"Instituzioen sakratutasuna" apurtu nahi du Sabino Kuadrak (Amurrio, 1949). Horretarako izan dira azken legealdian ezagun egin duten diskurtso eta keinuak. Joan den astean, tribunatik kanporatu zuen Espainiako Kongresuko presidenteak, konstituzioaren orriak mozteko keinua ez zuelako zuzendu nahi izan. Lasai mintzo da, halere.

Zigorrik espero al duzu?

Espero dut Kongresuko mahaian zentzutasuna nagusitzea eta, alde horretatik, zigorrik ez izatea. Hasieran Kongresuko presidenteak ez zidan kargu hartu, eta, gerora, hitzez zigortu ninduenean, amaitutzat eman zuen gaia. Kontua da hooligan konstituzionalistek mendi bat egin dutela harea ale batetik. Horretan dihardute.

Konstituzioaren orriak moztea iraina izan zela diote.

Nik konstituzioaren hiru artikuluri dagozkion orriak moztu nituen, baina konstituzio horrek, haien konstituzioak, askoz orri gehiago ditu moztuak. Adibidez, lanerako eskubideari dagokion 35. artikuluarena, etxebizitza eskubideari dagokion 47. artikuluarena eta pentsio duinei erreferentzia egiten dien 50. artikuluarena. Porru eginda dago konstituzio hori; erabat hipokrita da. Hori da benetako iraina, eta hortik datoz lau milioi eta erdi langabe —erdiak inolako laguntzarik jaso gabe—, nahikoak ez diren pentsioak dituzten bederatzi milioi pentsiodun eta etxerik gabeko milioika pertsona. Hori da diputatuak kezkatu beharko lituzkeen iraina.

Ez da lehen aldia kargu hartzen dizutena.

Pare bat alditan kargu hartu didate, eta, oraingoan, tribunatik bota naute. Zergatik? Hipokrisiaren tenplua delako Kongresua. Aurrekoan, PPko eserlekuetatik "putaseme" eta "hiltzaile" oihuak entzun ziren. Beste batean, "puta" deitu zioten Onintza Enbeita nire kideari. Beste behin, tribunatik, hamaika aldiz jarraian deitu gintuzten "ETAren laguntzaile", bost minutuko hitzaldian. Delitu larri baten akusazioa da hori, baina, hala ere, ez zuten behin ere moztu pertsona hura. Liburu baten bi orri moztea hori guztia baino larriagoa al da? Nik ezetz uste dut. Hitzaldi erabat politiko bati laguntzen dion keinua da, eta hala ulertu behar da, adierazpen askatasunaren barruan.

Ezagunak egin dira zure keinu eta diskurtsoak. Ohiko formak hautsi dituzu, nolabait.

Instituzioen sakratutasuna apurtu beharko genuke, behi sakratu gisara eraikita baitaude. Gizakion ondorio gisa ulertu beharko genituzke, eta ez alderantziz, gizateriaren jatorria testu eta instituzio horietan balego bezala. Horri guztiari buelta eman beharko genioke, eta jantziak, lengoaiak eta adierazpenak azpitik berreskuratu. Alde horretatik, ni naizena eta bozkatu nauen jendea dena islatzen saiatzen naiz. Baina badago beste kontu bat ere: nik 200 bat hitzaldi egin ditut Kongresuan, gehienak tribunan. 18 ordu inguru, orotara. Denbora horretan, bost alditan baino ez dut halako keinurik egin. Eta, hala ere, nigandik islatu duten irudia une horiei dagokiena da. Aberastasunaren banaketari buruzko nire hitzaldi batek milioi laurdenetik gora bisita izan zituen Youtuben, baina horretaz ez da hitz egiten. Nabarmenkeriaz kutsatutako irudia da zabaltzen dena. Ni txikitxoa naiz, pertsona normala, oso baketsua. Eta, halere, deabrutxo baten antzera erakusten naute.

Eroso sentitu al zara lau urte hauetan?

Amaiurren taldea bikaina izan da, eta eroso egon naiz alde horretatik. Baina baita ezeroso ere, ikusita Kongresua, PPren gehiengo osoarekin, iruzur handia dela. Adibiderako: estatuko aurrekontuetarako aurkeztutako emendakin zuzenketen hutsaren hurrena baino ez da onartu. Horrek erakusten du legealdian izandako joko politikoa, hutsa. PPk paretik kendu du dena. Askotan esaten dut Trentoko Kontzilioaren antzekoa izan dela hau, XVI. mendean loratzen hasia zen erreformari eta humanismoari aurre egin ziona. Legealdi hau ere, nolabait, kontrarreforma handia izan da. Lau urteko Trentoko Kontzilioa izan da.

Zer helburu zehaztu zenituzten orain dela lau urte?

Hiru helburu nagusi genituen. Lehenengoa, orduan Euskal Herrian abiatzen ari zen bake prozesuarekin lotutakoa; hura bultzatu nahi genuen. Bigarrenak erabakitzeko eskubidearekin zuen zerikusia. Espainiako Estatuan nazioek jasaten duten bazterketa eta zapalketa salatu nahi genuen. Hirugarrena gehiengo sozialak pairatzen ari ziren krisi ekonomiko eta sozialari zegokion. Bazen beste lerro bat ere: zubiak eraiki nahi genituen gainerako nazioetako indarrekin, eta baita estatuko ezkerreko indar politiko eta sozialekin ere.

Bistan da lehen helburuak, behintzat, ez direla bete.

Bai, bistan da. Horma ikaragarri bat topatu dugu aurrean. Bake prozesuari dagokionez, ez da aurrerapauso bakarra eman, ezta txikia ere. Kontrakoa, atzerapausoak eman dira: legez kanporatze gehiago izan dira, ehunka pertsona pasatu dira Auzitegi Nazionaletik, torturatu egiten da, preso politikoen aitortzan urratsik ez da egin, hurbiltzeaz zer esanik ez... Zero. Bigarrenik, arlo nazionalean, EAJren jarrera xuhurrak Euskal Herritik prozesu bat abiatzea galarazi du, estatuari erabakitze eskubidearen aitortza exijitzeko. Hala ere, ikusi dugu Kataluniako kasuan PPren gobernuak izan duen jarrera. Ezezkoa eta inposizioa izan da estatuaren erantzuna. Azkenik, arlo sozialean, bitarteko guztiak jarri dituzte krisiaren irteera Ibexeko 35en eta banku handien errailetik egiteko. Beraz, konkista materialei dagokienez, argi dago ez dugula bakar bat ere izan. Baina konkista politikoei dagokienez, uste dut gure paperak balio izan duela gure herriaren eskubideak ikusgarri egin eta otsoaren kobazuloan defendatzeko. Eta, bide horretan, aurrera egin dugu jende ezberdinarekin harremanak sendotzeko helburuan.

PPren hormaz mintzatu zara. Etsigarria behar du proposatutako ezer ez onartzeak.

Neurri batean bai. Egia da haien jarrera bortitzagoa izan dela gurekin, baina kontuan hartu talde bakar batek ere ez duela legealdi osoan ezer aurrera atera, UPNk salbu. Gurekin bazterketa handiagoa izan da, halere. Hasieratik talde propioa izateko eskubidea ukatu ziguten. Antzera hasi eta bukatu dugu; hasieran taldea ukatu ziguten, eta bukaeran hitzaldi bategatik zigortu nahi gaituzte. Eta erdian zer? Bada, gure mugitzeko eta hitz egiteko eskubidearen ukazio etengabea. Baina talde guztiek sufritu dute hori.

Zure hitzen arabera, "Espainiako Kongresua ez da euskal herritarron parlamentua". Eta, halere, han egon beharra al dago?

EH Bilduk antolatutako batzarretan ari da hori eztabaidatzen, egindakoa baloratzeko eta horren arabera estatuko instituzioetan parte hartzeko irizpideak zehazteko. Nire iritzia zera da: argi eta garbi dago materialki ez dugula ezer lortu, baina uste dut ikuspuntu politiko batetik esan dezakegula gure lana positiboa izan dela Euskal Herrian dauden arazoak mahai gainean jartzeko. Justizia ministroari zakar poltsa beltz bat eraman ahal izateak, une horretan 30 gazte torturak salatzen ari zirela esateko, oraindik indarrean dauden mota horretako basakerien aurkako salaketari indarra emateko balio du.

EH Bildu aurkezten bada, eta hala dirudi, han egongo al da Sabino Kuadra?

Nire asmoa da orain arte egindakoari jarraipenik ez ematea. Baina, tira, batzarrak egiten ari dira, eta, beraz, ikusiko dugu.

Kalean aktibista, eta instituzioan politikari. Biak izandakoa zara zu. Zein da formula, bi aldeak uztartzeko?

Funtsezkoena jendearekin harreman zuzena izatea da. Parlamentutik kanpo, lau urte hauetan 105 hitzaldi eman ditut, bai Euskal Herrian eta baita estatuko beste leku batzuetan ere. Egiten ari zarena kontatzeko modu zuzena da hori; egiten ari zaren horren inguruko iritziak entzuteko, eta, beharko balitz, mezuak moldatzeko. Harreman hori oso garrantzitsua da. EH Bilduk, Nafarroan behintzat, harreman zuzena izan du borroka sozial, feminista edo ekologista guztiekin. Horrek laguntzen du instituzioak irents ez gaitzan, gure bide orria guk geuk markatu ahal izateko. Hau da, ez dadila izan Kongresuko gai ordena gure jarduna zehazten duena, gizarteko borroka horiek baizik.

Aurreikuspenak betetzen badira, gehiengo osoa galduko du PPk hurrengo hauteskundeetan. Aldaketa politikoa dakar horrek ezinbestean?

Azken urteetan ezegonkortasuna izan da nagusi. Xake taulan hilabetez hilabete aldatu dira piezak, eta aldatzen ari dira. Bat-batean, Kataluniako hauteskundeak iristen dira, eta bakoitza bere tokian jartzen dute. Beraz, zaila da gertatuko denaz hitz egitea. Edonola, egia da bipartidismoa amaitutzat eman zela, baina hori ez dago hain argi. Sistemaren alderdiak gutxi mugitu dira. Baina egia da nazioetatik, Kataluniatik, Valentziatik, Galiziatik eta Euskal Herritik, mantentzen dela estatuarekiko pultsu hori, eta estatuan sortu den borroka soziala ere ez dela desagertu. Zer eragin izango du horrek hurrengo urteetan? Bada, ez dakit, baina espero dut maila politiko zein sozialean hainbat gauza desataskatu ahal izatea.

Espainiako ezkerrean sinisten al duzu? Hor dago Podemosen aukera...

Azken boladako eboluzioa ez da bereziki positiboa izan. Uste dut maila sozialean zein politikoan atzera egin duela. Maila sozialean, Podemosen inguruan egon zitezkeen hausturaren aldeko ideiak itxura sozialdemokrata duen programa batean egokitzen joan dira gutxika. Alor nazionalean, Kataluniako azken hauteskundeetan izaniko jarrera penagarria izan da. Prozesuaren gakoak Madrilen kokatu dituzte, eta hori zoritxarreko deriba da. Erabakitze eskubidea herriei dagokie, ez estatuei. Eta erabakitze eskubidea ezin da inoiz ematen den zerbait balitz bezala ulertu, aitortzen den zerbaiten gisa baizik. Beraz, hartu beharreko bidea hemen hasten da, Nafarroan, Euskal Herri osoan, baita Katalunian edo Galizian ere. Espazio propioak egonkortu behar dira, bide propioak abiatzeko —Euskal Bidea hemen, kasurako—, beharrezkoak diren harreman guztiekin, baina erabateko independentziarekin, gure erritmo, lehentasun eta bideak guk geuk zehaztu ahal izateko. Ezin dugu itxoin Madrilen norbaitek giltzarrapoaren giltzak eman arte.

Garai batean, gorrotoa zien elkarrizketei Mila Jimenez txantrearrak (Los Arcos, 1961). Senideak eta Etxerat elkarteetako bozeramaile izandakoak ez zuen biziki maite hedabideen aurrean agertzea. Argi du, baina, ezinbestekoa dela tragedia txikiak, intimoak, azaltzea, sakabanaketaren drama ikaragarria bere osotasunean ulertu ahal izateko. Bihotza eztarrian, prest dago bere istorioa jendeari kontatzeko. Grabagailuaren botoia sakatu baino lehen, ordea, abisua: "Mikelek telefonoz hots eginen du laster, eta orduan elkarrizketa eten beharko dugu". Ados.

Jimenezen bikotekidea da Mikel. Mikel Izpura. Preso iruindarra. 15 urte luze daramatza kartzelaz kartzela. Aurretik, beste horrenbeste, erbestean. Ihesi. Aranjuez eta Badajozko espetxeetatik igaro ostean, Murtziakoan dago gaur egun (Espainia), 750 kilometrora.

Azken urtebetean, bitan eraman dute Iruñeko kartzelara, minbiziak jota hil hurren den anaia bisitatu ahal izateko. Bisita laburrak izan ziren, eta Izpurak apenas izan zuen aukerarik eskuburdinak kendu eta familia besarkatzeko. "Bisita arraroak izan ziren, presazkoak, prezipitatuak. Ez genuen bakarka hitz egiteko astirik ere izan. Eta nik asko nuen kontatzeko", azaldu du Jimenezek.

Minbizia du hark ere. Iaz detektatu zioten. Zorionez, diagnostikoa hobea da. "Teorian, gainditu dut gaixotasuna, baina oraindik ezin dut bidaia luzerik egin". Hilabeteak daramatza Murtziara bildu gabe. Harresi bihurtu zaie sakabanaketa.

"Kartzelaldia ez da batere samurra izan, toki batetik bestera mugitu baitute Mikel. Aranjuezen preso sartu zutenean, bi astean behin joaten ginen. Gero, ekonomikoki itogarria bihurtu zen erritmo hori guretzat, eta hilabetean behin joaten hasi ginen". Arazo ekonomikoa ez da huskeria. Urte hauetan guztietan, milioiak urtu zaizkio Jimenezi errepidean. Pezetatan nahiz eurotan. "Hasieran saiatu nintzen gastuen zerrenda egiten, baina etxebizitza bat baino gehiago ordaintzeko adina gastatua neramala ikusi nuenean, amore eman nuen".

Funtzionarioen tratu txarrak ere ohikoak izan dira. "Bisitariak miatzeari ekin zioten zaindariek, eta ni ez nengoen horretarako prest. Pentsa: hamar orduz autoan bidaiatu ostean, lorik egin gabe, nekatuta, hara heldu eta hara! Miaketa. Ustez, ausazkoak ziren miatze horiek, baina nire kasuan, sistematikoak ziren. Horregatik, bi urtez, uko egin nien bisean bisekoei".

Zailtasunak zailtasun, seme bat izan zuen bikoteak kartzelaldiaren lehen urteetan: Ekhi. Madrilen jaio zen. "Ekhik kartzelan ezagutu du aita, eta, duela gutxira arte, normaltzat jo izan du egoera hori. Bidaiak eta bisean biseko bisitak ziren ezagutzen zuen bakarra. Orain, jada, ez. 13 urte ditu, eta gertatzen ari dena ulertzen du. Badaki ez dela bidezkoa aita hilean ordu eta erdi soilik ikustea. Eta min ematen dio".

Azken urteetan, sakabanaketari aurre egiteaz gainera, eritasunen kontra ere borrokatu behar izan du Jimenezen eta Izpuraren familiak, eta horrek zeharo konplikatu du egoera: "Melanoma diagnostikatu zioten Mikelen anaiari, baina minbizia biriketara hedatu zen, eta, gaur egun, azken fasean dago metastasia. Iazko uztailean, zazpi hilabeteko bizi-itxaropena eman zioten; beraz, otsailean gainditu zuen aurreikuspen hori. Metastasia detektatu ziotenetik ezin izan du bidaiatu".

Aste santuaren aurretik, baimen berezia eman zioten Izpurari, anaia eta bikotekidea ikusi ahal izateko. "Ostiral arratsalde batean eraman zuten Iruñeko kartzelara; larunbatean, bisita normala egin ahal izan genuen; eta astelehenean, etxera ekarri zuten. Poztasun erabatekoa izan zen hori guretzat". Pozak, baina, gutxi iraun zuen. Semearen bila joan zen Jimenez, baina poliziek ez zioten gazteari pasatzen uzten: "Ekhik hilabeteak zeramatzan aita ikusi gabe, eta irrikan zegoen hura besarkatzeko, baina, polizien arabera, gaixo zeuden senideak bisitatzeko baimena zuen Mikelek soilik, eta beraz, ezin zuen semea ikusi". Familiaren etsipena eta ekina ikusita, amore eman zuten agenteek, eta 20 minutuz elkarrekin egoteko aukera izan zuten hirurek. Ez zen, ordea, Espainiako erakundeek ezarritako traba bakarra izan. Ordutik, beste behin egon da Izpura Iruñeko kartzelan, hilurren den anaiari agur esateko baimen berezia eskatuta; baina iragan den astean, berriz eraman zuten Murtziara.

Presoaren beraren osasun arazoak tarteko —barne belarriko mailua hautsia du, eta beste belarrian, kiste bat antzeman diote—, behin betiko leku aldatzea eskatua du familiak, ebakuntza Nafarroako osasun sistemaren barruan egin diezaioten. Prozesua, alta, "oztopo lasterketa baten antzekoa" dela nabarmendu du.

"Datuak objektiboak dira, eta gure eskaera, erabat zentzuzkoa. Orain arte Iruñera ekarri ez badute, borondaterik ezarengatik izan da", dio. Murtziako kartzelako medikuaren diagnostikoa behar du orain Izpurak bere eskaera justifikatzeko, baina astebete luze baten ostean, medikuak ez du oraindik artatu. Bitartean, zain egotea, beste aukerarik ez du.

Espainia, eskujokotan

Presoaren senideek salaketa jarria dute Arartekoaren bulegoan, Izpuraren eskubideak urratzen ari direla argudiatuta, baina orain arte bide horrek ere ez du fruiturik eman. "Arartekoak eskertu egin zigun harengan jarritako konfiantza, baina Madrilen esku utzi zuen auzia, eskuduntzarik ez zuela argudiatuta. Finean, preso politikoez ari garenean, eskuak garbitzen dituzte instituzioek".

Espainiako hauteskundeak gertu egoteak ere kalte egin diela uste du Jimenezek: "Trukerako txanpon gisa erabiltzen dituzte presoak, eta orain, bozak gertu ditugula inoiz baino gehiago nabaritzen da hori. Torlojuak muturreraino estutzen dituzte, euren helburu politikoak lortzeko".

Solasaldiaren bukaeran, sakelakoak jo du. "Mikel da, barkatu". Elkarrizketa baten erdian dagoela azaldu dio bikotekideari. Izpura harrituta dago, euren tragedia txikiak, intimoak, hedabideen arreta merezi duela ikusita. Osasun kontuez hitz egin dute, familiaz eta Izpura etxera ekartzeko prozesu labirintikoaz. Gehiagorako astirik ez dute izan. Agur esan behar izan diote elkarri. Presaka. Bost minutuko deiak bakarrik onartzen dira Murtziako espetxean. Solasak 4 minutu eta 58 segundo iraun du. "Segundoak ere lapurtzen dizkigute, ahal dutenean".

Orain arte galdutako segundo, egun eta urte guztiak berreskuratzeko borrokan segituko du Jimenezek aurrerantzean ere. "Jada ez dut negarrik egiten. Urteen joan-etorrian gogortu naiz, baina beste aukerarik ez dudalako", esan du agurtu aurretik.

Rodezno kondearen plaza, Imaz anaien kalea, Irurita gotzainaren plaza, Victor Pradera eskola... Legeak kontrakoa adierazi arren, izen frankista asko gelditzen dira oraindik kale-izendegietan. Horiez gainera, laureadak, arrano inperialak eta falangisten geziak ere ikus daitezke hainbat eraikin publiko zein pribatutan. Iruñeko Udalak urrats garrantzitsua egin du horiek desagerrarazteko bidean, eta, besteak beste, Serapio Esparza izena jarri dio orain arte Rodezno kondearen plaza zenari. Oroimenaren Autobusa elkarteko kide Carlos Otxoak (Iruñea, 1952) begi onez hartu du erabakia, baina ohartarazi du frankismoaren ikurrak ezabatzeko bidea ez dela amaitu.

Zer iruditu zaizu Iruñeko hainbat kale izen aldatzeko erabakia?

Lehenik eta behin, argitu nahi dut orain esanen dudana nire iritzi pertsonala dela, eta ez Oroimenaren Autobusa elkartearen jarrera ofiziala. Oro har, uste dut elkarteko kide gehienon iritzia antzekoa izanen dela, baina asko gara, sentsibilitate eta ideologia desberdinak ditugu, eta ez dugu balorazio bat adosteko astirik izan. Hori esanda, aitortu behar dut Rodezno kondearen plazari izena aldatuko diotela jakiteak sekulako poza eman didala. Bazen garaia. Udal gobernu taldea osatzen duten alderdiek urrats garrantzitsua egin dute kolpisten ikurrak behin betiko desagerrarazteko bidean.

Memoria historikoaren aldeko elkarte batzuek kritikatu egin dute erabakiaren kontsentsu falta. Zer uste duzu zuk?

Tira, egia da halako neurriak kolektibo eta eragile guztiekin hitzartu beharko liratekeela, eta espero dezagun aurrerantzean hala izatea. Ni baiezkoan nago. Bakearen eta Elkarbizitzaren Batzordea eratu nahian dabil udala, eta badirudi hor aukera izanen dugula parte hartzeko. Gure elkarteak aspaldi adierazi zuen memoriaren aldeko batzorde baten beharra dagoela. Ea behin betiko atzean uzten dugun dekretu bidez gobernatzeko ohitura.

Amaitutzat eman al daiteke ikur frankisten kontrako borroka?

Ez, ezta hurrik eman ere. Asko dago oraindik egiteko. Kale izen batzuk aldatu dira, baina ikur frankista ugari gelditzen dira oraindik, bai Iruñean baita beste herri askotan ere. Rodezno kondearen plazari izena aldatzea lehentasunetako bat zen, jakina. Pertsona krudela zen, frankismoaren ikur nagusienetako bat, eta milaka heriotza zigor sinatu zituen militarra. Hiltzaile bat, finean. Hala ere, hortxe ditugu oraindik Victor Eusa kalea eta Victor Pradera ikastetxea; Iruñeko hilerriko txoko batean, gainera, gorazarre egiten zaie 1936ko kolpistei, eta hori ere irain bat da frankismoaren biktimentzat eta urte hauetan guztietan justiziaren alde borrokatu garenontzat.

Zer iruditzen zaizu Rodeznoko Kondea ordezkatzeko hautatu duten izena?

Serapio Esparza ez da oso ezaguna Iruñean, baina ez zait aukera txarra iruditzen. Seguru asko, nik beste bat hautatuko nukeen; memoria historikoarekin lotura handiagoa duen bat. Baina uler dezaket zergatik aukeratu duten.

Zergatik?

Bada, nire ustez, eskuinari aitzakiarik ez emateko. Aldarrikapen kutsua duen izena jarri izan balute, errebantxismoz jokatzea leporatuko liekete. Baina Serapio Esparza arkitektoa zen, EAJkoa, Iruñeko II. Zabalgunea diseinatu zuen... Eskuindarrek helduleku gutxi dute horri kontra egiteko.

Beste kale izen batzuk ere aldatu dituzte. Besteak beste, Maravillas Lamberto izena jarriko diote Lezkairuko plaza bati.

Hori bai, hori da gehien gustatu zaidan neurria. Oroimen historikoaren ikur bilakatu da Maravillas. Premiazkoa zen haren omenez zerbait egitea.

Serapio Esparza plaza berrian Erorien Monumentu frankista dago oraindik.

Hori da hurrengo erronka, bai. Eraikinaren izen ofiziala, gaur egun, Rodeznoko Kondea erakusketa aretoa da, eta hori ere aldatu beharko dute.

Izena bakarrik? Ez al dute monumentua eraitsiko?

Egia esan, ez dakit zer asmo duen udal gobernu taldeak, eraikina bota ala espazioa birmoldatu, baina egiten dutena egiten dutela, memoria historikoa aintzat hartuko duen espazio bat sortu beharko litzateke hor. Askatasunaren aldeko borrokalariak eta historiografia ofizialak baztertutako pertsona guztiak omentzeko gune bat.

Zuk zer eginen zenuke, monumentua bota ala erabilera berri bat eman?

Auzi horrek eztabaida piztu du memoria historikoaren aldeko ekintzaileen artean. Nik neuk ere ez dut batere argi. Duela pare bat urte galdetu izan bazenit, seguru asko eraistearen alde eginen nukeen. "Emadazu pikotx bat, eta nik neuk botako dut!", erantzunen nukeen. Baina gaur egun zalantza daukat, oroimen historikoaren interpretaziorako zentro bat eraiki daitekeelako bertan.

Diotenez, balio arkitektoniko eskasa dauka monumentuak...

Ez nator bat baieztapen horrekin. Arkitektura totalitarioaren adibide garbi bat da, eta hori ere interesgarria izan daiteke, hurrengo belaunaldiei diktaduraren horroreak erakuste aldera. Kupula, zutarri erraldoiak... Halako eraikin beldurgarri gutxi ditugu Nafarroan. Egia da, bestalde, Erorien Monumentuaren gisako espazio bat zaharberritzea eta erabilera berriak ematea oso zaila dela... Ez da lan samurra izanen, baina nik bi gauza ditut garbi: alde batetik, memoria historikoarekin lotura izan beharko duela aurrerantzean; eta, bestetik, beste ezer baino lehen eraikina garbitu egin beharko dutela.

Garbitu?

Bai, hitzaren zentzu zabalenean. Monumentuaren barruan dauden ikur frankistak, gurutzadaren goraipatzea... Zikinkeria hori guztia kendu egin behar da. Eta, bestetik, elizaren azpiko kriptan lurperatuta daude Emilio Mola eta Jose Sanjurjo militar kolpistak. Gorpu horiek hortik atera behar dira lehenbailehen.

Urte asko eman dituzue frankismoaren biktimentzako egia, justizia eta ordaina eskatzen. Haize kontra ari zinetela sentitu al duzue?

Bai, elementuen kontrako borroka etengabea izan da. Lan gogorra egin behar izan dugu, ahaztutako pertsona horien guztien duintasuna eta oroimena berreskuratzeko, eta instituzio gehienak aurka izan ditugu. Askok galdetu izan didate: "Zergatik segitzen duzue hautsak harrotzen? Zergatik ez duzue iragana bakean uzten?". Nik zera erantzuten diet: iraganari buruz hitz egiteari utziko nioke, hain gaurkoa izanen ez balitz. Gaurkotasun itzela du iraganak, eta ezinbestekoa da egungo egoera ulertzeko. Eta plaza bati Maravillas Lamberto izena jartzen diotela ikusten duzunean, ulertzen duzu zerbaitetarako balio izan duela honek guztiak.

Alde handia dago herri bateko zinegotzi izatearen eta Iruñerriko Mankomunitateko buru izatearen artean, baina Aritz Aiesa (Iruñea, 1978) gogotsu dago lanean hasteko. Mankomunitatea "aldaketarako tresna" izan daitekeela uste du.

400 langiletik gora, 360.000 erabiltzaile baino gehiago, aurrekontu itzela... Ur handitan sartu izanaren sentsazioa izan al zenuen kargua onartzean?

Ilusioa sentitu nuen, batez ere. Ilusio handia, lan egiteko aukera ederra baita. Finean, aldaketarako lan tresna izan daiteke mankomunitatea. Garraio publikoan, hondakinen bilketan... Oro har, orain arte egindako lanean harago joan gaitezkeela uste dugu, irizpide ekologikoak ardatz hartuta. Aukera ederra dugu bestelako ikuspegi bat hedatzeko.

Mankomunitatearen presidentetzarako hautagai bana aurkeztu zenuten EH Bilduk eta Geroa Baik, eta horrek polemika piztu zuen. Nolakoa da bi koalizioen arteko harremana?

Ona. Guk akordio sendo eta zabal bat lortu genuen programa baten inguruan [EH Bilduko ordezkariez gainera, Podemos-Ahal Dugu, Aranzadi eta Ezkerra alderdiek nahiz hautetsi independenteek sinatu zuten], eta erabateko asmoa genuen Geroa Bairekin ere bat egiteko. Baina haiek badute lan ildo bat, eta guk, berriz, geurea. Hala ere, adostasuna bilatuko dugu aurrerantzean ere, programa ardatz hartuta.

Askok uste zutenaren kontrara, mankomunitateko presidentea hautatzeko bozketan, babes zabala jaso zuen zure hautagaitzak. Konfiantza ematen dizue horrek?

Izugarri pozik gaude izandako sostenguarekin. 26 boto jaso genituen [11 boto lortu zituen UPNk, eta PSNk, berriz, lau], eta hori sekulako marka da. Finean, programan oinarritutako hautagaitza da hau, eta gainontzeko taldeekin negoziatzen eta neurriak adosten segitu nahi dugu, baita Geroa Bairekin ere.

Zer da ugariago Geroa Bairen programaren eta zuenaren artean, adostasun ala desadostasun puntuak?

Bada, egiaren aitortzeko, hasiera batean uste genuena baino handiagoa da gure arteko adostasun maila. Besteak beste, bat egiten dugu zerbitzu publikoen aldeko apustuan.

Garraio publikoarena da jakin-min handiena piztu duen proiektuetako bat. Duela gutxi aurkeztu zen zirriborro bat hiri garraioa iraultzeko. Zein puntutan dago proiektu hori?

Gure asmoa da zirriborro horren gainean lan egitea eta Nafarroako Gobernuaren finantzaketa lortzea. Izan ere, behar-beharrezkoa da garraio publikoaren eredua goitik behera aldatzea. Buelta ematea. Garraio mota hori eraginkorrago bihurtzea da erronka: lineak aldatu, inguruko herri txikiak hiriburuarekin lotu, billabesendako bideak sortu... Berez, bi proiektu daude mahai gainean, bata garestiagoa eta anbiziosoagoa; eta bigarrena, xumeagoa. Bi horien gainean erabaki behar da orain. Edonola ere, prozesu parte hartzaile baten ondorio izanen dira bata zein bestea.

Hondakinen kudeaketak ere zeresan handia eman du, eta badirudi polemika iturri bihurtu dela, EH Bildu agintera heldu baino lehenagotik ere...

Horri dagokionez, gure planteamendua argia da: Europak ezartzen duen zero zabor helburura iritsi nahi dugu. Eta, horretarako, lau irizpide izanen ditugu: berreskuratzea, birziklatzea, berrerabiltzea eta hondakinak murriztea.

Eta irizpide horien barruan sartzen da hondakinen atez ateko bilketa ere?

Ez, oraingoz ez. Iruñerrian zabaltze bidean da bosgarren edukiontziaren egitasmoa, eta datuak ongi dauden arren, bide horretan askoz gehiago sakondu beharra dagoela iruditzen zaigu. Horregatik, une honetan, atez atekoa ezartzea ez dugu aurreikusten.

Zenbait berripaperek argitaratu dute EH Bilduk Itoizko urtegiko ur emaria "moztu" nahi duela Iruñerrian. Egia al da hori?

Eskuinak izuaren mezua zabaldu nahi du, baina errealitatea oso bestelakoa da. Urari dagokionez, afera oso sinplea da: Iruñerriak kanon izugarria ordaintzen du Itoizko ura erabiltzeko aukerarengatik, eta hori da argitu nahi duguna. Orain arte, milioi bat euro ordaintzen genuen urtean; eta hil honetan bertan, %15 garestitu digute tarifa, 1.152.000 eurora. Horren arrazoia jakin nahi dugu, aukerak berraztertu eta berriz negoziatu.

Aipatu dituzunaz gainera, zeintzuk dira programan aipatzen diren beste lan ildoak?

Alde batetik, Iruñerriko ibai parkearen bidea handitu nahi dugu, eta, bestetik, antolakuntzan, funtzionamendu berri bat ezarri nahi dugu: gehiegizko presidentzialismotik ihes egin eta ardurak zinegotzien artean banatu, gure koaliziokideak izan ala beste talde politikoetakoak izan.

Urte luzez, mankomunitateak FCCren gisako enpresa handiei adjudikatu dizkie zerbitzu asko: garraioa, hondakinen bilketa... Hori berrikusteko asmorik ba al duzue?

Bai. Ene ustez, kontrata handiak berraztertu behar dira, batez ere. Hondakin bilketa kudeatzeko kontratua iraungi zenean, beste lehiaketa bat egin zen, baina enpresa batek helegitea jarri zuen, eta prozesua stand-by moduan dago orain, auzibidean, ez aurrera ez atzera. Horrekin zer egiten dugun ikusi beharko da orain, auzia konponbidean jarri arte kontratua luzatuta baitago. Gure asmoa, behinik behin, kudeaketa publikorantz jotzea da.

Zergatik?

Kalitatea hobetzeaz gainera, merkeagoa ere izan daitekeelako. Hondakinen bilketaren kudeaketa publikoa oso eskura dugu, gainera, baliabide guztiak mankomunitatearenak direlako: azpiegiturak, kamioiak... Kudeaketa hutsa da esleitua dagoena.

Eta eperik ezarri al duzue?

Bada, hondakinen bilketarena epe laburrean konpondu beharko dugu. Garraio publikoaren kontratua, berriz, 2019. urtean amaituko da; beraz, denbora dugu publifikazio prozesua ongi antolatzeko.

Osasunaren esparrutik ez ezik, esparru sozialetik ere aurre egin behar zaio alzheimerrari. Horixe uste du Nuria Esandik (Iruñea, 1986). Erizaina da, eta ikerlaria Nafarroako Unibertsitatean. Eritasunak familiari eragiten diola nabarmendu du, bai eta familiaren egoerak gaixoari ere. Hori kontuan hartzeko beharra jarri du mahai gainean.

Zergatik hautatu duzu alzheimerraren gaia zure tesia egiteko?

Batetik, Canga doktorearen esperientziak eragin dit. Harekin aritu nintzen masterrean, eta gero tesian, eta hark jorratzen duen zaharren zaintzaren esparruan haren eskutik murgildu naiz. Bertzetik, familian ere izan dugu alzheimerrak jotako pertsona bat. Zuzenean bizi izan dut gaixotasun hori zer den eta zer ekartzen duen. Ez erizain edo ikerlari gisa, baizik eta eritasuna duen pertsona baten senide gisa.

Zure esperientziatik, eta tesian jasotako datuetatik abiatuta, zein da lehen diagnostikoa?

Aurrera egin dugu, zalantzarik gabe, baina, oraindik ere, hutsune nabarmenak badira. Gaixoari egiten diogu so; neurri batean, zaintzaile nagusiari ere bai; baina ez diogu so egiten familiari, bere osotasunean. Nire familiaren kasuan, bakarrik ginela sentitu genuen. Anitz bada egiteko, eta uste dut erizaintzan gabiltzanok lan polita egin dezakegula hutsune horiek identifikatzeko eta betetzen laguntzeko.

Zein da alzheimerrarekin bizi diren familien errealitatea?

Gaixoa pertsona bakarra bada ere, eritasunak familia osoari eragiten dio. Ez zaintzaile nagusiari bakarrik, baizik eta denei. Familia osoan eragiten duen aldaketa sakon bat da. Ondorioz, denen eritasuna da. Hainbat familiarekin aritu naiz, elkarrizketak egin dizkiet familia horietako kideei, eta haietako batek erran zidan familiako pertsona baten alzheimerrarekin, azkenean, denak gaixotzen direla. Eta egungo sisteman falta da familia osoari so egitea; familia osoa hartzea kontuan eta artatzea. Eta familia erraten dudanean, alzheimerra duen pertsona eta haren hurbilekoak hartzen ditut kontuan, denak.

Zein modutan eragiten ahal die familiako kide baten gaixotasunak bertzeei?

Familiako kide batek alzheimerra izateak familia horren funtzionatzeko moduari eragiten dio. Egunerokoari. Erabakiak hartzeko moduari eragiten dio, bai eta familia horretako kide bakoitzak etorkizunari buruz dituen asmoei ere. Bizitzeko moduei eragiten die, komunikazioari. Arlo anitzi, egia erran. Alor horiek guztiak, ordea, nahiko ikusezin dira, oraindik ere, sistemarentzat. Patologiari so egiten zaio, ez familiaren egoerari. Familiaren egoerak ere badu eragina gaixoarengan.

Familiak ere eragiten dio alzheimerra duen pertsonari?

Dena hartu behar da kontuan. Familia bakoitzak bere modura aurre eginen dio egoera horri. Eta modu batera edo bertzera egiteak izanen du eragina gaixotasuna duen pertsonaren zaintzan, edo egoera berrira egokitzeko moduan. Denek aurre egin behar diote egoera berri horri, denek egokitu behar dute. Gaixotasuna onartzea eta eguneroko errutinak aldatzea errazagoa edo zailagoa izan daiteke, eta guk lagundu behar diegu ahalik eta ongien egokitzen prozesu berrietara.

Gaixotasunaren lehen etapan diren familiekin aritu zara zure tesian. Zergatik?

Lehen etapa hori hautatu dut aldaketa horiek guztiak nola gertatzen diren ikusteko. Aldi berean, hemezortzi hilabetez aztertu dut familia horien egoeraren garapena. Beraz, etapa ezberdinak bizi izan dituzte denbora horretan. Eta kontua da lehen etapa horretan ez dagoela familiari eta gaixoari zuzendutako arreta profesionalik. Patologiari bai, so egiten zaio; sintomei; baina familia horiek biziko dutenari aurre egiteko prestatzeko laguntzarik ez dute jasotzen. Denek erraten dute bakarrik direla, eta ez dizkietela erreferentziak ematen. Informazioa emateko moduak ere badu garrantzia. Kontua ez baita bakarrik informazio hori ematea, eta dauden baliabideen zerrenda haien esku jartzea. Baliabide horiek nola erabili jakin behar dute; jakin behar dute alzheimerra benetan zer den; ulertu behar dute zer ekarriko duen gaixotasun horrek. Halaber, profesionalei ere falta zaie informazioa.

Zer motatako informazioa?

Gaixo bat artatzen duten profesionalek jakin beharko lukete haren familiaren egoera zein den, zein neurritan murgilduta dauden zaintzan; zer-nolako arrazoiak dituzten gaixoa zaintzeko; zer aukera dituzten hori egin ahal izateko. Jakin behar dugu zer-nolako harremana dagoen familiako kideen artean ere. Profesionalak ere trebatu behar ditugu.

Zer-nolako programak beharko lituzkete familia horiek?

Argi dago alzheimerrari hainbat arlotatik aurre egin behar zaiola. Osasunaren esparruko profesionalek parte hartu behar dute lan horretan, baina ez haiek bakarrik; esparru sozialeko profesionalek ere parte hartu beharko lukete. Elkarrekin lan egin. Behar dira, adibidez, familia osoaren jarraipena eta balorazioa egiteko tresnak; profesionalek jakin beharko lukete, adibidez, familiako zein kidek parte hartzen duten zaintzan; hasieran, bai eta denborak aurrera egin ahala ere. Familiaren egoerari buruzko balorazio sistematikoa beharko genuke.

Zaintzaileek laguntza behar dute zaindu ahal izateko, ezta?

Hala da. Zaintzaile nagusia, oraindik ere, emakumea izaten da, kasu gehienetan. Baina familia osoak parte hartu behar du. Aldaketaren neurriak horixe eskatzen du, kasu gehienetan. Ardurak partekatzea ezinbertzekoa da. Ezin dugu ahaztu zaintzailea ere gaixotu egiten dela. Krisiak badira, estresa, eta horrek ere eragiten du zaintzaileak artatzeko beharra. Laguntza psikologikoa behar izaten dute, anitzetan.

Halako egoerei aurrea hartzeko beharra da zuk nabarmendu duzuna?

Hori da. Hasieratik balorazio egokia egiten badugu, eta une bakoitzean familia horrekin egin dezakegun lana mahai gainean jartzen badugu, hainbat egoerari aurrea hartzen ahal diogu. Laguntzen ahal ditugu familiak ahalik eta ongien antolatzen. Senideek, hain zuzen ere, jarraibideak eskatzen dituzte. Jakin nahi dute zer egin dezaketen, jakin nahi dute nola antolatu, gaixotasunarekin ahalik eta ongien bizi ahal izateko. Bitartekari lana egin dezakegu.

Lan horrek gaixoari eginen dio mesede?

Hala da. Oreka bilatu behar dugu; lortu behar dugu zaintzak familia osoaren etorkizuna ez hipotekatzea. Gaixoaren beharrei ere erreparatu behar diegu, noski. Zaindu behar ditugu, baina gehiegizko babesa ere ez da ona, batez ere, hasieran. Haien autonomia errespetatu behar dugu, duten bitartean. Hainbat gaixok horixe erran dute, gehiegi babestu nahi izaten dituztela. Familia osotasunean hartu, eta oreka bilatu behar dugu. Denen onerako.

"Garai historikoa" bizi du Iruñeko Mendillorri auzoak, Armando Lopez de San Roman (Iruñea, 1966) Auzo Elkarteko presidenteak dioenez. Fruituak ematen hasia da auzokideentzako lokalak eskuratzeko borroka. Joan den asteburuan, okupazio sinbolikoa egin zuten, Mendillorriko Jauregiaren kudeaketa bizilagunen esku utz dezatela eskatzeko, eta Iruñeko Udalarekin izandako lehen kontaktuak bide onetik doaz. Auzoan ilusioa nabari dela dio Lopez de San Romanek.

Zer behar du Mendillorrik?

11.400 biztanle inguru gara. Gainera, bada datu esanguratsu bat, azpimarratzea komeni dena: populazioaren %37 osatzen dute 20 urtetik beherakoek. 1990eko hamarkadan, baby boom-a izan zen, alegia, Europa osoko jaiotza tasarik handiena izan zen Mendillorrin. Oro har, bi seme-alaba dituen bikotearena da biztanleen profil nagusia, baina bada ere adineko jendeak osatzen duen %10eko multzo bat. Beraz, auzoa sortu zenetik 20 urtera, esan dezakegu aniztasun handia dagoela. Nafarroako Gobernuak Iruñeko Udalari auzoa eraikitzeko lurzorua eman zionean, konpromisoa hartu zuen azpiegiturak eraikitzeko. Egia da osasun etxea eta trinketa —kiroldegiaren funtzioa betetzen duena— egin direla, baina ez dira nahikoa izan horrenbeste ume eta gazterentzat. Horregatik, aspalditik dago mahai gainean gazteentzako espazioen eskaera, haien ekintzak egin, eta bildu daitezen.

Lokalen eskaera gauzatzeko plataforma sortu duzue auzoko eragileek.

Bai, hori da. Gure asmoa auzoko eragileen iritzia jasotzea da, proposamenak Iruñeko Udalera eramateko. Auzoko hamabost eragileri egin diegu gonbita, eta oraingoz, hamar eragilek parte hartzen dugu plataforman. Talde txikiago bat ere eratu dugu, funtzionamendua arintzeko, eta Iruñeko Udalarekin hitz egiteko mahai bat sortu dugu, lokalak izateko ametsa egia bihurtzeko.

Mendilloriko Jauregian nahi duzue espazio hori eraiki.

Bai. Mendillorrin bada XIV. mendeko jauregi bat, Nafarroako Gobernuaren jabetzakoa. Oso historia luzea du, eta polita da, baina hutsik egon da nik Mendillorrin daramatzadan hogei urte hauetan. Orain dela hamar urte, kanpoko paretak indartzeko lanak egin ziren. Iruñeko Udalari proposatu diogu eraikina eska diezaiola Nafarroako Gobernuari eta, zehazki, Nasuvinsa enpresa publikoari. Aste honetan bilera bat izan dugu udalarekin, eta badirudi hori egingo dutela. Jauregia lortuz gero, proiektu estrategiko bat egin dezala eskatu diogu udalari, lokala guk eskatzen dugun erabilerarako egokitzeko zenbateko inbertsioa beharko den kalkulatzeko.

Joan den asteburuan sartu zineten jauregian.

Modu sinbolikoan sartu ginen, auzoan gaia zabaldu ahal izateko. Nasuvinsari baimena eskatu genion sartzeko; ez ziguten baimenik eman, baina esan ziguten sartuz gero ere ez zutela neurririk hartuko. Beraz, auzolanean barnealdea txukundu genuen, belarrak eta hondakinak garbituz, auzokideek jauregia barrutik ezagutu ahal izateko.

Udala estutzeko era izan al zen?

Esan dezakegu jauregiko ateetan joka ari garela. Badu presiotik pixka bat, urte asko daramatzagulako lokalak eskatuz, eta orain arte ez digutelako kasurik egin. Badirudi orain, udal gobernuan aldaketa gauzatu denez gero, posible izanen dela.

Zer motatako kudeaketa izango luke jauregiak?

Mota askotako kudeaketa ereduak egon daitezke. Guk Burgosko (Espainia) Tangente espazioa bisitatu dugu, eta Gernikako espazio bat [Astra] bisitatzeko asmoa ere badugu. Uste dugu sinergiak sor daitezkeela, eta ikasi eta irakats dezakegula beste esperientzia batzuk ezagututa. Guk ez dugu autogestioan esperientziarik, baina besteen erreferentziak hartu nahi ditugu. Hala ere, oraindik ez dugu kudeaketa eredua zehaztu.

Adin ezberdinetako jendeak partekatutako lokala litzateke?

Noski. Belaunaldien arteko erreleboa bultzatu nahi dugu, eta lokalera gazte zein zaharrak etortzea nahi dugu. Uste dugu elkarrekin bizi gaitezkeela, eta gai garela gizarte sektore guztietarako programa erakargarri bat osatzeko. Ez dugu bazterketarik nahi, ez politikagatik, ez eta arraza, etnia, erlijio edo bestelako arrazoiengatik ere. Oso lokal gardena nahi dugu, plurala eta parte hartzailea.

Lokalen eskaerarekin batera, igogailua jartzea izan da auzoko aldarrikapen nagusia, adineko jendearen aldetik, batez ere. Udal berriak, ordea, alboratu du UPNk onartu zuen proiektua.

Udalak azaldu digunez, Nafarroako Unibertsitateak mugikortasun bertikalari buruzko jardunaldiak antolatu ditu, eta udalak dirua eman die Mendillorriko mugikortasunari buruzko ikerketa orokorra egin dezaten. Esan zigutenez, igogailuaren gaia oraingoz alde batera utzi dute, ez UPNren proposamena izan zelako, baizik eta iruditzen zaielako gastu handiegia dela (800.000 euro inguru). Gainera, igogailuak arazoa erdizka baino ez duelako konpontzen. 20 metroko tartea lotuko luke, baina bide erdian. Lortu beharko genuke adineko jendea osasun etxera erraz iritsi ahal izatea auzoko lekurik urrunenetik. Horregatik, bestelako alternatibak aztertzen ari da udala: besteak beste, bi norabideko billabesa bat. Beraz, adituen eskuetan jarriko dugu arazoa, eta bizilagunen iritziak jasoko ditugu. Oraingoz, ondorioztatu dugu auzokideok ezin garela gure artean lehiatu, hainbat lehentasun daudela, baina denak direla beharrezkoak. Norabide berean arraun egiten saiatu behar dugu, alde guztiak pozik egoteko. Helburua auzokide guztien ongizatea eskuratzea da.

Idazten hasi zenean, Juan Goñik (Tafalla, 1968) ez zuen liburu bat argitaratzea espero. Basora joaten zenean sentitzen zuena islatu nahi zuen soilik. Haren enpresak eskaintzen dituen bisita gidatuetan jendea zer sentitzera irits daitekeen erakusteko idatzi, eta sare sozialen bitartez zabaltzen zituen testuak, erabat pertsonalak eta emozioz beteak. Jendeak gustuko zituela eta, testu sorta bat, zirriborro modura,Tundra argitaletxera bidaltzea erabaki zuen.

Nondik datorkizu baso eta naturarekiko maitasun hori?

Betidanik sentitu izan dudan zerbait izan da. Tafalla landa eremuko horretan jaiotzeaz gain, Felix Rodriguez De la Fuenteren goraldi garaian hazi nintzen. Natura beste begi batzuekin ikusten erakutsi zidan. Beste alor batzuetan ibili ondoren, azken urteotan naturaren munduan nabil lanean. Benetan gustatzen zaidana egiten dut orain: naturarekin harremana izan, eta lan egin aldi berean.

Liburuaren izenburuak lotura handia dauka irakurri ahal izango dugunarekin.

Liburuak ez du zerikusirik izango gida turistiko batekin. Basoetan ibiltzen naizenean sortzen zaizkidan sentimenduez hitz egiten dut liburuan. Basoek transmititzen dutena ez ezik, landa eremuko bizitzari buruzko hausnarketak ere badaude sartuta. Benetako bizitza da hori, errealitatea. Are gehiago, eguneroko albisteek ikusten uzten ez diguten errealitatea. Barruan daramatzadan basoen inguruko nire hausnarketak sartu ditut testuan. Horregatik aukeratu dugu izenburu hori.

Nola egituratu duzu liburua?

Lau zati nagusi izanen ditu. Urtaro bakoitza liburuko zait bat da. Izan ere, urtaro bakoitzean basoak igortzen dituen sentimendu eta sentsazioak erabat dira ezberdinak. Lau zati horietan banatutako testuez aparte, beste era bateko kontaketak ere sartu ditugu: landa eremuko bizitza eta mitologiaren inguruko testuak.

Zergatik sartu dituzu testu mitologiko horiek zure hausnarketen artean?

Entretenimendu modura sartu ditut batik bat. Basajaun, Olentzero eta joaldunei buruzko pasarteei lekua egin diet, besteak beste. Beti pentsatu izan dut basoa ulertzeko orduan hiru ikuspuntu garrantzitsu daudela: alde batetik,ikuspuntu ekologikoa. Bestetik, giza ikuspuntua edo gizakiak basoarekin zer egin izan duen. Azkenik, ikuspuntu mitologikoa. Euskal Herriko mitologia dagoen aberatsenetakoa da. Mitologiako pasarteek erakusten digute nola jokatzen zuten gure arbasoek naturaren misterioen aurrean.

Liburua osatzeko orduan, testu asko kanpoan utziko zenituen. Nola egin duzu hautaketa hori?

Mingarria izan da testuak kanpoan uztea. Aukeratzeko orduan, batetik, nire gustu pertsonala erabiltzen nuen, eta, bestetik, sare sozialetan irakurtzen nindutenen iritzia. Nik gustuko nituen eta jendeari gehien gustatzen zitzaizkion testuak hautatu ditut. Jatorrizko kontaketari eusten saiatu naiz. Moldatzen hasiko banintz, testu erabat desberdinak sortuko nituzke, nire egoera ez delako idatzi nuen garaiko berbera.

Testuak ez ezik, argazkiek ere berebiziko garrantzia dute.

Bai; liburua argazki bilduma baten antzekoa ere bada, hein batean. Euskal Herriko zein kanpoko argazkilariek lagundu didate argazkiekin. Zenbait argazkilarirekin, hemengoak ez direnekin, gidari ibili naiz basoan barrena, argazkiak ateratzeko lekuak bilatzen lagunduz. Izan ere, argazki gehienak Nafarroako basoetan ateratakoak dira.

Liburuan aipatu dituzun zenbait kokalekuri buruz ez duzu erreferentziarik ezarri. Zergatik?

Ez daukat arazorik liburuan agertzen diren tokiak non dauden esateko. Hala eta guztiz ere, basoetan nabilenean, basoak igortzen dizkidan sentsazioei buruz hitz egiten dut liburuan, ez basoko leku jakin bati buruz. Basoak bere osotasunean du garrantzia.

Mezu bat helarazi nahi diozu irakurleari liburu honekin. Zein?

Irakurlea ondorio garbi batera iristea nahi dut. Ez dakit, hala ere, zenbateraino lortuko dudan irakurlea ohartaraztea. Bizitzan benetako garrantzia duena alde batera uzten ari gara: sentimenduak, natura. Europako Banku Zentrala eta Nazioarteko Diru Funtsa ez dira errealitatea. Horrek ez digu jaten ematen. Horrelakoak ez zaizkigu benetan inporta. Gizakia naturarekin harremanetan dagoenean da benetan libre, jatorrizko bere lekuan. Basoan ezin da ezer erosi, ez dagoelako ezer saltzeko.

Gaztelaniaz idatzi baduzu ere, beste hizkuntzetan ere aurkituko ditugu zenbait testu.

Benetako kultura edo erreala ez da soilik hizkuntza batean oinarritzen; beraz, zenbait testu beste hizkuntza edo hizkuntza aldaera batzuetara itzuli nuen, hainbat pertsonaren laguntzarekin: aragoiera, Valentzia eta Kataluniako katalana. Horrez gain, Baztan, Sakana, Gipuzkoa eta Bilboko euskarara ere itzultzea lortu genuen. Euskaran arreta berezia jarri nuen, Europako hizkuntza zaharrenetarikoa izateaz aparte bere burua basoko hizkuntza gisa izendatu zuelako.

Basoarekin konparazio bitxi bat ere egin izan duzu noizbait.

Umetokiarekin konparatu izan dut. Garen bezalakoak gara basoa garelako. Joaquin Araujo nire lagunari hartu nion esaera hori. Gure eskuak,begiak eta gorputzeko atalak basora egokituta dauzkagu. Basora itzultzea jaio ginen lekura itzultzea bezala da. Inozo ginen lekura itzultzea da, kezkarik gabeko mundura. Umetokia.

Zer iritzi duzu UPNren gobernuak aurrera eramandako ingurumen politikaren inguruan?

Paira genezakeen hondamendi ekologikorik handiena sufritu dugu azken gobernuarekin. Nafarroako ubidea, AHTa eta beste hainbat proiektu kaltegarri. Promesa faltsuen azpian antolatutako proiektuak dira. Egitasmo horien bitartez landa eremua aberastu egingo zela promestu zieten bertakoei. Orain, Nafarroako ubideak, natura ez ezik, landa eremuko bizitza ere aurretik eraman dezake. Desertu bihurtuko dute Nafarroa. Ingurumen Departamentua izan da murrizketa gehien izan duena.

Gobernu berriarekin, esperantza berritu zaizu?

Espero dut gobernu berri honek ez duela aurrekoa ona egingo. Nafarroako ondare nagusia zaintzea espero dut haiengandik: natura eta basoa. Niri dagokidanez, kanpotarrak ez dira sanferminengatik etortzen. Hemen ditugun paisaia ikaragarriak ikustera etortzen dira. Basoak era baketsu batean erabiltzen ikasi behar dugu. Paisaiak mantenduz gero, bisitan etortzen jarraituko dute.

Beste liburu bat kaleratzea pentsatzen ari zara?

Oraingoz, ez zait burutik pasatzen. Liburu hau kaleratzea ametsa izan da. Jendeari gustatzen bazaio, ikaragarria izango da.

Sanferminetako zoramena amaitu eta gero, lasaitasuna ahalik eta lasterrena berreskuratu nahi izaten dute askok, eta, horretarako, bi asteko antzerki jaialdi lasaia izan daiteke aukera egokia. Erriberriko Antzerki Klasikoaren Jaialdiak ezaugarri hori badu, beste askoren artean. Jaialdiaren muina diren antzezlanek ez ezik, hainbat hitzaldik, tailerrek, erakusketak eta beste zenbait ekintzak ere osatuko dute bi asteko egitaraua. Zentzumenen festatik lasaitasunarenerako jauzia.

Zergatik Erriberrin?

Nafarroako antzerkigintzaren egoitza nagusia izan delako 80ko hamarkadatik. Antzerkigintzaren programazioa Nafarroan oso eskasa zen garaian, Erriberrin maila handiko antzezlan eta antzezleak ikusteko aukera izaten zen. Jaialdi mitiko baten gisa gogoratzen da Erriberrikoa. Horrexegatik gorde genuen bertan. Nafarroako antzerkigintzaren egoitza historikoa da Erriberri.

Hamaseigarren jaialdia da aurtengoa. Nola hasi zen proiektua?

Hasieran, Erriberriko Udalaren proiektua izan zen, oso-osorik. 2000. urtean jaio zen proposamena, eta 80ko hamarkadatik zetorren jaialdiari segida ematea zen helburua. 2004an, Baluarte aretoak martxa hartu zuenean, Erriberriko jaialdiaren egitarauaren zati bat hartu zuen bere gain. Ordutik aurrera, Nafarroako Gobernuaren jaialdi bihurtu zen. Finantzaketari dagokionez, 400.000 euro inguruko kostua du jaialdiak. Aurrekontua %100 Nafarroako Gobernuak jartzen du.

Eguna aldatu zuten 2005eko jaialdirako.

Kultura Departamentuak eta Artea Zabaltzeko Sailak antolatutako ekitaldi guztien kokapen logiko bat lortzeko erabaki genuen eguna aldatzea, hainbat jaialdik bat egin ez zezaten. Horrela, Erriberriko jaialdia, Cultur eta Lizarrako antzinako musikaren jaialdia lotu ahal izan genituen, elkarri traba egin gabe. Udako egitarau kulturala indartzeko erabili genuen egun aldaketa, batik bat.

Aurreko urteetako egiturari eutsiko dio jaialdiak?

Bai. 2011n estreinatutako egiturarekin segituko dugu. Bi sail nagusi izango ditugu oholtza nagusian: Joyas de Palacio (Jauregiko Harribitxiak) eta Clásicos de Aquí (Hemengo Klasikoak). Harribitxien blokeak estatuko obra berri eta famatuen erakustokia izatea nahi du. Hemengo klasikoak, berriz, Nafarroako antzerki konpainien antzezlanak biltzen ditu. Konpainia profesionalak eta amateurrak tartekatuko ditugu.

Egitura berberari eutsita, berrikuntzaren bat edo beste sartzeko parada izan duzue.

Hala da. Bikain funtzionatu duen eskema aldatzeko premiarik izan gabe, bi berrikuntza sartzeko aukera izan dugu. Batetik, Milurteko Klasikoak izeneko atala txertatu dugu. Jende gazteak antzerkiaren mundua ezagut dezan, 90eko hamarkadan jaiotako antzezleek osatuko dute atal berri hori. Ez hori bakarrik, antzerkia erakargarriagoa izan dadin, antzezlan klasikoak gaur egungo egoeretara egokitu dituzte taularatu ahal izateko: Romeo eta Julieta-ren klasikoa reality show bat bihurtu dute. Bestalde, Martzillako Udalaren proposamenez, kohaen produkzioa aztertzeko ikastaroa antolatu dugu Martzillako gazteluan. Jaialdian beste balizko egoitzen funtzionamendua aztertzeko baliatuko dugu aukera hori.

Berrikuntzak alde batera utzi gabe, euskarazko edo ingelesezko antzezlanak txertatzeko aukerarik ez al dago?

Euskaraz ia ez dago antzerki klasikoa egitera animatzen diren konpainiak. Ingelesari dagokionez, oraindik ez dugu egin antzezlanetan azpidatziak sartzeko urratsa. Ingelesezko konpainia bikainak daude, baina Erriberriko jaialdia kalean egiten denez, ez zaigu agertoki egokiena iruditzen mota horretako antzezlanentzako, oraingoz behintzat. Ikusmen edo entzumen arazoak dituztenentzat, bai, prestatu ditugu antzezlan bereziak.

Cervantesekin hasiko duzue jaialdia.

Harribitxien blokea osatzen duten konpainiei jaialdiko egun indartsuak, hots, ostirala eta larunbata gordetzen dizkiegu. Maila handiko antzezlanak ditugu aurten: Nikolas Makiaveloren El Principe, La Discreta Enamorada, Las Alegres Casadas, besteak beste. Hala ere, Kixotearen bigarren zatiaren urteurrena betetzen denez, egoki iruditu zitzaigun Entremeses de Cervantes antzezlanarekin hastea jaialdia. Egitarauaren gainontzeko zatia konpainien agendaren arabera antolatu dugu.

Antzezlanez ez ezik, jaialdia beste hainbat ekitaldiz josita dago. Zein dira arrakastatsuenak?

Eskola magistralak bereziki dira arrakastatsuak. Balio erantsia ematen diote jaialdiari. Antzerkigintzan era profesionalean edo amateurrean aritzen direnei tresnak eskaintzea da xedea. Maila handiko antzerki zuzendariek gidatzen dituzte eskola horiek, pertsona gutxiko taldeei eskola emanez. Eskola magistralez gain, Nafarroako antzerkigintzari buruzko jardunaldiak ere egiten ditugu. Nafarroako Unibertsitateko Siglo de Oro (Urrezko Aroa) ikertzaile taldeak antolatutako zientzia dibulgazioaren inguruko maila handiko jardunaldiak dira. Aurten, emakumeak antzerki barrokoan bete duen rola aztertuko dute.

Krisiak gogor jo zuen jaialdia 2011n.

Aurrekontua %50 jaitsi ziguten. Agertoki nagusi bakarrarekin gelditu ginen, La Cava-koa birmoldatu eta gero. Dirua beti dator ondo produkzio ikusgarriak egiterakoan, baina aktore, zuzendari eta produktore askoren talentuarekin nahikoa da, askotan, antzezlan bikainak egin ahal izateko. Badirudi egoera hobetzen ari dela eta, pixkanaka, lehengo antzerkigintza moldeetara itzultzen ari garela. Hala ere, BEZa %21 da oraindik ere. Eta horrek min handia egin digu.

Zein da jaialdira biltzen den ikuslearen soslaia?

Aztertu dugunaren arabera, 30 urte inguru dituen bikotea da ikusle artean ohikoena. Seme-alabak etxean norbaitekin uzteko aukera izan, eta beste bikote lagun batekin joan ohi dena. Amateurren antzerkigintza txertatzean, beste soslai bateko jendea ere etortzen hasi da.

Aurreko urtean, zenbat ikusle izan zituen jaialdiak?

Antzezlan guztietan eserlekuen %90 inguru egon zen beteta. Sarreren salmentei erreparatuz gero, 7.000 sarrera saldu genituen, hamabi antzezlanen artean. Hor ez ditugu kontatzen ekintza osagarrietan parte hartu zutenak.

Gobernu aldaketak eraginik izango du jaialdian?

Gobernu oso desberdin batekin ariko gara, hemendik aurrera lanean. Kultura kontseilari berria nor den jakin orduko jarriko gara harekin harremanetan.

Aretoa bete egin da. Jendetza du zain Fatima Djarrak (Ginea Bissau, 1968), liburua aurkeztera iritsi denerako. Sumatzen zaio emozioa. Hitza hartu orduko, aitortu egin du: "Mingarria izan da niretzat liburu hau idaztea". Barrua hustu du. Agerian utzi d...

"Erreketea erreserban. Oposizioko buruzagia Nafarroan". Hori irakur daiteke Dino Altavezen Twitter kontuko biografian. Parodia, ordea, errealitateari gailendu zaio, eta sare sozialetako izar bihurtu da fikziozko falangista karpetobetoniko hori.

Larunbatean, EH Bilduren kontrako elkarretaratzea egin zuen nafar eskuinaren sektore erradikalenak Iruñean. Pozik?

Bete beharreko zenbait irizpide eman nituen arren, manifestazioa erabat espontaneoa eta arrakastatsua izan zen. Ehunka herritar zintzo bildu ziren baleztenatarren etxearen ingurumarietan, hurrengo altxamendu nazionalaren pizte alaitsua izan litekeen ekitaldian parte hartzeko. Eta prentsa gorri eta abertzalearen boikotak ezin izan du hori geldiarazi. Neska-mutikoek, gazte eukaristikoek, familia ugaritako ama bihozberek eta goizetik gauera lan egiten duten beharginek argi esan dute: haiek ez zioten Bilduri botoa eman, eta, beraz, ez da bidezkoa ikastolakume handikote hori alkate izatea. Egungo demokrazia akastuna bidegabea da. Hauteskunde Legea berrikusi beharko dugu, halakoak errepika ez daitezen. Lagun ditudan epaileek esana didate: "Dino, lehen ez ziren halakoak gertatzen...".

Manifestazioan parte hartu zuten batzuei 25 euro pagatu zitzaizkiela argitaratu da. Ados al zaude horrekin?

Argi dago mundu honetan ezer ez dela doan ateratzen, ezta kontsignak ere. Dena dela, azpimarratu behar dugu deiadar patriotikoak naturalki sortzen zaizkigula erraietatik, gu guztion bihotz foral eta espainoletik. Gaur, Nafarroa osoak ozen egiten du oihu: "¡Asiron, tu eres español!" [Asiron, zu espainiarra zara!].

Baina Asiron alkate da jada. Zer eginen duzu hemendik aurrera?

Esan dudan bezala, handikote horrek ez du inongo zilegitasun politikorik, eta herritar guztiak barnetegira eraman nahi gaituen gutxiengo gaizkile bat ordezkatzen du soilik. Eginen dudan lehenbiziko gauza izanen da harekin batzartu, eta aurpegira esanen diot Uztailak 18 mugimendua hasi besterik ez dela egin. Udalaren osoko bilkura guztietara joanen naiz nire lantaldearekin: Paternako Kaudilloa, Leticia Sabater —administrazio lanetan—, baleztenatarrak eta Pancha Navarrete. Entzunen gaituzte. Gure aldarria izanen da: Bildu, condena o vas a la trena [Bildu, gaitzetsi ezean, kartzelara zoaz].

Helduko al da apokalipsia?

Apokalipsia hemen dugu jada. Sakanako gulagera eramanen gaituzte; itzuli dira txekak Erriberara eta sobietak Txantreara; Errepublika Independentea aldarrikatu dute Vianan; eta Tuteran, hasiak dira gurutzeak erretzen. Datorren astean, Nicolas Maduro eta Evo Moralesen bisita espero da Nafarroan; eta Ipar Koreako ordezkaritza batek NUPeko Telekomunikazio Ingeniaritza Fakultatea ikuskatzea espero da... Morrosko sendoak beharko ditugu, kaosean ordena ezartzeko. Entzun dezaket jada Artaxoako 40en ra-ta-ta-ta-ta hori...

Javier Esparzaren eta Sergio Sayasen dimisioa eskatu duzu...

Navarrisimo-k ez du adorerik eta ez anbiziorik izan; ez du harremanik estutu PSNrekin, Ciudadanosekin, PPrekin, UPDrekin, Voxekin, ezta Falange y Tradicion-ekin ere. Bere misio loriatsuan porrot egin du. Sergio Sayasek ere, Navarrisimo-ren komunikazio kanpainaren arduraduna zen heinean, huts egin du. Indarra eta oldarkortasuna falta izan zaizkio. Biek ala biek dimisioa aurkeztu beharko lukete lehenbailehen, eta bidea eman Uztailak 18 mugimenduari, kaosa eteteko gai den alternatiba bakarrari.

Oposizioko lider gisa ikusten al duzu zeure burua?

Odol berria behar dugu; freskotasuna eta benetako nabarrismoaren dosi batzuk, hau da, molde zaharreko nabarrismo berritua eta gogortua. UPNkoak epel hutsak izan dira, eta jendeak zigortu ditu horregatik. Ni sarituko naute. Bihozkada loriatsu batek esaten dit Nafarroako politikagintzaren pasarte garrantzitsu askoren protagonista izanen naizela.

Oihartzun handiko kanpaina egin duzu AHTaren alde. Kolokan al dago azpiegitura hori?

Nazka-nazka eginda nago txakurtxistu zarpail saldo batek Nafarroako lan publiko onuragarri guztiak geldiarazteaz. Txu-txu gutxiago eta xanpu gehiago! Begien bistakoa da Los Arcosko zirkuituaren eta Navarra Arenaren gisako azpiegiturek ekarri diguten aberastasuna eta garapena. Orain, AHTaren kontra daude, azpiegitura horrek Europarekin lotuko gaituelako eta pairatzen dugun bakartze honetatik aterako gaituelako. Leizeetan bizi nahiko lukete haiek, baina porrot eginen dute. Eraikuntza enpresetako nire lagunekin hitz eginen dut, eta beste azpiegitura estrategiko batzuk egiteko beharra helaraziko diet; besteak beste, Iruñea-Ezkaba metroa eta Iruritako zentral nuklearra.