N. E.
Krisi ekonomikoak kulturaren sektorea "kinka larrian" jarri duela adierazi du Nafarroako Kultur Programatzaileen Elkarteko presidente Javier Pazek (Legazpi, Gipuzkoa, 1964). Egun, Azagrako kultur etxean aritzen da lanean, programatzaile modura. ...
Edurne Elizondo
Bizarra ilea baino anitzez ere gehiago izan daiteke emakume baten aurpegian ateratzen denean. XV. mendetik badira andre bizardunen inguruko aipamenak, baina, gaur egun, iletsu izatea borroka politikorako ezaugarri bilakatu da, binarismo...
Edurne Elizondo
Poliziak San Anton karrikako etxe okupatu bat hustu duen aste berean egin dute Euskal Herriko gaztetxeek eta gazte biltzarrek urteko topaketa, Iruñean. Arrotxapea auzoko gaztetxea izan da jardunaldien egoitza, Alde Zaharrekoa azarotik baitago itxita, Iruñeko Udalaren aginduz. Ostiralean hasi, eta igandera bitarte aritu dira parte hartzaileak autogestioari, gaztetxeen defentsari eta botere harremanei buruz gogoeta egiten, bertzeak bertze. Ondorio nagusi bat jarri dute mahai gainean: autogestioari lotutako teoria eta praktika arlo guztietara zabaltzeko beharrarena, hain zuzen ere.
"Aisialdiaren esparrutik ateratzea kosta egin zaio gaztetxe askori, baina urrats hori egiteko ordua da; autogestioa aisialdiaz harago landu behar dugu, jarduera politiko orokor bilakatu ahal izateko". Jesus Villarorenak dira hitzak. Topaketan parte hartu du. Iruñeko Alde Zaharreko gaztetxeko kide ere bada. Hagitz kritiko agertu da Iruñeko Udalaren eta, zehazki, Joxe Abaurrea zinegotziaren jarrerarekin. "Ez dute batere zintzo jokatu". Udalaren eta gaztetxeko kideen arteko negoziazio prozesuan parte hartu zutenetako bat da Villaro. Nabarmendu du harremana "zaila" izan dela. Argi du erakundeak "legearen agintearen pean" mugitzen direla, eta garbi utzi du negoziazio prozesuari baiezkoa eman ziotela erakundeon jarduera ez baldintzatzeko. Erantsi du egindako bidea "zaila eta malkartsua" izan dela, ordea, eta udalak ez duela gertatutakoaren "benetako kontakizuna" egin.
Villarok uste du karrika dela errealitatea aldatzeko dinamiken berezko tokia, eta herri mugimenduen autonomia bermatu behar dela. "Hala ez bada, zer? Injustiziak herriak berak ez baditu geldiarazten, nork eginen du?". Testuinguru horretan ulertzen du Villarok gaztetxeen eta gazte biltzarren zeregina. "Gero eta argiago dugu autogestioa errealitatea iraultzeko praktika politiko bat izan daitekeela", nabarmendu du.
Hasitako lanari segida
Urtean behin egiten dute topaketa Euskal Herriko gaztetxeek eta gazte biltzarrek. Laudiokoa (Araba) izan zen lehendabizikoa; Oñatikoa (Gipuzkoa) bigarrena; eta Iruñeko aurtengoa, berriz, hirugarrena. Oñatiko topaketan hasi ziren autogestioaren dimentsioa zabaltzeko beharra jorratzen, eta orduko gogoetari segida eman nahi izan diote Iruñekoan. "Iruñean gaztetxeen aldeko mugimendu sendoa bazelako ere erabaki genuen hemen egitea", azaldu du Villarok.
Alde Zaharreko gaztetxea itxi dute, baina Arrotxapekoa martxan dago oraindik, eta, azken urteotako dinamiken ondorioz, gainera, Barañainen ere, bertzeak bertze, badute gaztetxe berria. "Oztopoak oztopo, autogestioaren aldeko grina hor dago", nabarmendu du Alde Zaharreko gaztetxeko kideak. Husteko mehatxua da Arrotxapeko gaztetxeak, adibidez, aurrez aurre duen oztopoetako bat. Villaro bera sententziaren zain dago, iazko abenduan Sarasateko eraikin bat okupatu eta gero izandako istiluengatik. Eraikinetik kanpo atxilotu zuten. "Poliziaren azpijokoa izan zen". Hamabost hilabeteko espetxe zigorra eskatu diote, eta mila euro baino gehiagoko isuna. Bertze bederatzi lagun daude auzipetuko ote dituzten zain.
Zain, baina lanean. Villarok zehaztu du Iruñeko topaketan ez dutela proiektu guztiek parte hartu, baina uste du Iruñerriko, Sakanako, Baztango eta Lizarraldeko gaztetxeen bidez argi gelditu dela lanerako gogoa. Gaineratu du badirela autogestioaren esparrua zabaltzeko hainbat proiektu martxan, jada, eta horren adibide jarri ditu, adibidez, elikadura subiranotasunaren aldeko dinamikak. Bertzelako gaiei heltzeko asmoa eta beharra aipatu du, gainera: "Energiaren auziari, adibidez". Bada lana egiteko. Gogoa ere bai.
Edurne Elizondo
Antolatzaile izateak emanen dio hamaika lan egunotan Asier Biurruni (Iruñea, 1977). Korrika egiteko tartea ere bilatuko duela nabarmendu du, halere.
Korrika gaur ailegatuko da Nafarroara; dena prest?
Bai, dena prest. Azken petoak banatu ditugu, eta azken egunotan aritu gara, halaber, errepidea markatzen. Oraindik erabat itxita ez dagoena da azken eguneko jaia. Egitaraua prest dugu, baina hamaika txikikeria gelditzen zaizkigu lotzeko. Horretan ari gara!
Zuretzat, zer da Korrika?
Gozatzeko jai bat da. Hainbat urte dira Korrika antolatzeko lanetan ari naizela, eta, noski, lanez gainezka egoten gara egunotan. Zaila da lanaren zirimola horri ihes egitea, baina fruituak ikusten dituzunean, jendeak nola erantzuten duen ohartzen zarenean, orduan, sekulako poza hartzen duzu. Nik aspaldi erabaki nuen euskararen alde egin nahi nuela lan eta borroka, eta gisa honetako ekinaldi batek betetzen zaitu; erabat, gainera. Euskara ari da aurrera egiten. D ereduarekin hemen gertatu dena da horren adibide; hainbat tokitan lortu dute jartzea. Emozioa sumatzen da, eta horrek betetzen nau.
Emozioak bat egiten du aldarrikapen eta lan politikoarekin?
Hala da. Nik ez dut ahaztu nahi, tamalez, Korrika egin behar dugula euskararen normalizazioa oraindik ez dugulako lortu. Baina Korrika martxan den egunetan, emozioak, irribarreak, sortzen dira, eta horiek guztiek euskararen aterkiaren pean egiten dute bat ere. Eta sekulakoa da! Ziur naiz Korrika Iruñean amaitzen denean sentituko dudana azaltzeko hitzik ez dudala izanen. Eta ziur naiz jende askori gauza bera gertatuko zaiola.
Antolatzaile lanetan ari zara; korrika egiteko aukera ere izanen duzu?
Bai, bai, izanen dut. Aurten, segur aski, bertze batzuetan baino gutxiago egin ahal izanen dut, hemen amaitzen denez, lan handia izanen dugulako. Baina beti bilatzen dut tarte bat lagunekin eta familiarekin korrika egiteko. Sakratua da hori niretzat. Guk ere gure unetxo hori izanen dugu.
20. Korrika da aurtengoa; zer du betiko, eta zer du berri?
Korrika guztiak dira berdinak eta ezberdinak, aldi berean. Betiko du euskarria, eta, zoritxarrez, betiko ditu helburuak. Euskararen normalizazioaren alde, eta AEK-ren inguruan dauden guztiak duintasunez aritu ahal izateko egiten dugu Korrika. Zer du ezberdin? Esperientzia, eskarmentua. Berezia du, gainera, egoera politiko eta sozialean aldaketak izan direla, bai eta 20. edizio honetan, azkenean, Korrika hasi zutenei gorazarre egin diegula ere, behingoz, jendaurrean.
BatZuk da aurtengo leloa. Erranahi anitz dituen leloa da. Zuk zer nabarmenduko zenuke?
Nik gustuko dut nabarmentzea oso mezu zuzena dela, eta norbanako horrentzakoa dela; zuri egiten dizula so. Bada sektore bat, euskaltzalea dena baina euskaraz ez dakiena edo erabiltzen ez duena, eta horiengana jotzen du aurtengo Korrikak: Bat gehi Zuk izateko batzuk, eta izateko, aldi berean, multzo bat. Izateko komunitate bat euskaraz eginen duena. Korrikak ez du inor baztertu nahi, hala ere. Hizkuntza bat badugu, zergatik ez ezagutu eta hitz egin?
Oposizioko taldeek ez dute hori egiteko asmorik. Euskararen aurkako erasoak etengabeak izan dira gobernua aldatu zenetik. Zer deritzozu?
Pena da. Politikan ibiltzen den jendeari ahoa betetzen zaio demokraziaren, justizia sozialaren eta eskubideen gisako hitzekin, baina ez dituzte hitz horiek egunerokoan gauzatzen. Nik uste dut badela komunitate bat euskaraz bizi nahi duena, eta badira, halaber, horren kontra egin nahi duten politikariak. Lehengo lepotik burua. Agintean zirenean egiten zituzten politikak beren erara; orain, aldaketaren gobernuaren erara egiten dira. Gobernuan ere badira hainbat gehiegi laguntzen ez dutenak. Nik uste dut beldurraren kultura horren pean bizi garela. Argi badugu demokrazia demokrazia izan dadin euskaldunek bete behar dituztela beren eskubideak, bada, ezar dezagun demokrazia. Ezartzen ari garena da sasidemokrazia bat.
Oposizioaren diskurtsoa ari da gobernuaren jarduera baldintzatzen?
Uste dut beldur direla, neurri batean; eta, bertzalde, uste dut ez dutela jo egin behar denera, eta euskalgintzatik mahai gainean jarri diren beharrak betetzera ez dutela jo.
Zonifikazioak indarrean jarraitzen du, adibidez.
Hainbat udaletan onartu dituzte eremu mistoan sartzeko mozioak, baina hori ez da nahikoa. Zonifikazioaz ari garen bitartean, hutsegite bat dugu. Ez da naturala. Mugak ezartzen dizkiogu hizkuntzari, eta hizkuntza batek modu natural batean behar du izan bere tokia. Zonifikazioa dugun bitartean, ez dago normalizaziorako biderik. Gainditu behar dugu. Orain egiten ari diren urratsak interesgarriak dira, baina ez dira nahikoak. Udalek baliatu dute aukera, urratsak egiteko irrikan direlako. Eman diezaietela aukera hori denei, lege baten pean egin ahal izateko.
Korrikak ere helburu du horretan eragitea?
Bai, zalantzarik gabe. Korrikak ez du mugarik ikusten; ez ditu herrialdeen arteko mugak ikusten, ezta zonifikazioak ezarritakoak ere. Korrikak, gainera, bere eginen du Nafarroan gertatu direnek eragindako poza; D eredua jarri izana hainbat herritan, edo eremu ez-euskalduneko hainbat herri mistora pasatu izana. Sortutako ilusioak bere eginen ditu Korrikak, zalantzarik gabe. Espero dut mugarri izanen dela konturatzeko jauzia egiten ahal dugula. Eta konturatzeko ofizialtasuna ere eskatzen ahal dugula herrialde osoan.
Oposizioak baldintzatuta, baina erakundeek egin dituzte hainbat urrats. Aurten, adibidez, Iruñeko Udalak bat egin du Korrikarekin.
Bai, aldaketa erabatekoa izan da. Lankidetza hitzarmena sinatu dugu Iruñeko Udalarekin, eta horrek erabateko aldaketa ekarri du orain arte erakundeetatik jaso dugunarekin. Hitzarmen horren bidez, udala azken eguneko bestako antolatzaile ere bilakatu da, neurri batean. Gainera, kilometro bat erosi du.
Gobernuan ere aldatu dira hainbat gauza. Diru laguntzak jasotzen hasi zarete berriz.
Egoera hori aldatu da. Gogoratu nahi dut UPNren garaian genuen aurrekontua, kendu zuten arte, orain jasotzen duguna baino handiagoa zela, halere. Euskalgintzan eta alfabetatzean ari garenontzat, diru laguntza berriz jasotzeak haizea eman digu, baina urratsak egin behar ditugu, oraindik ere. Ikasleek ahalegin handia egiten dute, baina erakundeek oraindik ez. Gobernuak bekarik ere ez du ematen. Euskarak egon behar du agendako lehen lerroan, eta izan behar du transbertsala. Erakundeek laguntzen ez badute, hankamotz gelditzen gara. Aurrera goaz, baina azkarrago joanen ginateke, adibidez, hemengo presidente guztiek euskaraz eginen balute. Naturaltasunez ariko bagina euskaraz.
Lur Albizu Etxetxipia
Ez dakit zein obsesio-grina-gogo-sentimendumultzo elkartzen diren bat-batean, martxoan eta apirilean. Baina bi hilabeteok badute agenda guztiak betetzeko bokazioa; badute zerbait, udaberriaren hasiera izanen delako agian, edo negu...
Edurne Elizondo
Herritarrak etxean artatzeko zerbitzua zaharrenetakoa da Iruñean. 1970eko hamarkadan jarri zuten martxan Iruñeko Udalak eta Caritas eta Gurutze Gorria elkarteek. Nafarroako Gobernuak zuen, orduan, zerbitzuaren ardura, baina udalaren esku utzi zuen 1997an. Hurrengo urtean, zerbitzua zuzenean kudeatzen hasi zen erakunde hori. 21 langile hasi ziren, 1998ko martxoan, eta haien artean zen Nerea Esparza, gerora osatutako Asimec enpresa publikoko langile batzordeko burua. Ia hasieratik ari dira herritarrak etxean artatzeko zerbitzuan, halaber, Marian Velaz eta Loli Serrano; baina biak, beti, lan hori egin duten enpresa pribatuetan izan dira. Bada aldea, nabarmendu dutenez. "Enpresa baten xedea dirua irabaztea da, eta horrek berekin ekartzen du, gehienetan, langileen lan baldintzek okerrera egitea", nabarmendu du Serranok. Horregatik, "kontent" da Iruñeko Udalak hartu duen erabakiarekin: hain zuzen ere, bere esku hartu du orain arte bi enpresaren esku egon den zerbitzuaren kudeaketa, eta udaleko langile mugagabe ez-finko bilakatu ditu Asimec eta Sarquavitaen ari zirenak.
Esparzak argi du enpresa pribatuan ari ziren langileen egoerak hobera egin duela aldaketarekin; eta ontzat jo du hori, "zalantzarik gabe". Kezka agertu du, ordea, orain arte Asimec enpresako kide izan diren langileen etorkizunari buruz. Esparzak nabarmendu du urte luzez borroka egin dutela langileek egun dituzten baldintzak lortzeko, eta beldur direla aldaketarekin atzera eginen ote duten. Ez dira hori onartzeko prest.
"Prozesua hasi bertzerik ez dugu egin, baina lanaren antolaketan arazoak sumatu ditugu; goiz da, eta behar duen denbora emanen diogu udalari. Argi dugu kudeaketa zuzena dela eredurik egokiena, baina adi egonen gara, gauzak ongi egin ditzaten", erantsi du.
Zerbitzu bat eta bi enpresa; bat publikoa, eta bertzea pribatua. Ia 200 langile. Eta erdian, Iruñeko Udala. Egoera hori atzean uzteko eta langile guztiak multzo berean jartzeko prozesua ezberdina izan da batzuentzat eta bertzeentzat. Hasierako asmoa, gainera, bertze bat zen: langile guztiak enpresa publikoan sartzea, alegia. Halaxe aitortu du udalak berak. "Oposizioan ginenean ere argi ikusten genuen bazela tartea zerbitzuak hobera egiteko; lehen apustua langile guztiek enpresa publikoan bat egitea izan zen", azaldu du Edurne Eginok, Gizarte Ekintzako eta Garapen Komunitarioko zinegotziak. Udaleko zerbitzu juridikoek, ordea, txostena egin zuten, eta bazter utzi zuten aukera hori: "Enpresa publikoak sinatua zuen hitzarmena hagitz zurruna zen, eta ez zen hura betetzeko modurik langile gehiago hartuz gero", gaineratu du zinegotziak. Ondorioz, hilaren 1ean errealitate bilakatu zen alternatibaren alde egin zuen udalak: enpresa publikoan eta pribatuan ari zirenak erakunde horretako langile bilakatu ditu.
"Egoera erabat aldatu da guretzat: aldaketak berekin ekarri du gure lana kontuan hartzea eta aitortzea", nabarmendu du Edurne Arandigoienek. Sarquavitaen aritu da azken urteotan familia langilea. Zerbitzuan duela 13 urte hasi zen, eta, geroztik, Gaztelan fundazioko Miluze enpresako, Ammako eta Azvaseko langile izan da, zerbitzua Sarquavitaeren esku gelditu aurretik. Etxe horien artean, Miluze izan da irabazi asmorik gabeko bakarra. "Enpresetan, finean, zenbaki hutsak izan gara. Beti egin behar izan dugu lan gure eskubideen alde, enpresen, bai eta udalaren aurrean ere. Formakuntzaren esparruan egin ditugun urratsak, adibidez, gure ahaleginen ondorio izan dira", nabarmendu du Arandigoienek.
Eginok ez du ukatu orain arteko lan baldintzak ez direla egokienak izan. Batez ere, esparru pribatuan aritu diren langileenak. Iruñeko Udalak 2008an sortu zuen Asimec, eta, geroztik, orain arte, enpresa horren esku egon da herritarrak artatzeko zerbitzuaren zati bat. "Esparru publikoan ezinezkoa zen malgutasuna arlo pribatuan aritu diren langileei eskatu zaie; horrek berekin ekarri du, adibidez, ordu gutxiko kontratuak egitea", azaldu du zinegotziak.
Merkeagoa
Eginok gogoratu du legeak ezartzen duela udalek kudeaketa zuzena hobetsi behar dutela zerbitzu bat ematerakoan; bigarren tokian legokeela kudeaketa hori erakunde autonomo baten esku uztea; hirugarrenean, enpresa publiko baten esku; eta, laugarrenean, azkenik, enpresa pribatu baten esku. "Hemen ez da hori gertatu. Azken hogei urteotan, sinetsarazi nahi izan digute kudeaketa pribatua merkeagoa zela; zerbitzuak enpresen esku utzi ditugu, inolako azterketarik egin gabe. Errealitatea da kudeaketa zuzena gure enpresa publikoa baino merkeagoa ere badela", erran du udaleko zinegotziak.
Herritarrak etxean artatzeko zerbitzuaren kasuan, hain zuzen ere, urtean bost milioi euro inguruko aurrekontua beharko duela zehaztu du udalak. Hau da, orduko 27,06 euroren gastua eginen luke batez beste 2017an; kopurua, iaz, 28,46 izan zen. Beraz, %5 merkeagoa litzateke.
Eginok errandakoarekin bat egin du Nerea Esparzak; azken urteotan udalak arlo pribatuaren aldeko apustua egin duela uste du familia langileak ere. "Zerbitzua ez da behar bezala garatu: ez dira garatu gure enpresak zituen gaitasun guztiak", salatu du. Esparzak, gainera, Asimec enpresa bera sortu zutenean galdu ziren lanpostuak ekarri ditu gogora. "1998an, zerbitzua zuzenean kudeatzen zuen udalak. 2008an sortu zuen Asimec, eta, enpresa martxan jarri zenean, 35 langile karrikan gelditu ziren; ezin dugu hori ahaztu", erran du langileak.
Hasierako urte zailak gogoan dituzte, halaber, Sarquavitae etxeko Loli Serranok eta Marian Velazek. "Inoiz ez genekien egunean zenbat ordu eginen genuen lan, ezta zenbat kobratuko genuen ere", nabarmendu dute langileek. Lanarekiko eta eskaintzen zuten zerbitzuarekiko konpromisoa berretsi dute biek, halere. "Horri esker egin dugu aurrera".
Arlo pribatuko eta publikoko langileen ezaugarri izan da hori, urteotan guztietan: lanarekiko konpromisoarena. Askotarikoa da artatzen dituzten erabiltzaileen soslaia. Mila baino gehiago direla zehaztu du Edurne Egino zinegotziak. Zenbaki hutsen atzeko istorioak ederki ezagutzen dituzte familia langileek. "Haien etxeetan sartzen gara, haien esparrurik intimoenean; lanak mugak ezartzen ditu, noski, baina ezinbertzean sortzen dira gure eta erabiltzaileen arteko loturak", azaldu du Velazek.
Erabiltzaileetako anitz dira zaharrak. Oro har, mendekotasunen bat duten erabiltzaileak artatzen dituzte. "Gerta daiteke istripu batengatik edo ebakuntza bat egin diotelako ere laguntza behar izatea norbaitek", zehaztu du Arandigoienek. "Finean, erabiltzaileak eta haien familiak laguntzea da gure lana; behar duen horretan artatzea", erantsi du: "Ohetik altxatzea, paseatzea, garbitzen laguntzea, jaten ematea...". Etxe bakoitzean gehienez bi ordu ematen dute.
Familia langileen lana koordinatzeko ardura dute zerbitzuko gizarte langileek. Haietako bat da Cristina Chasco. Duela 11 urte hasi zen. Geroztik egindako lanari so egin, eta zerbitzuaren kudeaketa "gero eta zailagoa" zela nabarmendu du. Horregatik, ontzat jo du orain hartutako erabakia. "Udalak sendo egin du zerbitzuaren alde, kudeaketa zuzenean bere esku hartuta".
Udalaren hasierako asmoen berri bazuten langileek, eta uste zuten, kudeaketa zuzenean egin beharrean, enpresa publikoan bat eginen zutela denek. Nerea Esparzarentzat, urrats egokia zen hori. Bat egin du, halaber, azkenean hartutako erabakiarekin, baina zalantzak dituela berretsi du. Arlo pribatuan ari ziren langileak baino anitzez ere "ahaldunduago" dira enpresa publikokoak, Esparzaren hitzetan. Eta argi utzi du ez dutela bidean atzera egin nahi.
Bada eztabaida sortu duen bertze auzi bat: oposizioarena. Asmoa langile guztiek enpresa publikoan bat egitea zenean ere, Asimec etxean ari zirenek eskatu zuten beraiek enpresa horretan sartzeko egin zuten azterketa egitea arlo pribatutik helduko ziren langileek ere. Egoera aldatu egin da, eta langile guztiak udaleko langile dira orain. Horrek berekin dakar, hain zuzen ere, oposizioa gainditu behar izatea, antolatzen denean. Asimec enpresako kideek, ordea, ez dute uste beraiek berriz egin behar dutenik 2008an egindako azterketa, eta jarrera hori defendatzeko prest dira.
Edurne Egino zinegotziak aitortu du gai horrek "erresumina" eragin duela Asimec enpresako langileen artean, batez ere; argi utzi du, hala ere: "Duela zortzi urte egindako kontratazio zerrendak ez du betiko balio".
Postuak sortzeko aukerari buruz ere, deus gutxi aurreratzen ahal dela erran du Eginok. "Asmoa da, hala ere, postuak ateraz joatea, ahal dugun neurrian, eta, ahal dugun neurrian, halaber, egungo kolektiboari kalte egin gabe".
Arlo pribatuan ari ziren langileek ere aitortu dute "kezka" eragiten diela oposizioa egin behar izateak, baina kudeaketa zuzenaren aldeko apustuak berezko duen urratsa dela uste dute.
Gogoetarako beharra
"Etorkizunera begirako proiektua izan daiteke hau; aukera ematen ahal digu zerbitzuak hobera egin dezan". Horixe nabarmendu du Loli Serranok, eta Edurne Egino zinegotziak bat egin du familia langilearekin.
Egun, astelehenetik iganderako zerbitzua eskaintzen du udalak herritarrak etxean artatzeko; 07:30etik 22:00etara. Hala eta guztiz ere, hainbat esparru zerbitzu horretatik kanpo gelditzen direla aitortu du udalak, eta horri buruzko gogoeta egiteko beharra jarri du mahai gainean. Bertzeak bertze, Iruñeko Udalaren babespean diren 144 etxebizitzetan bizi diren herritarrak artatzeko moduaz hausnartzeko beharra aipatu du Eginok.
Oro har, populazioa gero eta zaharragoa dela kontuan hartuta, egungo zaintza ereduak aldatzeko eta moldatzeko aukera nabarmendu du Eginok, gainera. Eutsi beharreko gaia dela argi du, eta udalaren erronken artean kokatu du hori ere. Familia langileen kudeaketa zuzenean bere esku hartu eta gero, tresna interesgarri bat du udalak orain gogoeta prozesu horiei aurre egiteko. Zerbitzua moldatu berri dute, eta goiz da, oraindik ere, emaitzak zein izango diren jakiteko. Alde guztiek ontzat jo dute udalak kudeaketa zuzena egitea. Hori nola gauzatuko den ikusteko zain dira langileak. Adi egonen direla ohartarazi dute Asimec etxetik heldu direnek. Zerbitzuak aurrera egin dezan. Eta ez atzera.
Kattalin Barber
Nahiko ezezaguna da Nafarroan Gregorio Suberbiola anarkista (Morentin, 1896-Bartzelona, 1924); han-hemenka aritu zen boterearen aurka: Los Solidarios talde anarkistako kide izan zen, besteak beste, eta bankuen lapurretan parte hartu zuen Buenaventura Durruti eta Francisco Ascasorekin; Alfontso XIII.a hiltzeko tunel bat egiten ere aritu zen. Primo de Riveraren diktaduraren garaia zen. Lizarraldeko Morentin herri txikia 18 urte ingururekin utzi, eta handik hamar urtera tiroz hil zuten Bartzelonan.
Iñaki Sagardoi antropologo iruindarrak izan zuen Suberbiolaren berri Navarra. Conflictividad social a comienzos del siglo XX y noticia del anarcosindicalista Gregorio Suberviola Baigorri (1896-1924) Angel Garcia-Sanz Markotegiren liburuan. "Irakurri eta zerbait egitea merezi zuela argi nuen; ezagutzen dugu Durruti eta haren inguruko mitoa, baina Nafarroan jaiotako Suberbiola anarkistaren historia izugarria iruditu zitzaidan", azaldu du. Suberbiolari buruzko nobela grafikoaren bultzatzaile da, Mikel Irure eta Aitor Razkin marrazkilariekin.
Serio hartu dute, eta XX. mende hasierako anarkista nafarraren bizitza jasoko duen komiki proiektua martxan da. Aitzinsolasa kaleratu dute jada, salmentarekin lortutako etekina proiektua finantzatzeko erabiltzeko. "Gainera, lehen helburua bete dugu: eskaner bat erostea", dio Irurek. Iruñeko Karrikiri elkartean eta Katakrak liburu dendan salgai dago Suberbiolaren aitzinsolasa, sei euroren truke. Horrez gain, azalaren grabatua egin dute, eta komikia barne 15 euroan jarri dute salgai.
Kaleratu berri duten liburukian, anarkistak Bartzelonan pasatu zituen azken egunak jaso dituzte: tirokatu zutenetik, eta ospitalean hil arte. Heldu den udaberrian atera nahi dute nobela grafikoa: "Gure asmoa Suberbiolak berak ospitaletik bere bizitzaren kontakizuna egitea da, flashback moduan", azaldu du Sagardoik. Fikzioa eta ez-fikzioa tartekatuko dituzte bertan. Sagardoi aritzen da idazle lanetan, eta Irure eta Razkin, berriz, marrazten eta margotzen. Indarrak batu dituzte hirurek nobela grafikoa aurrera eramateko. Bakoitza bere diziplinatik ari da ekarpenak egiten, eta ongi moldatzen direla diote. Gainera, Bilkuia zigilua sortu dute lan gehiago argitaratzeko.
Asteotan Morentin herria bisitatu dute, eta Zaragoza eta Bartzelonara joateko asmoa dute pista gehiagoren bila. Informazio gutxi dago Suberbiolaren inguruan, eta haren argazkirik ez dute topatu. Zaila egin zaie, halaber, aurkitu duten informazioaren artean zer den egia eta zer den mitoa bereiztea. "Fantasiari heldu diogu, interesgarriagoa egiteko eta pertsonaia gure kabuz moldatzeko", dio Razkinek. Bitxikeria moduan, Pio Baroja idazleak lerro batzuk eskaini zizkion nafar anarkistari liburu batean, eta barazki jalea eta naturista zela zioen. "Mito asko zeuden; horiek guztiak baliatuko ditugu, eta beharbada beste batzuk sortuko ditugu, betiere koherentziarekin", gaineratu du Irurek.
Helburua ez da Suberbiolaren biografia bat egitea, baizik eta orduko giroa islatzea, eta Nafarroan oharkabean igarotako pertsonaia gogora ekartzea. "Garai hori eta anarkismoa ere nahiko baztertuta daude, eta eztabaida berriro mahai gainean jarri nahi dugu", dio Sagardoik. 36ko gerra eta diktadurako garai ilunak etorri ziren gero, eta XX. mende hasierako urteak "arreta handirik gabe" pasatu zirela diote. "Gerrari buruz asko idatzi da, filmak daude... baina aurretik izandako garai hori ez da ia irudikatu. Mamia dago: belle époque garaia, pistolariak, anarkismoaren indarra...", azaldu dute.
Bitxia egin zaie hirurei Suberbiolaren bizitza: "In crescendo joan zen haren bizitza. Angel Garcia-Sanz Markotegik liburuan dio Suberbiolak Durrutiren ospea lortuko zukeela hil ez balute". Los Solidarios taldeko kideak ez ziren txikikeriatan ibiltzen: banku bat lapurtu, eta 1.000 errifle erosi zituzten; Bartzelonako etxe batean granadak egiteko fabrika ere sortu zuten. "Iraultza zen".
Historiaren beste aldea
Ez da kasualitatea Morentin herriko anarkista baten nobela grafikoa argitaratzea. Sagardoik aitortu duenez, helburu politikoa du. Euskal munduaren eta erdal munduaren arteko "identitate bikoitzaz" ari da: "Mendebaldetik heldu zaigu historia eta mitologia gehiena, eta horien bidez eraiki dugu gure identitatea, baina batzuetan iruditzen zait uko egin diogula Iruñetik hegoaldera gertatzen denari, eta hori ere gure historia da". Adibide bezala jarri du bere esperientzia. Gurasoek ez dakite euskaraz, eta aitonaren familia erdia fusilatu zuten. "Asko hitz egin da gauza batzuei buruz, eta ongi iruditzen zait, baina oharkabean igaro dira beste batzuk". Horregatik, Suberbiolaren bizitza gogora ekarri nahi dute haiek, historiaren parte delako. "Ate hori ireki nahi dugu, gure identitatea ere badelako".
Edurne Elizondo
Borroka feminista da gurea, eta emakume guztion kontua da. Egiten duguna lan duin bat da, eta bada kontuan hartzeko ordua. Gure gizartean errazagoa izan da emakumeak esplotatzea, baina gure eskubideak aldarrikatzeko unea da oraingoa". Myriam Barrosenak dira hitzak, Lanzaroteko (Kanariak, Espainia) Las Kellys taldeko kidea. SOS Arrazakeria elkarteak arrazakeriaren aurka antolatu duen astean aritu da, Iruñean. Bertakoak eta kanpotarrak, erresistentziak ehuntzen izenburupean egindako jardunaldietan "izaera mestizodun borroka moldeak ikusgarri" bilakatu nahi izan ditu SOS Arrazakeriak, Natalia Nilo kidearen hitzetan. Biharkoa izanen da azken ekinaldia: manifestazioa eginen dute Nafarroako hiriburuan, Gazteluko plazan, 12:00etan hasita.
SOS Arrazakeriak nabarmendu nahi izan dituen izaera mestizodun borroka molde horien adibide da Las Kellys taldeko kideena. Hoteletako gelak garbitzen dituzten langileek osatu dute elkartea. Lanzarotekoa izan zen lehena, baina gisako bertze anitz sortu dira, jada, hamaika tokitan. 2016ko martxoaren 28an egin zuen Lanzarotekoak lehen bilera. "300 pertsona etorri ziren!", gogoratu du Barrosek. Gehien-gehienak emakumeak.
Zerbitzari gisa aritu izan da Barros, baina azken hiru urteotan hoteletako garbitzaile lan egin du. "Denek erraten zidaten hagitz lan gogorra zela, baina uste nuen baino anitzez ere gogorragoa da", nabarmendu du. Gizarte mugimenduetan aritu izan da beti, eta, ondorioz, garbitzaileen lan baldintza gogor eta eskasen berri izan bezain pronto, zerbait egin behar zuela argi izan zuen.
"Sare sozialen bidez gure arteko taldeak osatu genituen lehendabizi; baina garbi ikusi genuen gure artean salatzen genituen kontu horiek guztiak jendaurrean salatzeko eta mahai gainean jartzeko ordua zela", azaldu du. Eta hori da egin dutena. Beren burua antolatu, eta beren eskubideen eta lan baldintza duinen alde lanean hasi dira.
"Oro har, emakumeek osatutako kolektiboa da gurea; horrek are errazago bilakatu du gure lana prekario bihurtzea, gure gizartean errazagoa delako emakumeak esplotatzea", berretsi du Barrosek. Hoteletako garbitzaileen egoera hori dela nabarmendu du. "Egoera hagitz kaskarra da; lan karga izugarria dugu; enpresek nahi dutena da gero eta gela kopuru gehiago garbitzea denbora tarte gero eta txikiagoan. Eta are eta okerragoa da azpikontratatutako garbitzaileen egoera; anitzetan, 500 euro eskaseko soldata baino ez dute", azaldu du Barrosek. Erantsi du anitzetan kontratuak asterokoak izaten direla, eta oporrak edo baimenak izateko eskubiderik ez dutela. Baldintza horiek guztiek, gainera, ondorioak dituzte langileen osasunean. "Egiten ditugun mugimenduak hagitz errepikakorrak dira, eta maiz gaixotzen gara". Ondorio fisikoez harago, "depresioak edo estresak jota" daude garbitzaile gehienak.
"Garbitzaileon errealitateak ez du tokirik izan sindikatu handien agendetan", erran du Las Kellys taldeko kideak. Horregatik erabaki zuten urrats bat egitea aurrera, beren kabuz antolatzeko. Sindikatu horiek "mehatxutzat" hartu dituztela erantsi du Barrosek. "Ez gara ari oinarrizko sindikalistei buruz, sindikatuetako buruez baizik. Sentsazioa dugu uste dutela beren esparruan sartu garela. Ondoan nahi bagaituzte, gu prest gara, baina ez badute gure alde deus egiten, aurrean izanen gaituzte".
Barrosek onartu du, halere, garbitzaileek ere badutela ardura zati bat. "Orain arte, ez gara mugitu, ez gara borroka sindikaletan murgildu. Negoziazio mahaietatik at izan gara; ez dute gure berri, eta inork ez du egiten gure alde".
Elkarri lagundu
Las Kellys taldeko kideek egiten duten lanaren arlo garrantzitsuenetako bat da langileak laguntzea. "Norbaitek bere enpresa salatzen badu, ez da batere atsegina egunero lan egitera joatea; argi utzi nahi diegu langile guztiei ez daudela bakarrik", azaldu du Barrosek.
Erakundeen laguntza ere bilatu dute iazko martxoan hasitako bidean, eta jasotako erantzunarekin "kontent" dira Lanzaroteko hoteletako garbitzaileak. "Presio handia egin dugu, eta, ondorioz, Lan Ikuskaritzak kanpaina bat egin du: legez kanpoko 5.000 kontratu salatu dituzte; laster, gisako bertze kanpaina bat jarriko dute martxan".
Europara begira jarri dira, halaber, Las Kellys taldeko kideak. Izquierda Unidako Marina Albiolen bidez, Europako Parlamentura bidali dituzte garbitzaileek beren proposamenak; bertzeak bertze, lan arriskuen esparruko araudia betetzen dela kontrolatzea, haurdun diren langileak babestea eta erretiroa hartzeko adina jaistea eskatu dute. "Tramiterako onartu dituzte; Bruselan defendatzeko aukera noiz izango dugun zain gara", azaldu du Barrosek.
Egungo egoerari ezin diotela eutsi berretsi du Las Kellys taldeko kideak. Martxan direla garbitzaileak, eta ez dutela atzera eginen beren eskubideen defentsan. Borrokan direla emakumeak. "Hasieran, bertakoak kontratatzen zituzten; 2000. urtetik aurrera, Hego Amerikakoak kontratatzen hasi ziren; egun, Saharaz hegoaldeko herrialdeetako emakumeak kontratatzen dituzte. Langileon egoera are prekarioagoa da, anitzetan hizkuntzarekin ere arazoak dituztelako, eta nekez aldarrika ditzaketelako beren eskubideak".
Haien eta gainerako garbitzaileen alde lan egiteko sortu dute Las Kellys, hain zuzen ere. Borroka molde propioa osatu dute, orain arte izan ez duten ikusgarritasuna lortzeko. Eragiteko. Aldatzeko.
Tania Arriaga Azkarate
Lankide batek, kafe makinan, aipatu zidan bera ismoen kontrakoa zela. Buruko muineko nire prozesadorea ez da oso azkarra, eta, orduan, zer esan jakin gabe gelditu nintzen. Gerora, tarteka marteka, gaiari bueltak ematen harrapatu ...
Kattalin Barber
Iruñeko katedralean zegoen altxor artistiko garrantzitsu bat lapurtu egin zuten 1935. urteko abuztuaren 9an eta 10ean. Egia "guztiz argitu gabe" gelditu zen, eta Jose Luis Diaz Monrealek (Iruñea, 1943) eleberri bihurtu du jazotakoa. Elizak lapurretan bete zuen rola ezinbestekotzat jo du historialariak.
Lapurreta oso garrantzitsua izan omen zen, baina gaur egun ez da oso ezaguna Iruñean. Zergatik?
Nik ez nekien ezer horri buruz; lagun batek kontatu zidan 1935ean jazotakoa. Interesatu zitzaidan gaia, eta katedralean hasi nintzen ikertzen, auzitegian eta prentsan. Egia da gertaera ez zela ezkutatu, hori ezinezkoa zelako, eta orduko komunikabideetan oihartzuna izan zuen. Baina, era berean, egia da lapurrak atxilo hartu bezain pronto ez zela gaiari buruz gehiago hitz egin. Ez zen interesatzen. Jose Mari Iribarrenen liburu batean agertzen da lapurreta, baina ezer gutxi gehiago. Ez da idatzi horri buruz. Gaia tabua zen.
Zer gordetzen zuen altxorrak hain garrantzitsua izateko?
Lapurtu zituzten piezek artistikoki balio handia zuten, hemen eta nazioartean. Kalkulaezineko balioa duten mila pieza baino gehiago lapurtu zituzten. Horien artean, pisu handiko bost pieza: gaur egun Leireko kutxatila gisa ezagutzen dena eta Nafarroako Museoan ikusgai dagoena, Lignum Crucis erlikia, Borgoinako dukeak Karlos III.a erregeari eskainitako Urrezko Ardi Larruaren Ordena eta Ama Birjinaren eta Haurraren koroak. Ideia bat egiteko, Ama Birjinaren koroak 485 esmeralda zituen, eta 1.100 diamante. Balio handia zuen altxor hark.
Susmoa duzu katedraleko norbaitek lagundu zuela lapurretan. Horregatik ez da asko hitz egin?
Nire ustez, erlijio munduko pertsonek parte hartu zuten, nola edo hala, lapurretan, eta gaia gehiegi ez zabaltzea lortu zuten. Argi dago katedraleko norbaitek rol garrantzitsua izan zuela lapurretan, ez ekintzan zuzenean, baina bai lapurrei informazioa ematen. Elizak botere handia du. Pentsa ezazu, gaur egun Nafarroan botere handia badu, 1935. urtean askoz gehiago! Oraindik ere, ulertzen ez den Elizarekiko errespetu handia dago. Iruñea oso kontserbadorea da. Beste modu batean erantzungo dizut: orain dela gutxi Iruñeko San Lorenzoko parrokoak alde egin du, abusuak egotzita. Zer dakigu horri buruz? Ezer gutxi. Oharkabean igaro da gertaera.
Historialaria zara, eta orain arte saiakerak idatzi dituzu. Zergatik salto egin duzu eleberrira?
Hasieran ez nuen buruan eleberririk idaztea. Gauzak izan ziren bezala argitaratzea nahi nuen, baina historiak berak eta Pamiela argitaletxeak eleberri bihurtzea eskatu zidaten. Beti nahi izan dut eleberri bat idatzi, baina inoiz ez naiz gai sentitu. Katedralaren lapurretaren gaia eskuetan nuelarik, saiatzea erabaki nuen. Ni ez naiz idazlea, ni historialaria naiz, eta aholkularitza handia jaso dut. Eskerrak eman nahi dizkiot Javier Garcia Claveli eman didan laguntzarengatik. Hau ez da nire estiloa, badakit, eta, horregatik, baldintza bat jarri nion neure buruari: ez bada ateratzen, utziko dut. Saiatu nahi nuen. Liburuak oreka lortu du, eta gustura gelditu naiz emaitzarekin.
Zenbat du eleberriak fikziotik eta zenbat errealitatetik?
Oinarria benetakoa da. Eleberria guztiz desberdina izan zitekeen, guztiz sortua. Baina errealitatearen ondoko bideari jarraitu nahi izan diot, eta pertsonaien izenei eutsi, adibidez. Irakurleak eleberria irakurtzean konturatuko da zer den erreala eta zer asmatutakoa. Fikzioa ez-fikzioarekin nahastu dut, baina esan behar dut oso ongi kontatu dudala gezurra. Hariari jarraiki, epaile lan modukoa egin dut. Horretara iritsi naiz; horrela izan ez bazen, argi dut antzeko zerbait gertatu zela 1935eko uda horretan. Askotan, errealitateak irudimena gainditzen du. Sinesgaitza da.
Garai hartako testuinguruak baldintzatu zuen gertaera hura?
Bai, horrek asko baldintzatu zuen lapurreta eta gero gertatu zena. Islatzen saiatu naiz. Izan ere, sumarioa amaitu eta lau egunetara gertatu zen Molaren altxamendua. 36ko gerra... Gauza asko gertatu ziren orduan. Adibidez, lapur bat hil zuten, zekiena zekielako. Egia da lapurrak harrapatu zituztela eta aitortu zutela, baina ez zioten beste inori errua bota. Hor dago koska. Ziur naiz jende gehiagok izan zuela zerikusia lapurretan.
Nola egituratu duzu eleberria?
Hasiera eta amaiera guztiz asmatu ditut. Mantendu izan dut benetako gertaera, eta, gainera, ongi asmatu dudala iruditzen zait. Azken kapitulua dago, eta horretan gauzak gertatu ziren bezala kontatzen ditut. Idatzi dudanaren %80 benetan jazo zen; poliziarik gabeko eleberri beltza egin dut.
Gerra aurreko Iruñeko giroa islatu duzu?
Bai, 1934. urtean hasten da nobela, eta 1945ean amaitzen da, gutxi gorabehera. Iruñean urte horietan nola bizi ziren azaltzen saiatu naiz. Gainera, garai hartako irudiak txertatu ditut. Asalduzko garaia zen, eta horrek guztiak eragina izan zuen lapurretaren garapenean. Orduan ere ezker eta eskuin alderdien arteko liskarra oso handia zen. Karlistak ere agertzen dira liburuan. Baina pisu handiena Elizak du. Lapurretaren epaiketa 1937an izan zen, eta dena konpondu zelako itxurak egin zituzten. Erdipurdiko epaiketa bat izan zen. Zarata ez sartzea interesatzen zitzaien. Epaileen eta Poliziaren rola zein izan zen ulertzen da orduko gertaerak kontuan hartuta.