatzen badugu Iruñea, hemengo egoera ez da hain txarra.

Gauez behera egiten du trafikoak; asteburuetan, halere, aisialdiak eragindako zarata pairatu behar dute zenbait auzotako bizilagunek. Hori ere kutsadura akustikoa da?

Bai. Egia da kutsadura akustikoarena, oraindik ere, ez dela asko zabaltzen den gaia, baina herritarrak hasi dira halako egoerak salatzen. Alde Zaharrean hasi dira bat egiten arazo horren aurka. Auzo horretan, behintzat, tabernetatik kanpo edan ahal izateko ordutegia murriztu dute. 23:00ak arte egin daiteke bakarrik.

Zarata gustuko ez dugun soinua dela erran duzu. Atsegina zaigun soinu bat izan daiteke kutsadura akustikoa?

Bai, zalantzarik gabe, esan bezala dezibelen kopuruak zehazten duelako kutsadura zer den eta zer ez den. Adibide baten bidez azalduko dizut hau. Nik musika asko maite dut, eta urte luzez aritu naiz musika altu aditzen entzungailuekin. Horren ondorioz, entzumena galdu dut, eta soinu altuak jada ez ditut entzuten. Honat etortzen diren gazte askok ere entzuten dute musika entzungailuekin. Neurtu izan ditut dezibelak, eta 90 zituzten kasu askotan. Argi izan behar dugu horrek kalte egiten ahal digula.

Zeintzuk dira kutsadura akustikoak gugan izan ditzakeen ondorioak?

Belarri barruan zelula zeliatuak ditugu. Ileen antzekoak dira, eta soinuaren dardararekin alde batera eta bertzera mugitzen dira. Beren onera itzultzeko aukera ez badiegu ematen, azkenean hil egiten dira. Horrek dakar entzumena galtzea, baina badira bertze hainbat arazo ere. Akufenoak izan ditzakegu, adibidez, eta horrek ekartzen du txistu modukoak entzutea, etengabe. Behin-behineko egoera izan daiteke hori, edo behin betikoa. AC/DC taldeko abeslariak, adibidez, kontzertuak egiteari utzi behar izan dio, bestela gor gelditzeko arrisku handia zuelako.

Zaila da kutsadura akustikoak duen eraginari ihes egitea?

Ikerketa baten arabera, hirietan bizi diren herritarren %75ek badute entzumen arazoren bat. Berriki irakurri dut, halaber, munduan 12 eta 35 urte bitarteko 43 milioi pertsona gor gelditzen ari direla, musika entzungailuen bidez aditzeagatik. Txarrenak dira belarri barruan sartzen diren horiek, ez baitute kanpoko zarata bazter uzten. Ondorioz, are altuago entzun behar duzu musika.

Erran duzu kutsadura akustikoak inguruan ere baduela eragina. Zer-nolakoa?

Hegaztiei eragiten die, adibidez. Zarata handi baten ondorioz, adibidez, hiltzen ahal dira. Gasteizen, aurten, Urte Zahar gauean piroteknia erabiltzeko denbora mugatu zuten. Txakurrei ere eragiten die. Bestalde, hiriko zaratak, adibidez, eragina du hegaztien ohituretan. Zailtasunak izan ditzakete, adibidez, harremanak izateko, txioen bidez egiten baitute. Egokitu edo hirietatik alde egin behar izaten dute.