Josu Chueca

Aspaldidanik, lana zela medio, Pirinioetako bortuezko beste aldean, Zuberoan zein Biarnon, laketu ziren erronkariarrak, zaraitzuarrak zein aetzak. Baina, 1939ko apirilean, Espainiako gerla zibila amaitutzat jo zuten egunetan, Euskal Herri osoko milaka lagunek aterpe berezi bezain latza izan zuten, Gurs deituriko herrixkako lurretan, beraientzat eraiki zuten kontzentrazio esparruan.

Hara iristeko egindako bidea ez zen gerra aurrean, ohikoa zutena, Orbaizetatik Azpegin barrena Ezterenzubira, Izabatik Arrakogoitik Santa Grazira, Kataluniatik baizik. Izan ere, Pirinioetako beste muturretik, Le Perthusetik, Aresko lepotik Argelesera, Le Barcaresera eta Saint Cyprien bezalako kontzentrazio ondartzetara jo behar izan zuten Frantziako armadak agindurik.

Askatasuna, Anaitasuna, Berdintasuna goreneko idealak zituen lurralde frantziarrean kontrakoa pairatu behar izan zuten frankismotik iheska erbesteratu ziren milaka garaituek. Izan ere, harrigarria bezain tamalgarria izan zen Frantziako agintarien jarrera errefuxiatu horiekiko. Itsasoa, ondarra, zerua, txarrantxak eta mota guztietako jendarme zein militar frantziarrak izan baitziren Roussilloneko ondartzetan, 1939ko otsailean, milaka metatu ziren errefuxiatu horien ortzemugak.

450.000 gizakik pairatu zuten erbesteratze masiboena, Retirada deitua izan dena burutzeko, miliziano ohientzat kontzentrazio zelai ugari eratu zituen Daladierrek gidatzen zuen gobernuak. Hori dela medio, Bram, Septfonds, Agde, Le Vernet, Gurs bezalako errefuxiatu zelaiak altxatu zituzten, azkar osoz, eskualde desberdinetan. Euskaldunentzat, geografikoki zein giza ikuspegitik gertuena suertatu zena Gursekoa izan zen. Auñamendiko magalean, Ospitaletik 5 kilometrotara, eta Mauletik 18tara. Harrera Zelaia (Camp d'Accueil) izena zuen Gursekoak ongi islatu zituen 1939ko harrera horren kontraesanak. Gudari eta miliziano ohiek Ipar Euskal Herrira hurbiltzea helmuga bazuten ere, Jean Ibarnegaray bezalako diputatu ultraeskuindarraren oposizioa jasan izan zuten hori oztopatzeko. Hori dela medio, Biarnoko herrixka horretan ezarri zuten aipatutako zelaia.

Dena den, hori ez zen okerrena, ezta urrundik ere. Harrera zelaia izateko atondu zutenak kontzentraziokoen ezaugarriak azkar oso eta betirako hartu baitzituen. Horrela sentitu zuten hor barneraturik suertatu ziren gehienek, bere idazkietan eta testigantzetan adierazi zuten lez. Euskara bikainean, Gesalibar-ek zehazki laburbiltzen zuen Gurseko egonaldia, 1939ko apirilean, honako hau idatziaz: "Eskubide motzak, janari gutxi, zaindari gehiegi".

Jakina, egoera hori askoz latzagoa suertatu zen 1940az geroztik. Izan ere, Bigarren Mundu Gerlaren eraginez, Espainiatik alde egindako errefuxiatuentzat prestaturiko behin-behineko zelaiak iraunkortu egin zuen, Frantzia osoan barrena indesirables sail zabal horren pean sartzen ziren gorriak, juduak, nazismotik alde egindakoak, paperik gabekoak... izandako atxilotuak Gurseratuak izan zirenean.

Gurseko zelaia, orduan eta bere bukaera arte, agintari frantziarren menpe egon bazen ere, Europa naziaren kate errepresiboaren beste kate maila tamalgarri bihurtu zen. Harrera gune bezala hasi zen errepresio latzenaren tresna bitarte bihurtu zen. Egun 1930-1940 gerren tartean hor egondakoen omenaldia prestatzen ari garenean, beharrezkoa da gogoraraztea 2017ko Europan 1939ko Gurseko txarrantxak zein askatasunik eza direla gure "harrera" milaka errefuxiaturentzat.

Lohizune Amatria
Sarean bideoak ikusten ari nintzela, honako hau gertatu zitzaidan aurrekoan. Ez dakit ongi nola, baina, tarte bat pasata, Nigeriako bideoak ikusten ari nintzen. Gobernuz kanpoko erakundeek egiten dituzten horietakoak ziren gehienak. Ha...

Saioa Alkaiza

Tabernen Port Aventura bat da Alde Zaharra; entzierroaren ibilbidearen bueltan atondutako hiriaren maketatxo bat; Iruñerri osoko biztanleek ostegun, ostiral eta larunbat gauak pasatzeko aisialdi eremua; betikoa, baina gero eta betiko denda gutxiago dituen tokia; argazkiak egiteko agertoki atsegina; behin edo behin paseoan ibiltzeko zonaldetxoa; sanferminetan lolololololo ahalik eta altuen kantatzeko lekua; guiri-ek Navarrerian daudenak erretratatzeko antzerkia; Donejakue bidea egiten duten xira azpiko erromes makila eta mapadunek noraezean doazenean zeharkatu beharreko herrixka hura.

Eta Iruñeko Turismo Sailaren postal bat da Mercaderes, hanburger kate multinazional batek neonezko argiz bete duena. Unibertsitarioek ostegundu eta ilunabarrean auzokiderik gabe bizigabetu duten zonaldea, Navarreria, data seinalatuetan bizikletarekin igaro ezinezko toki hori. UPNren garaiotan abandonatutako kale ilun eta urruna, Jarauta; aparkalekudun ez-lekua, Gazteluko plaza, argazkietarako prest dagoen bihotzik gabeko pasaleku hori. Terrazek hartu dute San Nikolas, eta hutsik dagoen eraikin handi bat dago Konpainia kalean.

Alde Zaharra garai batean gutxi batzuek nahi izan zutena da, eta bertako elkarte eta bizilagunei esker, oraindik ere —eta eskerrak— eferbeszentzia etengabean dagoen gunea: herri baratzea hazten ikusi duen lekua; kaleetako jaiak sekula ahantzi ez dituena; herri mugimenduko eragileen bilerek egunez egun bor-borka jartzen dutena; kale abestien gunea; inprobisazioarena; herri kulturarena; euskararena; tokiko dendena; guztiona eta inorena; begi zuloekin parrandan eta lanerako bidean, erosketak egiten zein lagunekin solasean ikusten gaituena. Gure auzoa.

Bi ereduen arteko Iruñe horretan, faktore berri bat sartu da azkenaldian: guk, orain, Picassoren Gernika ikus dezakegu etxeko leihotik, erresistentziaren sinboloa, gerraren krudelaren oinazea, oroimenaren zertzeladak, antifaxismoaren ikurra. Bada aldaketa txiki bat: begi itxurako lanpara barruko bonbillak okupazioaren marrazki txikitxoa dauka, horiz margotuta. Kolore ukitu bat da grisaren artean, argi errainu bat. Gaztetxe bat jaio da Euskal Jai eraitsi zuten horiek bizirik gabe utzi nahi izan zuten auzoan.

Zoritxarrez, instituzioen eta herri mugimenduen arteko kinka gisa hartu nahi izan dute ezkertiar batzuek eztabaida. "Gauzak ez dira hala egiten" mantra higatuegiaren jabe, handiustetik abiatutako hausnarketak eginez, ustezko egiaren jabekuntzan, autogestiotik eta autonomiatik sortu den hori beste xendra batetik zuzentzeko nahian. Beste asanblada batean ibilitako zenbati ahantzi ote zaion zer den kolektibitatea eta asanblearismoa?

Eta, dena dela, esanak esan, gertatu dena da urte mordoa hutsik zeraman eraikin batek ateak ireki dituela, ehunka bizilagun batu direla, Rozalejos, inorena izatekotan, herriarena dela berriz, eta ez hautsa pilatzen ari den munstro bat. Errealitatea da "bazen garaia!" izan zela gehien errepikatutako esaldia auzokideei begira antolaturiko bisita gidatuan.

Militar batek eraiki eta markesen etxea izandako jauregiaren balkoian hariz egindako koloretako eskulanak ikusterakoan, irribarre txikia margotzen zait niri. Are distiratsuago dago Navarreria, Gernika-ren argipean.

Lur Albizu Etxetxipia
Ez da egun batetik besterako kontua. Aldaketa guztiek behar dituzte lanketa handiak. Aldaketak egosten aspaldi jartzen dira; prestatutakoa borborka hasten denerako eternitatea pasa daiteke. Batzuetan, ez da aldaketarik etortzen, e...

Jon Barberena
Urtaro aldaketek aldaketak dakartzate gurera. Natura ez ezik, pertsonok ere aldatzen gara. Arbolak biluztu, gorritu edo hosto berdez janzten diren gisarat, pertsonon umorean eta eguneroko energian ere, eragin zuzena dute aldaketa hauek. B...

Lohizune Amatria

Senegalen egon beharko zinateke. Alde hemendik! Nazkagarriak zarete!". Iruñeko Sarasate pasealekua jendez gainezka zegoen. Arratsaldeko bostak eta erdi, sanferminetako azken eguna. Postuak noiz jartzeko zain, saltzaile asko zeuden itzalean gordeta. Haien tartean ehunka pertsona geunden, Gazteluko plazara bidean. Kontrako norabidetik zetorren oihuak atzera begirarazi zidan, ordea. Semea eskutik helduta zeukala, gogor oldartzen ari zitzaion gizon bat han ziren saltzaileetako bati. Eta benetan lotsagarria zela pentsatu nuen.

Orduan entzun nuen eguneko lehen alde hemendik-a. Eta ez zitzaidan batere gustatu. Hitz horiek entzun behar izan zituenari ere imajinatzen dut ez zitzaizkiola gustatuko. Ezer ez esatea eta jaramonik ez egitea erabaki zuen hark. Ez da estrategia txarra. Okerrena da oraindik ere askotan entzungo dituztela hitz itsusiak, XXI. mendean horrelakorik gertatzen ez dela diogun bitartean.

Hala, Gazteluko plazara iritsi nintzen. Jendez gainezka zegoen plaza hori ere. Eta antzeko oihuak entzun nituen han ere: "Alde hemendik, utzi bakean!". Hitz horien helburua, baina, oso bestelakoa zen. Baita jende kopurua ere. Aurrekoan pertsona bakar bat ikusi nuen hitz horiekin saltzaileari oihu egiten; plazan, berriz, milaka pertsonak kantatu zuten. "Altsasukoak, askatu!". Injustizia baten aurrean, berriz ere; eta gure herriari egin dioten beste eraso bat salatzen, beste behin.

Esaldi berdinak, beraz, erabat ezberdinak diren bi egoeratarako balio izan zuen egun hartan. Guztiz arbuiagarria den jarrera bat irudikatu zuen lehendabizikoan; bigarrenean, berriz, lotsagarria den egoera, atxiloketa eta eskaera bat arbuiatzeko balio izan zuen.

Hitz hunkigarriekin amaitu zen Gazteluko plazako elkarretaratzea. Altsasuko gazteen gurasoek hitza hartu zuten momentuan, zirrara handia eragin zidan hotsak. Txalo zaparrada ere halakoa izan zen, eta berriro hitz berdinak aditu ziren plazan. "Alde hemendik, utzi bakean". Peñen pankartak, gainera, Que se vayan abestiaren doinuak lagunduta urrundu ziren plazako protestatik.

Horrela, salaketa hotsek musika dantzagarriari utzi zioten tokia. Festa ez da eteten sanferminetan. Baina aldarrikapenak ez ziren amaitu. Bat-batean, kolore askotako mazedonia kalejiraren ondoan nengoen, aniztasunak dakarkigun aberastasunaren alde dantzatzen ni ere.

Ehunka pertsona geunden momentu hartan plazan, Amerika, Asia eta Afrikako jantzi, abesti eta mugimenduekin erabat liluratuta. Hamaika kolorekoa iruditu zitzaidan orduan Iruñea, eta irekiagoa, gainera. Denbora gutxi pasa da lehendabiziko gertakaria jazo denetik, baina esperantzarik badagoela pentsatu nahi dut orain.

Arazoz beteta dago gure mundua, eta sanferminetan, bereziki, ia denak azaleratzen dira hirian. Krudeltasuna ageriagoa izaten ohi da, baita bizitzeko gogoa ere. Horien aurrean zer egin dezakedan erabakitzea egokitzen zait orain.

Saioa Alkaiza
Demagun zure etxetik ateratzen zarela eta goizeko 07:00ak baino ez direla. Demagun, gainera, mozkorrez beteta dagoen kale bati aurre egin behar diozula, The Walking Dead telesaileko kapitulu batean nola, zonbiak ezker eta eskuin saihestuz...

Lur Albizu Etxetxipia

Bazkalorduan iritsi zen berria. Pixka bat beranduago pentsatu nuen zein gaitasun izan dugun eta dugun orain ere berri txarrak jaso eta gorputzak eztanda ez egiteko. Nola ikasi dugun hainbeste muntaia, kartzela-eskaera, errepide amaigabe, zigor, fiskal, epaile, Entzutegi Nazional, tortura, isolamenduren aurrean aurrera jarraitzen. Eta nola ikasi dugun negar egiten gutxien espero dugun momentu eta egoeretan; lekuz, denboraz kanpo beharbada. Sentimendu-ekaitzak nola kudeatu ere ahaztu egiten zaigu herri honetan; ez ditugu eztanda gutxi bizi izan.

Surrealismoaren mugak pasatzea ez da batere erraza Euskal Herrian, eta Nafarroan baditugu gure surrealismo propioak ere. Baina honek marka guztiak gainditu ditu, marka guztiak gainditzen ari da Altsasu. Kolpeak bata bestearen atzetik jaso izan ditugu azken hilabete hauetan. Eta luzeak izan dira. Luzeak izan dira, batez ere motzak izanen zirela uste genuelako, edo uste nuelako, behintzat.

Uste nuen ez zintuztetela bahituko, ez zintuztetela eramanen, ez zirela ausartuko. Uste nuen ez zintuztetela Auzitegi Nazional deitutako epaitegi frankistan epaituko. Uste nuen herri oso baten indar itzela ikusita, ez zirela hain urrun joanen. Beharbada askatuko zintuztetela, beharbada Nafarroara ekarri, beharbada... bata bestearen atzetik. Eta bat-batean zortzi hilabete dira eraman zintuztetenetik.

Zortzi hilabete. Erraz esaten da. Eta erraz esaten da, baina ausartu dira 50 urte baino gehiagoko kartzela-eskaerak egiten. Ez naiz konparazioetan sartuko, norberak egin ditzala nahi dituen kalkuluak, adibideak ez zaizkio faltako. Zenbakiek asko esaten dute. Hamaika gazteren bizitza dago jokoan, goitik behera. Harridurarako gaitasuna galdu egin dugu herri honetan. Gehiegi izan dira. Beharbada honakoa da, hala ere, min handienetakoa eragin diguna. Ez da objektiboa; denborak gauza asko lausotzen ditu, txikiago egiten ditu, ezdeusago bihurtzen ditu, gure memorian zirrikitu sinbolikoago bilakatzen ditu.

Gaur kalera aterako gara berriro zuen askatasuna exijitzera, oraingoan Iruñean, sanferminetako azken egunean; zuekin partekatu behar genituen festetan. Amorrua partekatu dugu guk hemen, injustiziaren kontrako oihuak, begiradak, elkartasuna, borroka, maitasuna. Altsasura bueltatu behar zaretela oihukatuko dugu, eta muntaia polizialari erantzuten jarraituko dugula. Altsasu duintasunaren hiriburua dela, eta Iruñeak ere badakiela zer den hori. Gurekin nahi zaituztegula. Badakigula horrelako tamainako muntaia baten lehenengo biktimak zaretela, baina askoz gehiago etor daitezkeela ondoren ere, eta ezin dugu onartu.

Izan daitezela zuek gabeko azken sanferminak. 2018an hemen nahi zaituztegu, aske, entzierroan korrika, Herri Sanferminetan txanda egiten, festan, libre. Entzun dadila zuen aldeko oihua ziega bakoitzetik. Iruñetik Navalcarnerora. Iruñetik Aranjuezera. Iruñetik Estremerara. Iruñetik Altsasura. Etxean izan arte, Altsasuko hamaikak, aske.

Maite zaituztegu.

Tania Arriaga Azkarate

Irribarretsu eta, ingelesez esaten duten moduan, txiruliruak tripan ditudala Txantrean lo egin ondoren, oso goiz esnatu naiz. Txupinazoaren egunean ateratzen ez naizenez, gisa horretako ekintza heroikoak erraz egin ditzaket. 7a nire egun handia da. Oraindik ohartu ez denari, Bakozaleen zeruan dagoelako edo, gaur San Ferminen eguna dela esan beharko zaio.

Alai, zuriz jantzi naiz, eta gerriko, zapi eta muleta gorriak hartu ditut. Kafetxo azkarra edan ondoren, Frodo gure txakur pinttoari paseoa eman diogu. Ondoren, patioan behar den moduan utzi eta Alde Zaharrera oinez igo nahi dugun arren, pentsatu dugu billabesa hartzea dela egokiena. Nabilenez gero herrenka, hasperenka, eseri beharko dut noizbehinka, ezta? Bosgarren autobus-linea hartu, eta Iruñe zahar ederrean gaude Maite eta biok.

Pozik baina poliki, muletek erritmoa markatzen baitute, San Lorentzo karrikako betiko jatetxerako bidea hartu dugu. Han, urteko hamarretako berezi eta hunkigarrienean itxoiten digute. Udaletxeko langileek presaka garbitu dituzte gaueko bakanaleko aztarnak. Hala ere, autobusetik atera bezain laster, atzo goizean parranda hasi zuten txorigaldu kantariak hurbildu zaizkigu muleta mikrofono gisa erabili nahian. Kentzen badidate eroriko naizela esan diet, eta erreberentzia batekin aurrera segitzen utzi gaituzte. Gaztelu plaza betea dago: atzoko parranderoak, gaurko kiliki-zaleak, biharko gautxoriak, kuxkuxeroak...

Kontentu Sarasate pasealekura abiatzerakoan amatxi-aitatxi kuadrilla eta haien iloba orraztu eta lisatu andana ikusi dugu. Ondoren, horren ongi orraztua ez dagoen neska talde batekin barrez lehertzear egon gara, Baleztenarren etxearen azpian jota bati erraiak urratzen ari zaizkiolako. Raimundo Lanasek burua altxatuko balu... haiekin batuko litzatekeela eginen nuke! Kantatzeko gogoa sentitu dut nik ere, eta "Cuando yo me muera, tengo ya dispuesto, y en el testamento quemandenterrar, quemandenterrar" melodia itsaskorra txistu egiteari ekin diot; San Nikolasen, izeba Montse, nire moduan maingu, eta osaba To-ñorekin topo egin arte. Manga del Mar Menorrera joateko dena prest duten arren, azken bueltatxoa eman nahi dutela aitortu digute, kilo erdiko lau txurro jateko agindu eta gero. Zuzkidura energetikoa odolean, San Lorentzo arte gelditzen zaizkigun 50 metroak ziztu bizian eginen ditugu: San Miguel karrikatik San Frantzisko plazara, eta Alimentación Mendigorria dendan, BERRIA egunkaria eta, harekin, Nafarroako Hitza erosi dugu.

Orain idazten ari naizen kontakizun hau irakurtzen hasi naiz. Esan dizuedanaren ehuneko ehuna bete da. Hau da hau gaitasun totala! Momentua profitatuko dut, eta Paris 365 jatetxean nor topatu nahi dudan idatzi: Nafarroako Hitza eskuan dutela, Ama, aita, Koldo-Luis, Ana G-F, Isabelita, Biki, Aitziber, Maika, Kristina, Ken, Kris, Anjel, Lur, Karlos B, Stefan Zweig, Arrate, Virginia Woof, Miren, KD Lang, Arantxa, Witney Huston, Celine Dion eta Salamankako kartzelatik ihes egin duelako gure izeba Josune ikusi nahi ditut. Pd. Sarri, Sarri, Sarri, Sarri, Sarri, Sarriiiiii!

Jon Barberena
Bizitzak heriotzari zor dio duen balioa. Hauskorra eta galkorra izateak ematen dio balio hori. Bizitza bizitzea dugu bizibide, beharra eta nahia. Bizi beharra dago herioak eskaintzen digun denbora tartea, eta, badaezpada, urruntasunetik b...