Edurne Elizondo
Botoia sakatuz gero, ez dago atzera egiteko aukerarik". Horixe erran du Bego Zestauk, sare sozialen bidez zabaltzen diren zurrumurruei buruz. Zaska sareko kide da Zestau, bertze hamaika norbanakorekin, gizarte talderekin eta erakunderek...
Saioa Alkaiza
Plazaren izkina batera joan da Aitziber, diskretuki eseri da koska batean, inor molestatu gabe, eta odoleko azukrea neurtzeko daukan makina zorrotik atera du. Ziztadatxo bat hatz puntan, eta odol tanta txiki bat isuri zaio, glukosa neurtz...
Kattalin Barber
Aurtengo uztailaren 8an 40 urte beteko dira Espainiako Poliziak German Rodriguez hil zuela, Iruñeko sanferminetan; data hori gogoratu nahi du 78ko Sanferminak Gogoan plataformak, eta hainbat ekinaldi prestatu ditu orduko gertaeren memoria jorratzeko, hain zuzen ere. Ekinaldi horien barruan, 1978ko sanferminen inguruko eleberria eman du argitara Juan Retana idazleak (Lizarra, 1961), Pamiela argitaletxearekin: 22 de septiembre, San Fermín (Irailak 22, San Fermin) izena du lanak.
German Rodriguezen heriotzaren 40. urteurrena beteko da aurten. Data hori gogoan izan duzu eleberria argitaratzeko unea aukeratu duzunean?
Orain dela zazpi urte hasi nintzen eleberria idazten, eta, hainbat kontu direla medio, uste baino gehiago luzatu naiz prozesuan. Orain dela bi urte ia amaitua nuen, eta 78ko Sanferminak Gogoan plataformako kideekin batera erabaki genuen urteurrenaren harira argitaratzea. Liburu hau ez da jasotako enkargu bat, nire proiektu pertsonala baizik, baina hasieratik bat egin dut herri ekimenarekin, eta hasieratik izan dute liburuaren berri. Haiek eman dizkidate kontaktuak ikertzeko, adibidez. 1978ko sanferminak intentsitate handiz bizi izan nituen, eta horregatik eskaini nahi izan diet nire eleberria; era berean, izugarri pozik nago 78ko sanferminen inguruko ekinaldiak ni babestu nauelako.
Zer dela-eta erabaki zenuen 78ko sanferminei buruzko eleberri bat egitea?
Bitxia izan da. Ni 1979an hasi nintzen idazten, eta urtebete geroago Bilbon argitaratu nuen liburu bat. Oihartzun handia izan zuen, beste liburu batzuekin batera Bilboko alkateak su ematea agindu zuelako. Sanferminetako gertaerak eta urtebete geroago hasi nintzen idazten, baina asko kostatu zait konturatzea egun horietako lehen eskuko kalitatezko material narratibo handia nuela. Orain dela zazpi urte, trantsizioaren garaiari buruzko eleberri bat egin nahi nuen. Interes handiko etapa izan zela uste dut, Nafarroa oso leiala izan zelako 1936ko gerran frankismoarekin, eta, gero, berriz, probintzia gorri bat bihurtu zelako. Eskuin muturrarentzat oso deserosoa zen, eta egoera erabat konplexua zen. Hasieran, Montejurrak izan behar zuen abiapuntua, baina lagun batek sanferminei buruz egitea gomendatu zidan, eta orduan konturatu nintzen zer-nolako materiala nuen.
Fikzioa eta fikzioa ez dena bildu dituzu eleberrian. Zer da gehiago, sormena edo errealitatea idatzitakoa?
Fikziozko eleberria da, eta pertsonaia gehienak nik sortuak dira, baina gertatu zena kontatzen du liburuak, aldi berean. Ni fidela izaten saiatu naiz, eta ezin izan dut suspensea erabili. Haatik, jazotakoa ezagutzen ez duenak nobela suspensearekin irakurriko du, eta dena fikzioa dela uste izanen du. Sabadellen bizi naiz, eta hori gertatu da nire hango lagunekin, adibidez. Liburuko fikzioaren eta errealitatearen arteko harreman horri ohaidetza deitu diot nik, hain zuzen ere. Dakidan guztia kontatu dut, zehaztasunarekin, baina ez nekienean, asmatu egin dut.
Modu paraleloan garatzen diren bi istorio kontatzen dituzu: 1978ko istiluak eta jaiak.
Sanferminak bere horretan zer diren kontatu nahi nuen. Ernest Hemingwayk jaietako ikuspegi bat eman zuen, baina ni ez naiz ikuspegi horrekin identifikatzen, ezta gaur egun hedabideek sanferminei buruz ematen duten irudiarekin ere. Nire ikuspegitik sanferminak zer diren azaldu nahi izan dut; azken 40 urteotan aldaketarik gabe jarraitzen duen festaren esentziari buruz hitz egin nahi izan dut, hain zuzen ere. Kasu horretan, fikzioa da nagusi.
Horretarako, pertsonaiak erabili dituzu. Oso obra korala da?
Bai, ia 50 pertsonaia daude. Badaude benetakoak, German Rodriguez eta Avila komandantea, adibidez, baina pertsonaia gehienak nik asmatutakoak dira. Zailena Germanen pertsonaian sartzea izan da niretzat, baina uste dut lortu dudala tonu egokia. Baldintzazko perpausak erabili ditut horretarako, adibidez. Horrez gain, bere ezizena Garin erabili dut, pertsonaiaz aldentzeko. Horren bidez lortu dut kapitulu gogorrenak kontatzea.
Mario Gaviria berriki zendu den soziologoa ere agertzen da eleberrian. Zertarako erabili duzu pertsonaia?
Bere abizena ez da agertzen, baina argi dago bera dela. Mario Henri Lefebvre Frantziako soziologo ospetsuarekin dator sanferminetara. Jaien inguruko ikerketa soziologikoa egin nahi du, baina konturatzen da jaiak bizitzea eta jaiak ikertzea aldi berean oso zaila dela. Marioren bidez, soziologoa denez, orduko egoeraren berri ematen dut, eta sanferminetako kontu zehatzak azaltzen ditut. Testuingurua ematen laguntzen du Mariok.
Nola bizi izan zenituen zuk 1978ko sanferminak?
Liburuan agertzen naiz, eta nik bizitakoa kontatzen dut. Garai horretan Paulino Caballero kalean zegoen Roma kafetegian lanean ari nintzen, gobernu zibiletik 100 metro eskasera. 1978ko uztailaren 8an, gurea zero eremu bihurtu zen. Bataila bertan izan zen, eta manifestariak zein poliziak ingurutik zeuden. Ospitale moduko bat prestatu genuen ahal izan genuen bezala, eta jende asko etorri zen guregana. Ezki-lore infusiorik gabe gelditu ginen, eta momentu oso larriak bizi izan genituen. Zerbitzari batek une horiek guztiak nola bizi izan zituen kontatu dut liburuaren bidez.
Izenburuak, ordea, irailaren 22ari egiten dio erreferentzia. Zergatik?
Deigarria iruditu zitzaidan. 1978. urtean, jaiak eten ziren uztailaren 8an German Rodriguez hil zutelako. Sanfermin txikietan, berriz, benetako sanferminak izan genituen hiru egunez. Jendeak gogoa zuen, eta, horregatik, festari keinua egin nahi izan diot izenburuan.
Sabadellen bizi zara, Bartzelonako probintzian. Nafarroatik kanpo ezagutzen dira 1978ko gertaerak?
Ez, jendeak ez daki zer gertatu zen, are gutxiago ni baino gazteagoak direnek. Lagunei eman diet liburua irakur dezaten, eta erabat harrituta gelditu dira. Egia eta fikzioa ez dituzte bereizi, eta dena asmatutakoa zela uste zuten.
Balio dezake zure eleberriak ere memoria berreskuratzeko?
Bai. Gainera, nik dakidanez, ez dago gaiari buruzko eleberririk. Hutsunea betetzera dator, neurri batean, eta Euskal Herritik kanpo ere horretarako balio dezake, memoria lantzeko. Belaunaldi berrien artean ere 1978ko sanferminak ezagutzera emateko balio duela uste dut. Pozik nago izan duen harrerarekin, eta 78ko sanferminei buruzko herri ekinaldiko kideei esan nahi diet nahi duten moduan erabil dezaketela lana.
Edurne Elizondo
Tuterakoa naiz, euskalduna. Batxilergora arteko ikasketak euskaraz egin ditut; Iruñera etorri, eta gaztelaniaz ikasi behar dut Erizaintza; halabeharrez, ordea. Etsigarria da". Amaia Muelarenak dira hitzak. Nafarroako Parlamentuan erran zituen, joan den astean, Erizaintzako ikasketak euskaraz jar ditzatela eskatzeko egindako agerraldian. Fakultateko ikasleen erdiak dira euskaldunak, eta martxan jarri dira, NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoari eta Nafarroako Gobernuari exijitzeko Erizaintza euskaraz irakasteko urratsak egin ditzatela.
Ez dira bakarrik. Euskalgintzak bat egin du eskaera horrekin; osasunaren arloko profesionalek ere bai. Jardunaldia egin du Osasungoa Euskalduntzeko Erakundeak NUPeko Osasun Zientzien fakultatean, hain zuzen ere, eta argi utzi du, batetik, ikasleek eskubidea badutela euskaraz ikasteko, eta, bertzetik, herritarrek ere bai euskaraz arta ditzaten. Erabiltzailearekin nahi duen hizkuntzan mintzatzeak eta komunikatzeak duen garrantzia nabarmendu dute erizainek eta medikuek.
Egindako praktiketan ikasi du Muelak hori. "Euskaldunekin euskaraz egiten duzunean, harreman hurbilagoa sortzen da, konfiantzazko giro bat; etxean direla sentitzen dute". Maite Velasco erizainak badaki Muela zertaz ari den. 1980. urtean bukatu zituen Erizaintza ikasketak, eta lehen arretan aritu zen, hasieran, lanean. Duela hamar urte, ospitaletik kanpoko larrialdien arlora aldatzea erabaki zuen, eta Iruñeko San Martin Doktore zentroan ari da geroztik. Euskaraz badakiela azaltzen duen txapa jartzen du beti soinean.
Euskaldun berria da Velasco, eta aitortu du hasieran kosta egin zitzaiola zerbitzuko erabiltzaile euskaldunekin hizkuntza horretan mintzatzeko urratsa egitea. "Euskaraz egiteko gai nintzen, baina halako beldurra sentitzen nuen. Azkenean, txapa jantzi, eta euskaraz egiten hasi nintzen gaixoekin".
Ez da damutu. Are gehiago, hainbat kasutan euskaraz egitea arretarik egokiena emateko berme izan dela nabarmendu du erizainak. "Zahar etxe batetik deitu gintuzten behin. Emakume bat artatu behar izan genuen. Oso urduri zegoen. Lasaitzeko zerbait ematea nahi zuten hango langileek. Ez zuen behar izan, ordea. Galduta zegoen, eta gelara itzuli baino ez zuen nahi. Gauez zen, eta momentuko urduritasunaren eraginez ezin zuen gaztelaniaz azaldu zer gertatzen zitzaion. Euskaraz mintzatu nintzen harekin, eta berehala lasaitu zen".
Osasungoa Euskalduntzeko Erakundeko kide da Velasco, eta erakunde bereko kide Arantza Zabala erizainarekin batera, Erizaintzako ikasleekin partekatu ditu bere esperientziak. Ikasleok ere badute zer erran hizkuntzak beren lan jardueran duen garrantziari buruz. Batek kontatu du ospitalean praktikak egiten ari zenean beti isilik zegoen gaixo bat ezagutu zuela, eta hitz egiten hasi zela ikaslea euskalduna zela jakin zuenean. Bertze batek, berriz, alzheimerrak jota zegoen emakume euskaldun bat artatu zuela bere praktiketan, eta urduri zenean, euskaraz egiten ziotenean lasaitzen zela.
Diagnostiko okerra
Ikasleon kontakizunak entzun ditu Lesakako osasun etxeko familia mediku Irune Tubiak. Bere lanean ere izan ditu antzeko egoerak. Herritarrek euskaraz ikasteko eta osasun zerbitzuetan euskaraz arta ditzaten duten eskubideaz harago, diagnostiko bat egiteko orduan hizkuntzak errateko duena nabarmendu du sendagileak.
Larrialdietan izandako kasu bat ekarri du gogora Tubiak. "Iktusa izandako gizon bat etorri zen. Aurretik euskalduna ez zen mediku batek artatu zuen, eta gaixoaren historia klinikoan jaso zuen iktusak eraginda ez zela gai esaldiak osatzeko. Harekin euskaraz hitz egin nuen, eta ez zuen inolako arazorik. Kontua zen gaztelaniaz ez zela esaldiak osatzeko gai, hizkuntza ez zuelako menperatzen. Diagnostikoa okerra zen; gertatzen dira halakoak".
Diagnostikoan sor daitezkeen hutsak bazter utzita, larrialdietara ailegatzen diren erabiltzaile anitz urduri eta kezkatuta egoten direla erantsi du medikuak, eta euskaldunek eskertzen dutela profesional euskaldun batekin hitz egin ahal izatea. "Lankideek niregana bidaltzen zituzten euskaldunak, konturatzen zirelako askoz ere lasaiago egoten zirela". Nork bere hizkuntzan hitz egin ahal izateak osasun zerbitzuaren kalitatea bermatzen laguntzen duela argi du Tubiak.
Orain Lesakan ari da lanean, baina berriki Arantzako osasun etxean eman zituen bi aste. "Adin bateko jendea etortzen zen, eta erizainari galdetzen zioten medikua euskalduna ote zen; erizainak azaldu zidan kontua zela medikuak euskaraz ez bazekien seme-alabekin itzuli nahiago izaten zutela". Bazekitelako zailagoa izanen zela mediku erdaldunarekin komunikatzea.
Profesionalek eta ikasleek argi dute euskara eskubide eta berme badela osasunaren arloan. Administrazioak, ordea, ez du hain garbi auzia. Ez, behintzat, datuen arabera. "Eremu euskaldunean, 70 lanpostutan baino ez da euskara eskakizuna; eremu mistoan, berriz, bakarrean". Zehazki, Nafarroako Ospitale Guneko 6.142 lanposturen artean, erizain postu bakar batean da euskara eskakizuna. Hori da egungo egoera; eta eremu euskalduneko postu horien artean daude sendagileak, erizainak, gizarte langileak eta administrariak.
Nafarroako Gobernuak administrazioan euskara arautzeko dekretua onartu zuen iaz, eta urtebeteko epea zehaztu zien departamentuei, nork bere euskara plana egin zezan. Asmoa da departamentuek beren beharrak jasotzea plan horietan. Oraindik ez dituzte aurkeztu.
Erizaintza ikasketen arloan, Nafarroako Gobernuak eta Nafarroako Unibertsitate Publikoak badute zer erran euskaraz eskaintzeko aukerari buruz. Ikasleek euskalgintzako ordezkariak izan zituzten lagun parlamentuan egindako agerraldian. Maite Inda da ordezkarietako bat, eta argi eta garbi egin du ikasleon mezuaren alde: "Erizaintza ikasketek dute euskaraz egin ahal izateko aukera gehien, ikasle euskaldunen kopurua kontuan hartuta; gainera, ikasketa horien bidez zerbitzu publikoa eskainiko duten profesionalak trebatzen dira; ondorioz, herritarren hizkuntza eskubideak bermatzen lagunduko dute".
Behatokiko ordezkari Arantxa Aranburuk bat egin du Indarekin. Azaldu du Arartekoarekin jorratu dutela auzia, eta erakunde horrek ere egin duela Erizaintza euskaraz eskaintzeko aukeraren alde. Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentuak babestu du proposamena; NUPek, ordea, "zailtasun teknikoak" jarri ditu mahai gainean aukera hori bazter uzteko.
Ikasleek eta euskalgintzako ordezkariek parlamentuko taldeei eskatu diete laguntza Erizaintza euskaraz ikasi ahal izateko urratsak egiteko, parlamentuak asmo horrekin bat egin baitzuen otsailean onartutako mozio baten bidez.
Bitartean, euskaraz ikasteko eskubidearen alde lan egiten jarraituko dute Erizaintzako ikasleek, berretsi dutenez. Euskaraz ikasi ahal izateko, hain zuzen, Nafarroatik kanpo joan behar izan dute hainbat Erizaintza ikaslek. Haietako bat da Irati Lasa. Idatziz hartu du hitza parlamentuan, "bazterketa" salatzeko.
NUPen gelditu direnek ikasgai eta erdi dituzte, egun, euskaraz, lau urteko ikasketetan. Euskaraz ikasteko dituztenak ez dira aurkitutako oztopo bakarrak. Kanpaina hasi dute ikaskideen artean sinadurak biltzeko, ikasketak euskaraz eskatzeko, eta ez dute beti jaso euskaraz ez dakiten kideen elkartasuna. Azaldu dute hainbat ikaslek uko egin diotela sinatzeari, "lanik gabe gelditzeko beldur" direlako. "Mito anitz dago; tartean, euskaraz egiteagatik puntu pila lortzen dugula", erran du Tubiak. Bertako hizkuntzak jakitea "gutxienekoa" dela argi du. Hizkuntzek balio erantsi bat ematen dutela.
Edurne Elizondo
Harrotasun eroaren eguna izan da igandekoa. Lehendabizikoz antolatu dute dibertsitate mentala eta sufrimendu psikosozialeko esperientziak izan dituztenek. Manifestazioa egin zuten, larunbatean; igandean, aldarrikapena bestarekin nahastu zuten, eta kontzertuak eta bazkaria antolatu zituzten. Parte hartzaileen artean izan zen Sergio Saldaña Soto (Iruñea, 1976). Duela bost urte, Tengo trastorno bipolar izenburuko liburua argitaratu zuen; asteon, berriz, Dicen que tengo trastorno bipolar, reflexiones sobre mi locura aurkeztu du. "Ilusioak galdu, eta esperantzak irabazi ditut. Helduagoa naiz orain. Nork berea du kontatzeko, eta nik nire esperientzia ekarri nahi dut eztabaidara".
Dibertsitate mentalari buruzko eztabaidaz ari da Saldaña Soto; zehazkiago erranda, dibertsitate mentala artatzeko moduei eta psikiatriaren ereduei buruzkoaz. Harrotasun eroaren egunaren gisako ekinaldiak erakusten ari dira buruko osasuneko zerbitzuetako erabiltzaileak urratsak egiten ari direla boteretzeko, eta, Saldaña Soto bezala, ahalegina egiten ari direla nork bere bizipena kontatzeko. Ahalegin eta ahalduntze prozesu horren adierazgarri dira, adibidez, Nafarroan lanean ari den Mejorana elkartea, bai eta talde horrek berak bultzatuta sortu duten Nafarroako Giza Eskubideen eta Buruko Osasunaren Plataforma ere.
"Gizarteak, nahi ez badu ere, errateko duguna entzun beharko du. Ez dago atzera bueltarik. Nork berea kontatzen duenean, kontakizun horrek badu balio erantsia", nabarmendu du Saldaña Sotok. 1994. urtean egin zioten diagnostikoa: nahasmendu bipolarra. Duela bost urte argitaratu zuen bere lehendabiziko liburuan, honela azaldu zituen bere helburuak: "Nire bizipenak partekatu nahi izan ditut. Nire esperientziatik abiatuta, nahasmendu bipolarra zer den kontatzeko. Dramatismorik gabe. Ez dugu biktima bilakatu behar. Nire liburua ez da gaitzari buruzko tesia. Nik kontatzen dut nire nahasmendu bipolarra zer den".
Autokritika
Oraingo bigarren liburuan, bere buruari egin dio kritika, lehenik eta behin. "Lehendabizikoan erabili nuen umorea, adibidez, bazter utzi dut". Ez da damutu argitaratu izanaz, baina jendaurrean bere esperientzien berri zabaldu izanak "ondorioak" izan dituela aitortu du: "Espero nituen. Ezusteko anitz hartu dut; haietako anitz onak, eta batzuk txarrak". Emaitza, oro har, "ontzat" jo du, dena den: "Liburuak nik uste baino anitzez ere bide luzeagoa egin du. Hamaika aurkezpen eta hitzaldi egin nituen, eta hedabideek ere nik nahi nuen bozgorailua eskaini zidaten", azaldu du egileak.
Dibertsitate mentala dutenen ahotsak entzuteko "beharra" dagoela argi du Saldaña Sotok, eta, horregatik, "txalotu eta eskertu" egin du Mejoranaren gisako elkarteak egiten ari diren lana. Los Perro Verde, Kataluniako ActivaMent eta Asturiasko (Espainia) Hierbabuena ere aipatu ditu.
Dibertsitate mentala dutenen bultzadak "erakundea" du aurrean. Horixe erantsi du. Aspaldiko inertziek psikiatriaren esparruan duten indarra nabarmendu du, batetik, eta, bertzetik, profesionalen eta erabiltzaileen artean sortzen diren "botere harremanak" bazter uzteko zailtasunak badirela. Hala eta guztiz ere, urratsak egiten ari direla uste du, eta egoera, jada, ez dela berak diagnostikoa jaso zueneko garaikoa bezalakoa. "Ezta duela bost urtekoa bezalakoa ere". Nafarroan, Jose Antonio Intxauspe eta Mikel Valverde psikiatrak egiten ari diren urratsak nabarmendu ditu Saldaña Sotok. "Bertze eredu baten alde ari dira, eta haiek erraten dutena estatu osoko erakundeetan ari dira entzuten. Poliki, baina bagoaz aurrera".
Gizarte osoak egin behar du aurrera, idazleak erantsi duenez. Batetik, "ezberdintasunari zor zaion errespetuak" gizarte hobe bat ekarriko duelako; eta, bertzetik, OME Osasunaren Mundu Erakundeak zabaldutako datuen arabera populazioaren laurdenak izanen duelako "sufrimendu mentala". Gaur estigmak ezarritako marraren alde batean dagoena bertzean egon daiteke bihar.
Nork bere buruari ezarritako estigma ere aipatu du Saldaña Sotok. "Argi dut boteretuko nauen ikuspegi batetik egin behar dudala lan, eta, horretarako, bide bat da estigma horren alde erabili izan diren hitzak gure egitea; ero hitza, adibidez". 5 urteko semea du Saldaña Sotok. Hari eskaini dio bigarren liburua. Bere "motorra" dela nabarmendu du. Ezberdina errespetatzen irakatsi nahi dio idazleak semeari. Helburu horrekin lotu du asteon aurkeztutako lana, hain zuzen. Hitz egin nahi du; berea kontatu. Nahi duen aldaketa eragiteko.
Kattalin Barber
Energiaren giltza berreskuratu nahi du Garesek. Hori lortzeko, lanean hasi da udala, abandonatuta zegoen Electra Regadio zentral hidroelektrikoa lehengoratzeko, eta herria burujabe bihurtzeko; hau da, kontsumitzen duen energia sortzea d...
Lur Albizu Etxetxipia
Hilabete askotako prestaketa izan da. Eragile, kolektibo eta espazio ugari zipriztindu ditu burujabetzaz, ekonomia alternatiboaz, herriz, euskaraz, auzoz, kolektibotasunez. Elkarlanean aritu dira hilabetez hilabete inurri asko, grisa berde bilakatzeko ahaleginetan. Heldu den astean iritsiko da eguna. Bizitza burujabeak eskubide osoz marraztuko ditugun eguna, hain zuzen ere.
Alternatiben Herria prest dago Iruñera etortzeko. Ongietorria emanen dio Iruñeak heldu den larunbatean. Aspaldi marraztu genuen gorriz egutegian ekainaren 2a. Hiria okupatuko dute alternatibek. Iruñea kolorez beteko dute, batez ere, ezinezkoak errealitate bihur daitezkeela erakutsiko duten hamarnaka ekimenek.
Ez da erraza sistemak eskaintzen digun panorama. Totalitarismoa, autoritarismoa eta zentralismoa. Austeritatea, murrizketak eta mugak. Erregimena, kapitalismoa. Hemen erabaki eta onartutako dozenaka lege atzera botatzea. Inposizioak eta erabakitzeko ahalmenik eza.
Baina guk argi dugu. Ehunka alternatiba ari dira eraikitzen Nafarroan eta Euskal Herri osoan hainbat eremutan. Eremu askotan ari dira horiek garatzen; hamarnaka ezagutu ahalko ditugu datorren larunbatean: telekomunikazio zerbitzuak, garraioa, energia horniketa, kooperatibismoa, ekonomia sozial eraldatzailea, hezkuntza alternatibak, elikadura burujabetza, saretzerako espazioak, gaztetxeak, etxebizitza komunitarioak, kontsumo-taldeak...
Burujabetzaz arituko gara. Geure buruaren jabe izateaz, erabakitzeko gaitasuna izateaz. Baina Nafarroak, Euskal Herriak ba al du bere buruaren jabe izateko ahalmena? Hitz eginen dugu botere(tze)az, demokraziaz, parte-hartzeaz. Hitz eginen dugu herri biziaz; hitz eginen dugu geure bizitza eta gorputzen gain erabakitzeko gai izateaz. Dagoeneko martxan dauden ahalduntze eta burujabetze prozesuez hitz eginen dugu. Dena aldatzeko, dena erabaki nahi dugulako.
Bizitzaren aldeko apustua delako Alternatiben Herria. Bizitza burujabearen aldeko apustua. Bizitza burujabeen aldekoa. Alor guztiak aintzat hartu eta beste zerbait posible dela erakusten diguna. Posible delako. Hemen bai, posible delako. Ezin dela, ezinen dugula diotenen aurrean, posible dela eta hemen posible izanen dela erakutsiko dugulako. Eta bizitza burujabe horiek eraikitzeko, ezinbestekoa izanen da kapitalismotik gorputz eta buruak deskonektatzea.
Izan dadila urteak iraungo duen eguna, aurrera jarraitzeko eta bideak marrazten segitzeko indarra emanen diguna. Landa daitezela uholde berri honen haziak.
Kolektibotik eta herrigintzatik herri hau eraikitzen jarraituko dugu; alternatiben herriak sortzen, bizitza burujabeak egunero birpentsatzen.
[Bitartean, Pamplonan euskararen aurkako martxa bat eginen dute iaz haien bandera ez-nazionalistak atera zituzten berberek. Alternatiben Herrian argi daukagu: txistorrak jateko dira!
Nafarroa berria eraikitzen jarraituko dugu].
Edurne Elizondo
Ongi ezagutzen du Kultura departamentua Dori Lopez Juriok (Iruñea, 1961). Kultur ekintzan aritu da, zuzendari nagusi izendatu duten arte. Kulturari buruzko ikuspegi "parte hartzailea" defendatu du.
Zer ekarri dizu ardura berri honek?
Lehenik eta behin, horixe bera, ardura handiagoa ekarri dit. Ez da gauza bera zerbitzu bateko buru izatea, bost pertsonak osatutako taldean, edo, orain bezala, pertsona horien guztien ardura zure gain hartzea. Baina poza ere ekarri dit. Lana gustukoa dut, eta ez zait ezezaguna. Beti aritu naiz Hezkuntzan eta Kulturan, eta legegintzaldi honetan, orain arte, Kultur ekintzen zerbitzuan aritu naiz. Proiektuak, beraz, ongi ezagutzen ditut, eta horrek lasaitasuna ematen dit.
Oraingo karguak gehiago lotzen zaituela uste duzu?
Ez dut uste. Lehen ere nabarmena zen genuen arduraren zama. Orain gertatzen dena da esparru zabalago bat jorratu behar dudala: liburutegiak, museoak, artxiboak... Esparru horiek ez ditut hain ezagunak, baina lantalde ona dugu, eta esperientzia handiko zerbitzu arduradunak. Kontseilariarekin ere ongi moldatzen naiz. Sintonia ona dugu. Finean, lantalde berean gara, eta hori funtsezkoa da proiektuak aurrera eramateko.
Talde lana egiten duzuen arren, zer ekarpen egin nahi diozu zuk karguari?
Urtebete falta da legegintzaldia amaitzeko. Nik nahiko nuke hasitako proiektuak burutzeko aukera izan. Hori lortu nahiko nuke.
Zer proiektu, adibidez?
Merkatua, adibidez. Bai eta Landarte ere. Proiektu berriak dira. Nafarroako Museoa moldatzen ari gara, gainera, arte garaikidearen esparrua nabarmentzeko eta erakusteko, eta arte eszenikoen eta musikaren artxiboa jarri dugu martxan.
Merkatua ekinaldiak arrakasta handia lortu du. 2017ko herrialdeko kultur ekinaldien artean erreferente nagusi bilakatu zen. Garatzen jarraitzeko asmoa duzue?
Bai. Iaz egin genuen lehendabiziko edizioa. Lan handia egin genuen, baina emaitza oso ona izan zen. Ondorioz, aurten ekinaldia luzatzea erabaki dugu, eta azaroaren 21etik 23ra eginen dugu, hiru egunez. Egia esan, Merkatuak eragin nabarmena izan du inguruko komunitateetan, bai EAEn, Errioxan, Aragoin eta Akitania Berrian ere. Komunitate horiekin harreman gehiago dugu, eta sumatuko da aurtengo Merkatuan.
Legegintzaldi hasieran zehaztutako lan ildo nagusiak nahi bezala ari zarete garatzen?
Lan ildo nagusiak jaso genituen Kulturaren Plan Estrategikoan, eta plan hori martxan jartzea lortu dugu. Plan horri lotuta sortu dugu, adibidez, Kulturaren Behatokia. Beste proiektu garrantzitsu bat ere badugu une honetan esku artean, kultura eskubideen legea egiteko proiektua, hain zuzen ere.
Kultura eskubideak bermatzeko?
Hori da asmoa. Proiektu berri bat da, ez baitago inolako gisako aurrekaririk estatuan, ezta Europan ere. Beraz, aitzindari izanen gara.
Nola zehaztu eta berma daitezke kultura eskubideak?
Esparrua oso zabala da, eta, erreferenterik ez dugunez, egia erran, ez da lan erraza lege bat ia hutsetik egitea. Guk nabarmendu nahi duguna da kultura herritarren esku jarri nahi dugula, legez jaso eskubide hori badutela. Lantaldea osatu dugu lege hori lantzeko, eta zirriborroa nahiko aurreratua dago jada.
Lotura badu kulturaren ikuspegi transbertsal batekin?
Izan dezake, bai. Argi dugu kulturak zeharkatzen dituela beste esparru asko, besteak beste hezkuntza. Hasi gara beste hainbat departamenturekin lanean, hain zuzen ere, auzi hori jorratzeko. Kulturaren izaera transbertsal hori gauzatu ahal izateko.
Noizko izanen da prest legea?
Zirriborroa amaitu eta gero, hurrengo urratsa izanen da jendaurrean erakustea, herritarrek beren ekarpenak egin ahal izateko. Gero eramanen genuke parlamentura, eta espero dugu aurrera egitea.
Legegintzaldia hasi zenean, departamentuak nabarmendu zuen kultura "duindu" nahi zuela. Zer egin duzue hori lortzeko?
Legegintzaldiaren hasieran ikusi genuen lan egiteko behar berezia bazela hainbat sektoretan, besteak beste antzerkigintzaren edo musikaren esparruan. Musikaren arloan, adibidez, egungo gobernua sartu arte, klasikoa saritzen eta bultzatzen zen, batez ere. Guk deialdi publikoetan aldaketak egin ditugu gobernuaren bultzada jaso dezaten orain arte kanpo gelditu diren beste sektoreek ere. Zabaldu nahi izan dugu jarduera. Ekinaldi berri guztiekin ere hori bilatu dugu. Kulturari buruzko ikuspuntu parte hartzaileago eta irekiago bat jorratu nahi izan dugu.
Museoen eguna eta dantza garaikideko jaialdia ospatu berri dituzue. Udan, Erriberrik hartuko du lekukoa.
Bai, hemen ez dugu hilabete lasairik. Hamaika ekinaldi ditugu, hamaika esparrutakoak. Udan Erriberriko antzerki jaialdia da izar nagusietako bat, baina Kultur programak ere eramaten ditu kultura jarduerak hamaika herritara.
Eta, bihar, Vianako Printzea saria emanen duzue. Dena prest?
Bai, dena prest dugu. Iruñeko Ganbera Abesbatzak jasoko du. Erriberrin eginen dugu ekitaldia. Lehen aldiz parte hartuko dut Kultura zuzendari gisa, baina ekinaldi ezaguna da niretzat, beti joaten bainaiz.
Edurne Elizondo
Ez digute jaramonik egiten. Gutxi gara, eta, gaixo eta emakume gisa, tratu txarra ematen digute. Genero kontua da! Ozen erran behar dugu, kexatu, eta ikusgarri bilakatu". Fibromialgia, neke kronikoaren sindromea, sentsibilitate kimiko anizkoitza eta elektrohipersentsibilitatea dutenen nazioarteko eguna izan zen larunbata, eta, gaitz horien berri emateko, Unrest dokumentala bistaratu zuten Frida elkarteko kideek, larunbatean bertan, Iruñean. Ikusle batenak dira hasierako hitzak; neke kronikoaren sindromea duen emakume batenak. Gaitz hori du filma zuzendu duen Jennifer Break ere, eta ordu eta erdiko lanean jaso ditu hura sufritzen dutenen egunerokoan gaitzak dituen ondorioak; bai eta eritasunak, batez ere, emakumeak jotzeak duen eragina ere.
Fibromialgiak, neke kronikoaren sindromeak, sentsibilitate kimiko anizkoitzak eta elektrohipersentsibilitateak sentsibilizazio zentraleko sindromeen multzoa osatzen dute, eta OME Osasunaren Mundu Erakundeak 1992an aitortu zien gaixotasun izaera. Herritarren %4 ingururi eragiten diete, eta hamar gaixotik bederatzi emakumeak dira.
Frida elkarteko kideen artean gehienak dira emakumeak. Maider Agirre da presidentea, eta argi eta garbi erran du gaitzok, bereziki, emakumeak jotzeak ekarri duela "kasurik ez" egitea. "Arlo guztietan baztertzen gaituzte", salatu du. Bazterketa horrek dituen aurpegietako hainbat zehaztu ditu: "Gutxi ikertzen dira gaitzok; medikuarengana jotzen dugunean, emakumeok psikiatrarengana bidaltzen gaituzte, anitzetan; ez, ordea, gizonak. Diagnostikoa jaso eta gero ere, gizonentzat errazagoa da ezintasun absolutua jasotzea emakumeontzat baino".
Unrest dokumentalak neke kronikoaren sindrome larria dutenen kasuak azaltzen ditu, batez ere. Munduan, 15-30 milioi pertsonak badute gaitz hori. %75ek ezin dute lanik egin, eritasunaren ondorioz; %25ek, berriz, ohean gelditu behar izaten dute. Frida elkarteko Maider Agirre ez da gaitza duen bakarra; elkarte bereko Patricia Murciak eta Susana Arangurenek ere badute. Fibromialgia diagnostikatu diete hirurei, halaber. Arangurenek, gainera, sentsibilitate kimiko anizkoitza du.
Gorputz osoko mina, nekea eta indarberritzen ez duten loaldiak dira fibromialgiaren bereizgarri nagusiak; hala ere, beste hainbat sintoma ere lotzen zaizkio: heste minberaren sindromea eta zefa-leak, adibidez. Sintoma anitz partekatzen ditu fibromialgiak neke kronikoaren sindromearekin. "Gaitzok batera agertzen dira, kasu anitzetan". Arazo kognitiboak ere eragin ditzakete gaixotasunok. Beren egunerokoa erabat baldintzatzen dutela erran dute Fridako kideek. "Niretzat, nekea da okerrena; hori da gehien mugatzen nauena. Nekatuta altxatzen naiz, eta bazkaldu eta gero jada ezin dut deus egin. Energia kudeatu behar dut, arratsaldean zerbait egin ahal izateko", azaldu du Agirrek.
Unrest filmeko zuzendari eta protagonista Jennifer Break ia amaitzear dagoen bateriaren irudiarekin lotu du neke hori. Funtzionatzeko modu berezia izanen luke bateria horrek, gainera: betetzea kosta egiten zaio, batetik; eta, bertzetik, ahaleginik txikienak ere eragin dezake erabat hustea. "Metafora hori hagitz egokia da sentitzen duguna islatzeko", adierazi du Agirrek.
Onespenik eza
Onespenik ezari egin behar izaten diote aurre fibromialgia edo neke kronikoaren sindromea duten gaixo gehienek. "Niri 2008an erran zidaten neke kronikoaren sindromea nuela. Egun batetik bertzera, ohetik ezin altxatu gelditu nintzen, batere indarrik gabe. Diagnostikoa jaso eta gero, konturatu nintzen fibromialgia txikitatik izan dudala. Beti izan dut mina. Kontua da min horrekin bizitzen ikasi dudala", azaldu du Arangurenek.
Aurre egin behar izan die, batetik, bere gaitzak "psikologikoak" direla erraten dutenen hitzei; aurre egin behar izan die, bertzetik, bere buruan sortutako zalantzei: "Hasieran, zer duzun ez dakizunean, zalantzak dira nagusi. Neure buruari galdetzen nion: ez duzu nahi ezin duzulako, edo ezin duzu nahi ez duzulako?". Agirrek ongi ezagutzen du sentsazio hori: "Medikuen eta gizartearen onespenik ezak ekartzen du geure burua zalantzan jartzea".
"Eztabaida sortzen duten gaixotasunak dira", erran du Iñigo Murga medikuak. Neke kronikoaren sindromea du Murgak ere, eta Eman Eskua elkarteko kide da. EHUko hainbat ikertzailerekin batera, neke kronikoaren sindromeari buruzko ikerketa egiten ari da. Gaitz horren inguruko eztabaidari aurre egiteko "ezinbertzekotzat" jo du ikerketa bultzatzea, hain zuzen ere. "Ikerketak ekarriko du medikuen eta gizartearen onespena".
Murgak nabarmendu du 1956. urtetik baino ez dela hitz egiten neke kronikoaren sindromeaz; fibromialgiari buruz, 1976tik; eta sentsibilitate kimiko anizkoitzari buruz, berriz, 1988tik. Gaixotasun neurologikotzat jotzen da neke kronikoaren sindromea, egun, zalantzarik gabe. Fibromialgia ere gaitz neurologikotzat dute gero eta profesional gehiagok, baina Murgak zehaztu du, sailkapen ofizialetan, "eritasun erreumatologikotzat" dutela, oraindik ere. Inolako zalantzarik gabe baztertu du, halere, eritasun horiek buruko gaitzak izatea.
Halakotzat tratatu dituzte denbora luzez, ordea. Errealitate hori ederki islatzen du Unrest dokumentalak, eta Frida elkarteko kideek ere badute zer erran horri buruz. "Behin, medikuak etxera etorri behar izan zuen, ezin altxaturik nengoelako. Karrikara aterata sendatuko nintzela erran zidan, gaitza neure buruan baino ez zegoelako", kontatu du Arangurenek.
Unrest filmak errealitate are gordinago baten berri eman du, Danimarkan jazotako kasu baten bidez. Herri horretan, Poliziak etxetik atera zuen neke kronikoaren sindromea zuen Karina Hansen nerabea, psikiatra batek aginduta. 2013. urtean gertatu zen, eta hiru urtez egon zen emakumea zentro batean itxita. 2016an itzuli ahal izan zen etxera.
Unrest dokumentaleko zuzendari Jennifer Brea gaixotu zenean ere "konbertsio nahasmendua" zuela erran zioten medikuek, hasieran. "Hitz horiek erabiltzen dira orain lehen emakumeei egozten zitzaien histeriaz hitz egiteko", zehaztu du Murgak. Estigma horren eragina indarrean dela argi dute Frida elkarteko kideek. "Beti kexatzen ari garela erraten digute, gertatzen zaiguna handitzen dugula emakumeok; bertzela, depresioak jota gaudela", azaldu du Arangurenek.
Unrest dokumentalak Nancy Klimas immunologoaren hitzak jaso ditu, bertzeak bertze. Klimas da neke kronikoaren sindromearen esparruko aditu nagusienetako bat, Murgak nabarmendu duenez; eta Klimasek berak argi eta garbi erran du Brearen lanean "arazoa" dela gaitz horrek, batez ere, emakumeei eragitea. Ez delako aintzat hartzen, eta, ondorioz, ikerketarako behar diren baliabideak ez direlako bideratzen.
Frida elkartearen bidez, hain zuzen, egoera horri aurre egin nahi diote. 2006. urtean sortu zuten. Ordura arte, Afina elkarteak hartzen zituen Nafarroan fibromialgia, neke kronikoaren sindromea eta lotutako gainerako gaitzak zituzten gaixoak. Taldea bitan zatitu zen, eta Afina eta Frida ari dira lanean egun. Bi elkarteok gogoratu dute asteburuan gaitzon nazioarteko eguna. Ikerketa eskatu dute, batez ere.
Arangurenek eta Agirrek erantsi dute Fridan egiten duten lanak laguntzen diela aurrera egiten. "Elkartean bat egin dugun emakume gehienok hagitz bizitza aktiboa genuen gaitzak agertu baino lehen; zenbaitetan gogorra da elkarteak eragindako lanaren erritmoa, baina hemen elkar laguntzen dugu, elkarri babesa ematen diogu", nabarmendu dute.
"Zure egoera berean denak ulertzen zaitu hobekien", berretsi du Agirrek. "Zure egoera berean diren horiek ezagutzen dituzunean konturatzen zara zure kasua ez dela bakarra, eta horrek lasaitzen zaitu", erantsi du Arangurenek.
Unrest dokumentalak islatzen du Jennifer Break gaitz bera duten bertze milaka pertsonarekin mundu zabalean osatutako sarea. Interneten bidez osatutako sarea da hori. "Interneten konturatu nintzen bazirela nire gaitz bera zuten bertze pertsona anitz", kontatu du Break filmean. Testigantza gordin eta gogorra da Unrest lanean egiten duena. "Hilda nagoela sentitzen dut zenbaitetan, baina munduak aurrera nola egiten duen ikustera behartzen naute, aldi berean". Brearen hitzek eta ordu eta erdiz jositako irudiek eman diete zer pentsatu Fridako kideei. Barrua nahastu diotela onartu du Agirrek. "Gure etorkizuna hori izanen ote?", galdetu du. Ez du zain gelditu nahi, deus egin gabe. Ikerketa eskatu du. Ikerketa eta onespena. Aintzat har ditzatela.
Edurne Elizondo
Kanpo. Estatuaren indarkeriari buruzko kontakizunetik at gelditzen da migratzaileen kontrakoa. Horixe nabarmendu eta salatu du SOS Arrazakeriak, Iruñean egindako mahai inguru batean. Jeanne-Rolande Dacougna arrazakeriaren aurkako ekintzaile feministak, Oihana Barrios psikologoak eta Josu Chueca historialariak hartu dute hitza ekinaldian.
SOS Arrazakeriako kideek mahai gainean jarritako gogoeta izan dute hiru parte hartzaileek abiapuntu. Gogoeta hori laburbildu dute erakundeko ordezkari Ainara Santakiteriak eta Javier Indurainek: "Migratzaileek bidea hasten duten unetik sufritzen dute indarkeria; Europan, haien kontrako indarkeria egiturazkoa da, eta publikoa: kongresuan onartzen dituzte indarkeria horri bide ematen dioten legeak eta arauak. Indarkeria hori ikusten dugu, egunero, hedabideetan. Zergatik onartzen dugu ? Zergatik ez ditugu indarkeria horren biktimak aipatzen estatuaren indarkeriaren biktimei buruzko kontakizunean?".
SOS Arrazakeriako kideek egindako hausnarketak Europa osoko gizartea interpelatzen du. Baita Euskal Herrikoa ere. "Egia, justizia eta erreparazioa eskatzen ditugunean, migratzaileentzat ere galdegin behar ditugu", berretsi du Indurainek. Bat egin du Josu Chuecak, eta historiatik, memoria historikotik heldu dio erronka horri. 1936ko gerran sortutako kontzentrazio esparruak jorratu ditu Chuecak, bertzeak bertze, eta esparru horiekin lotu ditu, zuzenean, gaur egun migratzaileak ixteko erabiltzen diren CIE atzerritarrentzako zentro itxiak eta CETI etorkinak behin-behinean hartzeko zentroak. "1936ko esparruetan txarrantxa erabiltzen zuten; egungo zentroetan eta mugetan, berriz, kontzertinak. Historiaren haria arantzaduna da", erran du Chuecak.
Historialariak argi eta garbi erran du Europakoa migrazio mugimendu handiekin lotutako historia dela. "Milioika europar mugitu dira toki batetik bertzera". Eragozpenik gabekoak izan ziren mugimendu horiek, urte luzez. "AEBetan, 1920ko hamarkadan hasi ziren migratzaileen sarrerari mugak jartzen". Europan "paradoxa" bat gertatu zela erantsi du Chuecak: "Berlingo harresia eta bloke komunista erori eta gero, egungo gotorleku bilakatu zen Europa".
Hainbat datu aipatu ditu historialariak errealitate horren adierazgarri: Europak 525 milioi biztanle ditu, eta haietako 3,6 milioi dira errefuxiatuak; Turkiak 79,5 milioi biztanle ditu, eta 3,1 milioi errefuxiatu. Libanok, berriz, sei milioi biztanle, eta milioi bat errefuxiatu. Europako Batasunak migrazioa kontrolatzeko ezartzen dituen politiketan Turkiak edo Marokok duten ardura nabarmendu eta salatu du Jeanne-Rolande Dacougnak, hain zuzen ere: "Europak kanpora eraman ditu bere mugak, eta kanpoko muga horiek zaintzen dituztenak migratzaileen aurkako indarkeriaren laguntzaile dira. Migratzaileentzat gero eta zailagoa da Europara ailegatzea".
Migratzaileek sufritzen dute indarkeria; bai eta haien senitartekoek ere. Tarajal auzia jarri du adibide Dacougnak. Nafarroako Parlamentuak gonbidatu arren, bisa ukatuta, ez diete etortzen utzi 2014ko otsailaren 6an Ceutako mugan (Espainia) hildako migratzaileen familiei. "Estatuaren biktima dira, eta beren senitartekoei haien gorputzak identifikatzeko eta lurperatzeko aukera ere ukatzen zaie. Familienganako krudelkeria muturrekoa da", erran du Dacougnak.
Emakumeen aurka
SOS Arrazakeriako kideen hitzak bere egin ditu ekintzaile feministak, eta nabarmendu du migratzaileen aurkako neurriak "legezko" izateak ez duela erran nahi bidezkoak direnik: "Legez onartutako neurriak direnez, ordea, haien bidez ezartzen den indarkeria normalizatu egiten dute, neurri batean".
Estatuaren indarkeriak hamaika aurpegi dituela erantsi du Dacougnak: "Atzerritarren Legea, CIE zentroak, polizien indarkeria...". Indarkeria hori salatzeko, migratzaileek dituzten mugak jarri ditu agerian ekintzaileak: "Salatzea zaila da haientzat, eta salatzen dutenean ere, justizia jasotzeko aukerak hagitz urriak dira. Horrek areagotzen du migratzaileon babesgabetasun sentsazioa. Sistemaren zigorgabetasuna nabarmena da".
Emakumeen aurkako indarkeria bereziki aipatu nahi izan du Dacougnak; batetik, egoera "are zaurgarriagoan" daudelako, eta, bertzetik, salatzen dutenean, sistemak ez duelako sinesten erraten dutena. "Egiturazko zaurgarritasuna ekartzen du horrek guztiak".
Gizarte mugimenduek duten ardura nabarmendu nahi izan du Dacougnak, bertzalde. "Migratzaileak, oraindik ere, ez dira hiritar. Are gutxiago beltzak badira. Beltza bazara, beti kanpotar gisa hartzen zaituzte. Gizarte mugimenduek ere badute zer hobetu horretan, diskurtso arrazistei mesede egiten dietelako batzuetan".
Oihana Barrios psikologoak ere gizarte mugimenduei egin die so, eta nabarmendu du migratzaileekin elkarlanean aritzeko espazioak falta direla, oraindik ere. "Gauzak egiten ditugu, baina haiek falta dira; ez ditugu behar diren loturak sortzen, ez ditugu espazioak eta eztabaidak partekatzen".
Migratzaileen aurkako indarkeria gertutik ezagutu du Barriosek, Torturaren Aurkako Koordinakundeko kide gisa hainbat pertsona artatu baititu. "Indarkeriak utzitako arrastoa sakona da. Hamaika traumak egiten dute bat". Barriosek argi du: "Denen artean egin behar dugu denen giza eskubideen alde".