IRUÑEA. Ventura Tome Tafallako preso politikoak 60 urte ditu, eta bi urtean bi minbizi antzeman dizkiote. Hala ere, Murtziako espetxean lehen graduan jarraitzen du preso. Haren egoera salatu eta aska dezatela eskatzeko, manifestazioa iragarri dute biharko, Iruñean, hainbat eragile politiko eta sindikalek. Osasunbideko zenbait langilek bat egin dute mobilizazioarekin.

Erreniega mendian zabaldu nahi duten potasa ateratzeko meategiaren aurka tinko agertu da Blanca Vazquez Undioko Kontzejuko lehendakaria (Iruñea, 1957). Duela urtebete izan zuten Geoalcali SL enpresaren asmoen berri. Atzo agerraldia egin zuen Erreniega inguruan dauden kontzeju eta udaletako hainbat ordezkarirekin batera, Nafarroako Parlamentuan. Vazquezek salatu du ez dagoela behar adina informazio proiektuaz.

Bi urteren buruan zabaldu nahi dute potasa ateratzeko meategia, Erreniegan. Zertan da proiektua gaur egun?

Egitasmoaren berri izan genuenean, meategiaren aurka helegitea aurkezteko epea iraungita zegoen. Beraz, soilik proiektuaren zati baten helegitea jarri ahal izan genuen martxan. Aurkeztu ditugun helegite guztiak atzera bota dizkigute. Enpresak zundaketa batzuk egitea aurreikusi zuen, potasaren kalitatea aztertu ahal izateko. Zundaketa guztiak ezin izan ditu egin, ez dituelako behar bezala eskatu horretarako behar diren lizentziak. Betebehar batzuk betetzera behartu ditugu. Hala ere, proiektua oraindik gauzatzeko bidean dago.

Aurrez ere izan dira Erreniegan potasa ateratzeko meategiak.

Egia esan, ez dakigu potasa meategiak izan diren toki berean eraiki nahi duten. Enpresak ez du inoiz zehaztu nahi izan zein tokitan zabalduko duten meategia. Informazio asko falta da. Enpresak ez du informazio zehatzik ematen. 2016an hasi nahi dute meategia ustiatzen, eta begira oraindik nola dauden. Dugun informazio apurra enpresa sustatzaileak duen webgunearen bitartez dakigu.

Hala ere, baduzue haien asmoen zantzurik?

Konfirmatu gabeko informazioa daukagu. Baina badirudi aurrez potasa meategia egon zen gunean erabat ustiatu gabeko bi eremu daudela. Beraz, litekeena da erabat ustiatu gabe dauden eremu horietan zabaltzea meategia.

Zein da meategiaren sustatzailea?

Guk dakigunez, enpresa sustatzailea Australiako Highfield Resources da. Erreniegan zituzten asmoen berri eman zutenean, izugarri handitu ziren haren burtsako akzioen balioak. Uste dugu Erreniegakoa proiektu guztiz espekulatzailea dela. Azken finean, badirudi akziodunei begira egindako proiektua dela potasa ateratzeko meategia.

Orduan, uste duzu meategia ez dutela egingo?

Nire ustez, meategia ustiatzeari uko egingo dio Highfield Resources enpresak. Baimena lortzen dutenean ustiatzeko eskubidea beste enpresa baten esku utziko dutelakoan nago. Horregatik diot proiektuak berez helburu espekulatzailea duela. Ziurrenik, hemengo enpresaren bat arduratuko da meategia ustiatzeaz.

Proiektua iluna dela uste duzu?

Inolako zalantzarik gabe, ez dagoelako egin nahi dutenaren informazio argirik. Geoalcali SL 2011n sortu zuten. Oso enpresa txikia da. Salamancako (Gaztela Leon, Espainia) bost lagun dira kudeatzaileak. Kapital soziala 4.000 eurokoa da. Datu horiekin, argi ikusten da ez dela meategien sektorean lan egiten duten enpresa handi horietakoa. Guri, behintzat, susmagarri egiten zaigu.

Zundaketa batzuk eginak ditu enpresak. Zer emaitza jaso dituzte?

Guk jakin ahal izan dugunez, Erreniegan dagoen potasaren kalitatea oso ona da. Gainera, azken hilabeteetan potasaren balioa izugarri handitu da. Beraz, esan daiteke meategia ustiatzea errentagarria izan daitekeela.

Afera honetan guztian, nolako jarrera izan du Nafarroako Gobernuak?

Enpresak erabateko babesa jaso du; Nafarroako Gobernuak ez dio inolako oztoporik jarri. Beste esperientzia batzuen bitartez dakigu haientzat ingurumena ez dela lehentasuna. Erreniegan ikerketa eskubidea eman zion enpresari. Horri esker dakite bertako potasa nolakoa den.

Erreniega inguruko udal eta kontzejuek bat egin duzue proiektuaren aurka?

Undion izan ginen lehenak potasa ateratzeko meategiren berri izaten. Kasualitatez jakin genuen, orain urtebete. Orotara, proiektuak 26 herri eta kontzejuri eragiten die. Formalki ez dugu sortu proiektuaren aurkako plataformarik. Hala ere, noizean behin egiten ditugun bileretan, 23 udalerri eta kontzejutako ordezkariok parte hartzen dugu.

Ez da ohiko musikaria Maite Arroitajauregi Mursego. Eibarko (Gipuzkoa) artistak musikarekin jolastea maite du. Arroitajauregik berak aitortu duenez, ez dio garrantzirik ematen entzule kopuruari; kontzertuetara joaten direnak bere jokoan parte hartzeko prest egoteari bai, ordea. Ostegunean, 20:30ean, iragan urtean kaleratutako Hiru diskoa aurkeztuko du Iruñeko Alde Zaharrean, bertako Erraldoien Txokoan.

"Justizia nahi dugu". Mezu hori zabaldu du Aingeru Zudaireren familiak, asteon. Atarrabiako gazteak begi bateko ikusmena galdu zuen 2012. urtean, irailaren 26ko greba orokorraren harira Iruñean izan ziren istiluetan. Espainiako polizia batek pilotakada bat eman zion, hurbil-hurbiletik. Epaileak polizien aurkako salaketa artxibatzea erabaki zuen, hil honen 2an. Erabaki horren aurka agertu da Zudaireren familia.

Auzia "ikertzeko eta argitzeko" eskatu du pilotakada jaso zuen gaztearen anaiak, Raul Zudairek, "erantzuleek haien ardura onar dezaten". Elkarretaratzera deitu dute Zudaireren senideek eta hainbat herritarrek, gainera, hilaren 26rako, Atarrabiako udaletxearen aurrean. 19:00etan eginen dute.

Atarrabiako Gazte Sozialistek ere bat egin dute deialdiarekin, eta babesa eta elkartasuna agertu diote Aingeru Zudaireri, prentsa ohar baten bidez. Gazte Sozialistek "polizien zigorgabetasunaren aurka" egin dute, eta gomazko pilotak debeka ditzatela eskatu dute. "Bidezko sententzia behar du Zudaireren auziak, jasotako erasoaren arduradunak zigortuko dituena. Eraso hori ezin da zigorrik gabe gelditu", erantsi dute.

Aingeru Zudaireren familiak helegitea aurkeztu du epailearen erabakiaren aurka. Poliziak "erabateko zigorgabetasunez" jokatzen duela salatu du Raul Zudairek, 2012an zauritutako gaztearen anaiak. "Epaileak berak zauria pilotakada batek eragin zuela iradoki du; poliziaren oldarraldia neurrikoa izan zela erantsi du; erantzulerik ez du zehazten, ardura inork ez balu bezala", nabarmendu du.

Familiak argi du gertatu denaren erantzule nor den: "Murrizketak bultzatzen dituzten politiken atzean dauden agintariena da ardura; haiek bidali zituzten poliziak protesta egiten ari ziren herritarren aurka".

"Begia ere gal dezake"

Gaztearen ama Martina Borge ere jendaurrean agertu da asteon. "Ez da bakarrik begi bateko ikusmena galdu duela. Kolpe psikologikoa ere hagitz gogorra izan da", azaldu du. 2012an jasotako pilotakadaren ondorioak, gainera, ez dira oraindik amaitu. "Begia galtzeko arriskua ere badu. Kolpeak hautsi zizkion begiari eusten dioten hezurrak ere", erran du Borgek. Ondorioz, Zudaireren osasunak okerrera egin dezakeela nabarmendu du haren amak.

Aingeru Zudaireren polizien aurkako salaketa ez da egunotan mahai gainean egon den bakarra. 2012ko irailaren 26ko greba orokorreko istiluetan bertze hainbat pertsonak jaso zituzten kolpeak polizien oldarraldian. Haietako hiruk jarritako salaketen harira, hain zuzen ere, bi epaiketa izan dira asteon.

Sabino Cuadra Amaiur koalizioko diputatuarena da salaketa horietako bat. "Nafarroan defizit demokratikoa dugu", salatu du. Hori erakusten du 2012ko iraileko greba orokorrean gertatu zenak, Cuadraren ustez. "15.000 pertsonak manifestazio baketsua egin zuten, eta bukaeran poliziak oldartu ziren". "Justizia defizita" ere badela erantsi du Amaiurreko kideak, eta denak ez direla berdinak epaileen aurrean. Protesta egiten duten herritarren aurkako errepresioa salatu du Amaiurreko diputatuak.

Garapenak, sintesi antzekoak dira Kepak [Arizmendi] egin zituen azken lanak. Margolan serieak dira, eta lan bakoitzean elementuak kentzen zituen, funtsarekin geratzeko". Horrela azaldu ditu Tomas Sobrino margolariak Kepa Arizmendi Baztan-en azken lanetako batzuk. Ekainaren 8an bost urte bete ziren Arizmendi hil zela; Baionan hil zen. Urteurrenarekin, Arizmendiren sei lagunek haren bizia eta obra biltzen dituen liburu bat argitaratu dute. Horretaz gain, azken urteetan egindako lanen erakusketa prestatu dute. Hilabete bukaerara arte Elizondon ikusi ahalko da, Arizkunenean. Uztailean, berriz, Senpereko Larralde etxera eramango dute, Lapurdira. Elizondon, heriotzaren bosgarren urteurrenarekin, Mikel Arizmendi Bereau 'Baztan' liburua aurkeztu zuten. Bertan, Arizmendiren ia ibilbide osoa bildu dute. Horregatik, margolariaren familiak haren azken urteetako lanak bildu nahi izan ditu erakusketan, haren kezkak ageri baitira horietan.

"Kepak egundoko karisma zuen. Haren izena aipatuta, mundu guztia prest dago laguntzeko", azaldu du Sobrinok. Pertsona ezaguna zen Baztanen, sorterrian. 1989an sorterritik ihes egin behar izan zuen. Elizondon oso ezaguna zen Arizmendi: Forteneko tabernaria, euskaltzalea eta margolaria. Elizondoko ikastolaren aldeko mugimenduan buru- belarri aritu zen. Fortenea taberna abertzalea ere ezaguna zen. Baina inor gutxik zekien noraino heltzen zen ihes egitera behartu zuen konpromiso politikoa.

Bizitzako azken hogei urteak etxetik kanpo eta egoera zailean eman bazituen ere, Baztango herritarrek beti izan dute gogoan. Baita bertako margolariek ere. "Baztango margolariak beti oso ondo portatu dira Keparekin. Urterik gogorrenetan ere, haren margolanak lortzen zituzten erakusketak egiteko", azaldu du Peio Hachek, Arizmendiren lagunak eta liburuaren sustatzaileetako batek. Sostengu horrekin guztiarekin erraza izan da antolatzaileentzat Elizondoko erakusketarako margolanak lortzea, lanetako asko jabe pribatuen esku zeuden arren. "Kanpoan erakusteko baldin bada, zailagoa da jendeak lanak uztea. Baina Elizondon bertan denez, ez dugu arazorik izan. Nik uste dut, jendeak harrotasun puntu bat duela euren margolanak erakusten direnean", esan du Sobrinok. Lana finantzatzeko ere, uste baino arazo gutxiago izan dituzte. "Mutildantza izena duen margo handi baten zatiak 20 euroan saldu genituen. Erosten zuenak, liburua jasotzeaz gain, margolanaren erreprodukzio baten zozketan parte hartzen zuen. Liburua inprentara bidali genuenean ia ordaindua genuen", azaldu du Hachek.

Margolari estimatua

"Jean François Larralde arte kritikariak esan zuen Keparen lana oso ona zela", dio Hachek. Larraldek aukeratu ditu liburuan agertzen diren obra gehienak, baina ez guztiak. "Liburuan haren ibilbide osoko lanak jarri nahi izan ditugu. Hasierakoak eta ihesaldiko urterik gogorrenetakoak ere. Larraldek zioen horiek ez zirela haren lanik onenak, baina guk sartu nahi izan ditugu. Haren bizipenak eta sentimenduak agertzen direlako", azaldu du Hachek. Horrez gain, Arizmendi ezagutu duten hainbat pertsonaren testigantzak bildu dituzte biografia txiki bat aurkezteko. "Keparen bizia azaldu nahi genuen, pertsona eta artista gisa. Militante gisa ez, hori askoz zailagoa delako. Bukaeran, oroigarri txiki bat egin nahi izan dugu", adierazi du Hachek.

Biografia txikiaz gain, pertsona jakin batzuei eskatu zieten Arizmendiri buruzko testu bana idazteko, besteak beste, Jean François Larralderi, Elixabete Garmendiari eta Floren Aoizi. Elixabete Garmendia ETBko kazetaria da, eta Arizmendiri elkarrizketa bat egin zion 2008an, Baionan. Haren testuaz gain, Garmendiarenak dira margolanak laguntzen dituzten testuak. Aoizen ekarpena, ordea, politikoagoa da. Liburuan ez dute alderdi hori asko sakondu, baina Arizmendiren lagunek ezinbesteko iritzi diote erreferentziaren bat egitea. "Floren Aoizek eta Kepak elkar ezagutzen zuten. Gainera, Keparen urterik zailenetan Floren ezker abertzaleko bozeramailea izan zen, eta oso ondo idazten duenez, Kepari buruz zerbait idazteko eskatu genion".

Lan handia egin dute Arizmendiren sei lagunek liburua argitaratu ahal izateko. Erakusketa ere martxan dago. Helburua bete dute margolariaren lagunek, haren lana eta izena ez baita galduko. Oihaletik liburura egin du salto Arizmendik.

"Beti egiten ditut modelo ezberdinak. Hori da nolabait nire sinadura pertsonala", azaldu du Zelai Ordoñez Egañak (Iruñea, 1983). Duela bi urte langabezian geratu zen, eta, bizimodua aurrera ateratzeko, eskulanak egitea pentsatu zuen, txikitatik trebea izan baita horrelako lanetan. Ordoñezek ez du ordutegi finkorik, baina horrek ez du esan nahi lan lasaia duenik. "Astelehenetik ostiralera lanean aritzen naiz, piezak egiten. Asteburuetan, ordea, azoketara joaten naiz". Egun ez du nahikoa diru ateratzen eskulanekin; horretarako, "azokalari" bilakatu beharko lukeela uste du. Baina, gutxi bada ere, hilero diru sarrerak lortzen ditu, eta egunez egun ikasten eta enpresatxoa garatzen doa, Frikadela izeneko enpresa garatzen.

"Betidanik birziklatu ditut esku artean izan ditudan gauzak", dio Ordoñezek. VHS kasetekin altzairuak eta zapata kutxekin apalategiak egin ditu. Baina horrelakoak saltzea zaila dela uste du. "Horrek ez du merkatu askorik, lan horiengatik asko kobratu behar delako". Koadroak eta argazkiak ere egiten ditu, baina horiek ere garestiak dira. Baina Ordoñezen produktu izarrak kameuak eta zintzilikariak dira.

"Kameuak XVII. mendean familia dirudunek eramaten zituzten bitxiak ziren. Ireki egiten dira, eta normalean pertsona maitatuaren edo seme-alaben argazkiak jartzen zituzten". Ordoñezek marrazkiekin apaintzen ditu. "Nik oinarriari marrazkia gehitzen diot. Denak ezberdinak egiten ditut. Nahiz eta lelo bera idatzi edo gai antzekoa erabili, beti aldatzen dut zerbait". Horiek dira egiten dituen bitxi pertsonalenak. "Ez dute zerikusirik egiten ditudan beste gauzekin".

Beste hainbat eskulan ere egiten ditu, zintzilikariak adibidez. "Mineralekin zintzilikariak egiten ditut. Baina horiek produktu arruntak dira; ondoko postukoak ere eduki ditzake". Mineralekin ez ezik, beste gauza batzuekin ere zintzilikariak egiten ditu. Burezur, dortoka eta zaldi itxurakoak. Baita birziklatutako beste bitxi batzuk ere. "Erabiltzen ez ditudan lagunik gabeko bitxiekin eta belarrietakoekin lepokoak egiten ditut".

Materialak bilatzeko lan asko egin behar da. "Iruñean materiala bilatzea oso zaila da, nahiko hiri txikia baita. Mineralak eta bolak Bartzelonan erosten ditut, askoz ere merkeagoa ateratzen zait haraino joatea". Kameuak Iruñean lortzen ditu, baina hainbat eta hainbat gauza Internet bidez eskuratzen ditu. Horiek guztiak bilduta, etxean lan egiten du. "Ordenagailu ondoan lanerako txokoa dut, hor jarriak ditut nire lanpara eta lupa". Ordutegi finkorik ez du Ordoñezek, baina, gustuko lana egiten duenez, nahi gabe ordu piloa sartzen dituela dio. "Etxeko txoko horretan lasai-lasai musika jarri eta lanean hasten naiz. Handik hiru ordura ateratzen naiz ez dakit zenbat gauza eginda".

Astelehenetik ostiralera materiala prestatzen du Ordoñezek. Baina hori gero saldu beharra dago. Horretarako, azoketara joaten da. "Garrantzitsuena da azoketan egiten diren kontaktuak, normalean gauza asko ahoz aho zabaltzen baitira". Horrez gain, lan burokratiko ugari egin behar dela dio. "Herri eta hirietako udaletxeetara deitu behar da. Han, beste telefonoren bat ematen dute. Posta elektroniko piloa bidali behar dira. Ez da besterik gabe mahaitxoarekin agertzea".

Azoketan gero eta jende gehiagok parte hartzen duela dio. Hori ez dute begi onez ikusten eskulangile batzuek. "Batzuei beldurra sartu zaie konpetentziaren asuntoarekin". Ordoñez ez da iritzi berekoa. "Artisau bakoitzak produktu ezberdinak ditu. Nik eskuz egindako gona bat erosi nahi baldin badut, kameu bat erosteagatik ez diot gona erosteari utziko". Hala ere, artisau berriak gaizki ikusten dituztenak gutxiengoa direla nabarmendu du. "Oro har, oso jatorrak dira, elkarri asko laguntzen diogu. Hori da onena. Nahiz eta egunen batean ez saldu, normalean oso ondo pasatzen dut". Ordoñez parte hartzeagatik ordaindu behar ez den azoketara joaten da. Baina, bidaia eta kanpoan jatea ordaindu behar du, eta horrek irabaziak jaisten ditu. Horregatik, gertu ibiltzen da. "Iruñerriko azoketara baino ez naiz joaten. Elizondora ere joaten naiz, baina amamari bisita egiteko aprobetxatzen dut".

Azoketan aritzeko saltzen jakin behar da. Ordoñezek urteetan lan egin du dendetan, eta onartzen du ez duela arazo handirik jendearen aurrean aritzeko. Baina bere amak askoz hobeto egiten duela dio. "Berak ni baino bi aldiz gehiago saltzen du. Esaten du: 'Ikusi alabak egiten dituen gauzak!'". Amak saltzeko erraztasun handiagoa badu ere, Ordoñezek argi du garrantzitsuena atsegina izatea dela. "Jendearen aurrean atsegina izatea ezinbestekoa da. Zerbitzuaren parte da. Hori eta jendea informatzea. Ez baduzu saltzen, berdin dio, beti mantendu behar da itxura ona".

Horrekin batera marketina ere landu behar da. Baina gai horretan huts egiten duela aitortu du. "Facebook badut, eta bloga ere martxan jarri nahi dut. Baina horretarako laguntza eskatu behar dut". Izenarekin ere arazoak izan ditu. "Bi urtean lau izen izan ditut. Sortzailea naiz, baina ez horretarako".

Hotz industrialaren arloko Koxka enpresari bideragarritasun ekonomikoa bilatzeko asmoz, egungo enpresaren jabeak, AEBetako AIAC inbertsio funtsak (American Industrial Acquisition Corporation), Manuel Rodriguez Quevedo aholkularia izendatu du bere ordezkari. Chechu Rodriguez CCOO sindikatuko Industria Federazioko idazkari nagusiak azaldu duenez, Rodriguez Quevedok berak jakinarazi zien baduela eskuduntza enpresa saltzeko, zorrak ordaintzeko edota bestelako zereginak betetzeko. Aholkularia enpresan hiru astez egotea espero da, Koxkaren bideragarritasun plana egiteko denbora hori beharko duela eta.

Hala ere, oraindik kolokan dago Nafarroako enpresa indartsuenetakoa izan zenaren etorkizuna. Izan ere, enpresaren jabeei dirua desbideratu izana egotzi diete langileek, duela zenbait aste. Horren ondorioz, enpresak Iruñean eta Azkoienen dituen lantegiak zuzendaritzaren esku uzteko eskatu diete jabeei.

Egun, Koxkan 380 langilek egiten dute lan, baina 2000ko hamarkadan Nafarroako enpresarik garrantzitsuenetakoa izan zen. 2005ean diru galerak izan, eta, 2008tik dagoen finantza krisiaren eraginez, galerei aurre egiteko zailtasunak izaten hasi zen. Ondorioz, 2009an lana erregulatzeko espediente baten bitartez, 190 langile kaleratu zituzten.

2010. urtean eskuratu zuen AIAC inbertsio funtsak Koxkaren jabetza, eta 12 milioi euroko mailegua eskatu zuen, enpresa modernizatzeko helburuarekin. Baina egoera ekonomikoa bideratu ezinda, zorrak pilatzen ari zirela eta, 2013an langileen soldata %20 murriztea adostu zuten langileekin. Gaur egun, Eguberrietako estra eta martxoko soldata zor dizkiete langileei. Dena den, datozen egunetan estra horren zati bat ordaintzekotan da enpresa.

• Volkswagenek Nafarroan irabazi zituen milioi euroak. Volkswagen auto enpresak Landabenen duen lantegian 50,17 milioi euroko irabaziak izan zituen 2013an. Aurreko urtean baino %13,5 gehiago. Polo autoaren salmentak eragiten ditu irabazi gehienak.