Tania Arriaga Azkarate

Cibecue komunitateko apatxeek, duela 40 urte inguru, antzinako ohiturei eusten zieten. Besteak beste, Keith H. Basso antropologoak mendebaldeko apatxe herriaren toponimia eta hizkuntza aztertu eta bere idazkietan horrela jakinarazi zigun. Adibidez, herrixken inguruko bazterren izenek, hala nola mendi-tontorreko-harri-zuriek; baso-zabalaren-azken-haritzek; errekaren-bihurgune-itxi-ospelek; urrutiko-haitzulo-estu-isilek zein errekarri-zaratatsuek arbasoei eta arbasoen arbasoei gertatutako pasadizoak gordetzen zituzten. Bassok zioenaren arabera, apatxeek gizonen bati buruz intzestu jokaeraren susmoa zutenean "han-goian-multzoka-etzanda-dauden-haitz-latzetan-gertatutakoa" aipatzen zioten. Gisa berean, taldeko norbaitek gizarte ohiturak urratzen bazituen, "cottonwood-zuhaitz-handiek-hemendik-eta-handik-altxatzen-dira" kontakizuna erraten zioten. Lurrak, haizeak eta urak komunitatea kokatzen laguntzen zuten, eta tribuko zaharrek aipatutako kanala sarri erabiltzen zuten gazteak ongi bideratzeko. Istorio horiek entzulearengan zenbait ondorio izaten zituztela ziurtatu zigun antropologo estatubatuarrak. Zazpi efektu aipatu zituen, eta hiru ekarri ditut: "istorioak geziak bezala jaurtiak" zirela, "naturak herriari erakusten diola zuzen nola bizi" eta "istorioak jendea zauritzen eta haiengan lan egiten" zutela.

Iruñera nahi baino gutxiagotan etortzen naiz, baina iristen naizen bakoitzean karrikek, eraikinek, parkeek, erakusleihoek... istorioekin agurtzen naute. Herrimin, malenkonia eta emozioak jota ibiltzen naiz kalez kale; alabaina, Iruñean frankismoa erretinan kolatua dugu Victor Eusaren bistako adreilua dela medio. Begirada pixka bat altxatuz gero, nire adineko iruindar gehienok San Cristobal izenarekin ezagutu dugun Ezkaba mendia dago. Txikitako auzokideekin hainbatetan igo gara meriendatzera, haserrealdiak epeltzera edo bizikletaz ibiltzera. Gogoan dut, bidean gora, txirrion izeneko zabortegi ilegala zegoela. Han, koltxoi, obra-hondakin eta bainuontzi herdoilduak sakabanatuak zeuden. Bagenekien hura ezin zela ukitu, bidearen bukaeran zegoen gotorlekuari buruz galdera askorik ez genuela egin behar genekien bezala. Ezkabak, 80ko hamarkadan, gaztetxooi ez zigun solas egiten apatxeei haien inguruek egiten zieten moduan. Gotorlekua mutu zegoen; hori bai, mamuz beterik. Soilik arima gutxi batzuk ikus zitzaketen mamu deserriratuok; arima gaixoak, gaixoak mamuak. Martin arimak ikusteko ahalmena duen gutxi horietakoa da, eta sufrikario hori gainean eraman behar izan du, isilean.

Ostitzen, Burutainerako bide zaharra hartu eta eskuin aldera bidexka bat dago. Hortik 30 metrora, 1938ko maiatzaren 22an, gotorlekutik ihes egin zuten 795 presoetatik hamar edo hamabi lagun fusilatzen ikusi zuen Martinek; 7 urte zituen. Eskolatik haurrak atera, eta Arletako zubira eraman zituzten erailketak ikus zitzaten. 80 urtez, Martinek iheslarien istorioa "gezi bat bezala jaurtia" barreneraino sartua eraman du. Orain, hildakoei etxea eman die hobi komuneko harriak identifikatuz eta gertatutakoa kontatuz. Gibeletik gatozen belaunaldi berriok zin egiten dizugu ez dugula Arletako zubiko istorioa ahantziko. Gure apatxe miretsiek erranen luketen moduan, "istorioak jendea zauritzen eta haiengan lan egiten baitute". Milesker, Martin.

Jon Barberena
Iraganak nostalgiaz bustitzen du orainaldia, etorkizunak ardurez betetzen duen gisara. Argazki zaharrak ditugu denboraren abiadura azkarra enpirikoki frogatzeko. Gabezien ispilu. Falta zaiguna eta zaizkigunak irudikatzen dituzte, eta bizi...

Lohizune Amatria
Maindireak preso izango banindu bezala, ia burua atera ezinik, eskua luzatu, eta itzali dut iratzargailua. "Zergatik ari da joka?". Itzali, eta jada ahaztu dudan ametsean murgildu naiz berriro. Ez du luze iraun. Joka berriz. 04:05. "L...

Saioa Alkaiza
Egun handia da biharkoa, mugarri bat, data historikoa, hain zuzen ere. Batzuei ETAren armagabetzea etorriko zitzaien burura esaldi hori irakurri duten une berean, Baionako ekitaldia eta bakearen artisauak deritzen dituzten horien ekina, g...

Lur Albizu Etxetxipia
Ez dakit zein obsesio-grina-gogo-sentimendumultzo elkartzen diren bat-batean, martxoan eta apirilean. Baina bi hilabeteok badute agenda guztiak betetzeko bokazioa; badute zerbait, udaberriaren hasiera izanen delako agian, edo negu...

Tania Arriaga Azkarate
Lankide batek, kafe makinan, aipatu zidan bera ismoen kontrakoa zela. Buruko muineko nire prozesadorea ez da oso azkarra, eta, orduan, zer esan jakin gabe gelditu nintzen. Gerora, tarteka marteka, gaiari bueltak ematen harrapatu ...

Jon Barberena

Hamar urte iragan izanen dira Thomas Laquerren La construcción del sexo. Cuerpo y género desde los griegos hasta Freud leitu nuenetik. Gaur, egunkarian ikusi dudan autobus ñabar batek alarmaturik, apalategia miatu eta berriz ere begi aitzinera ekarri dut liburua. Bertan nabarmentzen da XVII. mendera artio sexu bakarraren teoria nagusitzen zela gizartearen pentsamenduan. K.a III. mendean, Aristotelesek erraten zuen oposizioan zeuden bi gorputz zirela gizonarena eta emaztekiarena, baina funtsean sexu bakarra osatzen zutela. II. mendean ere, hari berari tiraka zebiltzan orduko pentsalariak, eta emaztekia oinarrian gizona zela azpimarratzen zuten. Emaztekiaren organo genitalak garatu gabe omen zeuden bero faltagatik eta, beraz, gizaki perfektua gizona zen haiendako, eta inperfektua emaztekia: "Organo berdinak dituzte, baina okerreko tokian, hain justu".

Gizonak genituen pentsalariak, gizonak agintariak eta gizonena pitokeriak errateko aukera eta lizentzia. Sexua gaur egun ezagutzen dugun gisara, XVIII. mendean asmatua izan zen. Hau da, sexu bakarraren eredutik, bi sexuen eredura pasatu ginen. Ordutik aitzin, sinpletasunean oinarriturik antolatu nahi dugu gure gizarte konplexu bezain anitz hau. Sinpletasuna bilatzen dugun gizaki sinple bihurtu gara. Gizartea ordenatzeko, orokorrean, dikotomizatzeko joera daukagu. Horrelakoetan bi mutur marrazten ditugu: emaztekia- gizona, femeninoa-maskulinoa, heterosexuala-homosexuala, zuria-beltza...

Sexu biologikoak (sexu organoak) markatzen du dikotomia hau. Hau da, hauen arabera gizonezkoak edo emaztekiak izanen gara eta portaera maskulinoa edo femeninoa barneratuko dugu eta hauei atxikitako rolen menpe biziko gara. Sexu organoek markatzen dute gure portaera, eta kontrako jarrerak baztertu egiten dira. Baztertu eta maiz eritasun gisa hartu. Hazte Oir plataforma ultrakatolikoak martxan paratu duen autobus ñabarrak honako mezu hau hedatu du: "Mutikoek zakila dute. Neskek, alua. Ez zaitzatela engaina. Gizona bazara, gizona zara. Emaztekia bazara, hori izaten segituko duzu". Mundua antolatzeko modu sinplea bulkatzen duen leloa. Baina antolamendu dikotomiko eta sinple honek ez ote du pertsona batzuen bizitza korapilatzen eta nahasten? Deus ez dute balio ispiluek, kanpoaldeak barnealdea islatzen ez badu; oraindik gutiago balio dute aurpegiko bi begiek antolamendu huts honen arauetan itsu daudelarik. Nahiz eta mendeetako antolamendu sinple hau batzuek barneratua izan eta egun den-dena begiekin epaitzen den, ozen aldarrika dezagun badaudela zakila duten neskak eta bulba duten mutikoak. Transgenero kontzeptua barnera dezagun. Transgeneroa sozialki paratutako bipolaritate sistemarekin eta genero oposizioarekin eroso aurkitzen ez den pertsona da. Gauzak multzokatu beharrean, identitate indibidualak eta sentipen indibidualak har ditzagun kontuan; sinpletasuna, konplexutasuna bihurtuz. Genitalek markatzen dituzten portaeretatik haratago joan beharra dago. Dikotomiak hautsi behar dira, norberaren identitate pertsonalari eman behar zaio garrantzia.

Harridura ikurrekin edo gabe, laranja, morea edo gorria… Berdin zaigu. Guk zuri-beltzean ikusten dugu zuen autobus deigarria, urteetan gizonek asmatutako arau sinple eta baztertzaileek ez baitituzte itsutu gure begi kritikoak.

Saioa Alkaiza

Aingerua dator —goiaingerua, hobeki esanda, klaseak eta hierarkiak baitaude, baita aingeruen artean ere—. Done Mikel Aralarkoa sartuko da beste urte batez Nafarroako Parlamentura. Liturgiaren unea da. Protokolo zorrotz bati jarraikiz, legebiltzarrera etorriko dira eliza katolikoko hainbat ordezkari, aingerua esku artean, eta politikariek, banan-banan, muxu emanen diote figuratxoari. Kantatu ere kantatuko diote. Irudiak ikustea besterik ez dago eliza barnean gerta daitekeen ohiko ekitaldi erlijioso bat dela antzemateko: sotana festa parlamentuan. Jaunartze traza ere badu, politikari guztiak ilaran pa emateko zain, burua makurtuz, debozioz.

Badaezpada ere: oroitarazi dezagun 2017an gaudela, instituzio publiko bati buruz solasean, ustez akonfesionala den estatu batean. Are zehatzago, aldaketaren indarrek gobernatutako lurraldean, eta, hala ere, aingeru bat sartuko da parlamentuan. Egia ez balitz, surrealista lirudiguke egoera. Aldaketaren aroa izateko ekitaldiak berdintsu segitu du. Izan ere, Ezkerrak eta Ahal Dugu-k irudiari gorazarre ez egiteko eskaera aurkeztu dute, eta, EH Bilduk eta PSNk babesa azaldu dioten arren, botoak batu dituzte UPNk, PPk eta Geroa Baik. Horra jokaldia. Emaitza, gehiengoa; ondorioa, berriz izanen dugula misoginia eta bazterketa muin-muinean dituen instituzio dogmatikoa ustez denona behar lukeen ordezkaritzan. Ongi etorri LGTIB fobikoa zaren hori, ongi etorri genero bereizketa ardatz duzuna, ongi etorri pederastia ezkutatu duen instituzioa, ongi etorri dogmaren dogmaz hiltzaile deitzen diena abortatzeko hautua egiten duten emakumeei, ongi etorri bazterkeriari.

Dena dela, "aniztasunari ateak ireki" behar zaizkiolako joanen da Done Mikel parlamentura, Geroa Baiko Koldo Martinezen hitzetan, "Nafarroako aberastasunaren parte" ere badelako ekitaldia. Horrek ez du esan nahi "nahastuak" direnik erlijioa eta botere publikoak, Martinezen aburuz. Inondik inora. UPNko Carlos Adanerorentzat ere "jarraitu beharreko tradizioa" da, "inori kalte" egiten ez diona.

Horrenbeste gauza dira tradizio: herri batzuetan joaldunak bakarrik gizonezkoak izatea eta alardea pasatzerakoan batzuek plastiko beltzen atzean aurpegia estaltzea, esaterako; edo, garai batean, tradizioa zen lapurtzen zuten horiek sutan erretzea eta, egun, indarkeria matxista tradizio soziopolitikoaren parte ere bada. Aingerua joatea eta kontrako iritziak egotea ere tradizio da.

Beste behin erabaki dute eta eginen dute meza gisako omenaldi-ekitaldi-denadelako hori. Ea hurrengoan. Zain egonen gara, parlamentuak XXI. mendera bueltatu nahi duen unerako. Eskerrak kexaz gaindi une hunkigarri baterako aukera ematen digula Done Mikelek, nafar eskuina Mikel gurea gorde, gorde, gorde Euskal Herria kantatzen entzuteak baduela morboa.

Lur Albizu Etxetxipia

Zer egin, nola erakarri, nola ekarri jendea euskarara. Antzeko galdera egin zigun duela ez asko Reyes Ilintxetak Euskalerria Irratian. Heldu den ikasturterako hezkuntzako aurrematrikulazioaz arituko ginela imajinatzen dut. Eta ez da erraza erantzutea.

Iruditzen zait ez dela erraza erantzutea, alde batetik, euskararantz jendea, erdaldunak erakartzeko mila eta bat modu asmatu behar ditugula uste dudalako. Eta, bestetik, gure esku bakarrik ez dagoelako: aspaldikoa da hemen, Nafarroan, euskararen (eta, kasu honetan, zehazki D ereduaren) kontrako kanpaina eta zalaparta. Horri ez zaio erraz bueltarik emanen; geure burua defendatzen saiatzearekin nahikoa lan daukagu.

Ez dut gogoan zer esan genuen egun horretan irratian. Baina ematen du D ereduak ez duela, geografikoki behintzat, aurrerapauso handirik emanen. Aurten, batzuk eta askotarikoak izan dira D ereduaren alde egin diren kanpainak: Sortzen, hainbat toki entitatetako Euskara Zerbitzuak, ikastolen elkartea, gobernuarena… hautsak harrotu eta euskararen kontrako alderdiek (Ezkerra, besteak beste) nahikoa zarata atera dute, jakina, gobernuaren kanpaina dela eta. Duela urte batzuk arte UPNk egiten zuen hori egiteagatik. Lau behintzat aipatu ditut, eta seguru baten bat ahaztu zaidala. Lau kanpaina desberdin, bakoitza bere berezitasun, euskarri eta ezaugarriekin. Gustu, nahi eta behar diferenteetarako. Baina eremu ez-euskaldunean ez da aldaketa handirik egon, matrikulazioari dagokionez. Zenbait eskola eta udalen jarrerak, beldurrak eta, batzuetan, kontrakotasunak, ez dute lagundu. Kanpainak beharrezkoak dira.

Baina estrategia aldatzen hasi behar dugu; gehiago hitz egin behar dugu, egon, kezkak azaleratu eta geure lubakietatik atera. Esperientziak partekatu eta lehentasunak markatzen hasi. Eta hezkuntza lehentasuna da. Eskolarik gabe nekez helduko da euskara zenbait tokitara. Nekez aldatuko ditugu jarrerak eta urrunago izanen dugu euskararen herria. Izan gaitezen zintzoak: bi urte eskas besterik ez zaizkigu geratzen. Bestela, akaso beranduegi izanen da. Eta bi urte besterik ez zaizkigu geratzen eskubide urraketa sistematikoekin bukatzeko. Zonifikazioa desagerrarazi eta maila bereko herritar izateko (paperean, behintzat), Vascuenceren Legea iraganeko kontu bihurtzeko. Euskaldunak ahalduntzeko. Gobernua babesten ari den horietako bati kontuak eskatu eta errespeta gaitzan exijitzeko.

Asko geratzen zaigu aurretik eta lan handia egin beharko dugu, denborak gure kontra jokatuko duelako. Arrazoi asko eta askotarikoak ditugu eta ezagutzen ditugu euskarara hurbiltzeko, badakigu zer eman digun euskarak eta zer ematen digun, eta ez da gutxi. Zenbat irabazten dugu euskararekin? Nola irekitzen dizkigu bidezidor, bidexka, bideak? Nork bere erantzuna du: niri euskarak eman dizkit bizipenak, mundua begiratzeko moduak, lagunak, egin eta egoteko erak. Euskara gabe beste bat nintzateke. Euskarak mundu asko oparitu dizkit, ez dit ezer kendu. Probatu ez duenari ateak irekitzen asmatzen dugunean jakinen dugu aurrera egiten.