Edurne Elizondo
Hitz egiten ez badugu, existitzen den errealitate bat bazter utzi bertzerik ez dugu egiten. Lortzen badugu suizidioaren auziari normaltasunez eta lasaitasunez eustea, aurre egiten badiogu osasun arazo larri baten gisa, sufritzen ari dir...
E. Elizondo
Besarkada elkarteko kideekin bat egin du Leire Azkarate psikologoak. Argi du suizidioari buruz hitz egin behar dela, aurre egin eta aurrea hartu ahal izateko. Bertze hainbat profesionalekin batera, 2010etik 2013ra gertatutako suizidioak azt...
Kattalin Barber
Hiri eredua aldatzea du xede Alde Zaharra Arian-arian proiektuak. Horretarako, herritarrek 45 proposamen adostu dituzte, besteak beste, auzoa bizileku egokiagoa izateko, ibilgailuen presentzia mugatzeko, zarata bolumena eta kutsadura tasak murrizteko, garraio publikoaren erabilera sustatzeko eta txirrindulari eta oinezkoen arteko bizikidetza errazteko.
Prozesu parte hartzailea jarri zuen martxan Iruñeko Udalak joan den irailean, eta bertan jasotako 782 proposamenak abiapuntutzat hartuta, eragile inplikatuen eztabaida lanaren ostean, adostutako 45 proposamen dira emaitza. "Hezkuntza Departamentuaren ondoan bizilagunentzat aparkaleku bat egitea, billabesak auzora gerturatzea eta Alde Zaharrerako ibilgailuen sarrera kontrolatzea adostu da, tartean", adierazi du Ioar Cabodevilla arkitekto eta prozesuko kideak.
Prozesuaren lehenengo hiru faseak amaitu direla azaldu du Cabodevillak, eta, orain, Iruñeko Udalari dagokio Alde Zaharreko mugikortasun plana diseinatzea. Udaleko lantalde teknikoak proposamenak aztertuko ditu, eta kontuan izanen ditu auzoko mugikortasun proiektua diseinatzerakoan. Horren ondotik, proposamen berriak modu esperimental eta itzulgarrian abiaraziko dira. "Egiten duenaren arabera, ikusiko da prozesu parte hartzaileak garrantzia duen ala ez".
Lau ardatzen inguruan lan egin dute prozesuan: zirkulazioa murriztu eta oinezkoei lehentasuna ematea, oinezkoen eta txirrindularien elkarbizitza, Alde Zaharrerako sarbide eta loturak, eta zamalanak.
Bertan parte hartu dute inplikatutako eragileek, ehun ekonomikoko eta elkarteetako ordezkariek, teknikariek eta herritarrek. Horrez gain, parte-hartze prozesua garatu eta dinamizatu du hirigintza arkitekto, soziologo eta komunikazio talde batek. "Lantaldeetan nahi genukeen baino pertsona gutxiagok parte hartu duten arren, haien inplikazioa eta parte hartzea oso positiboa izan da, elkarrizketak, elkar entzuteak eta kontrako ideiekiko begiruneak bideratu baitzuten lana", dio Cabodevillak. Xedea izan da adostasunak eta desadostasunak bilatzea mugikortasunaren inguruan.
Irailean, 11.000 triptiko banatu zituzten Alde Zaharrean, eta 42 postontzi paratu zituzten proposamenak jasotzeko. Gainera, webguneko plataforman eta parte hartzeko egon diren lau kale dinamiketan auzoa hobetzeko ideiak jaso dira. Kale dinamiketan, guztira 200 pertsonak baino gehiagok parte hartu dute; eta 192 proposamen egin dituzte.
"Prozesua guztiz positiboa izan da, eta parte hartu nahi izan duenak aukera izan du horretarako; hala ere, Iruñeko bizilagunok eta erakundeak ez gaude prozesu parte hartzaileetara ohituta, eta bide horretan zaila izan da", dio Cabodevillak. Gutxika-gutxika herritarrak parte hartzera "ahaldunduko" direla uste du. "Orain, udalari dagokio arduratsu jokatzea. Parte hartu duten guztiek ikusi behar dute bere proposamenak balio izan duela".
Cabodevillak aipatutako proposamenez gain, beste neurri batzuen artean, herritarrek adostu dute kale estuetan aparkatzea debekatzea, San Frantzisko kaleko espaloiak kentzea eta kalea oinezkoendako bihurtzea, tabernetako barrika eta mahai altuak kentzea, bizikletentzat udal aparkaleku seguruak, estaliak eta merkeak gaitzea eta bizikleten abiadura kontrolatzea, eta bizikleta modu egokian erabiltzeko kontzientziazio eta sentsibilizazio kanpainak abian jartzea.
Auzo hobe baten alde
Prozesu parte hartzailea irailean abiatu bazen ere, joan den urteko azaroan du jatorria. Mugikortasunaren gaiak aspalditik kezkatzen ditu auzoko bizilagunak, kolektiboak eta ehun ekonomikoa. Orduan sortu zuten Alde Zaharreko hainbat bizilagunek AZ Ekimena, auzoko mugikortasuna hobetzeko asmoz. "Zer-nolako auzo eredua nahi dugu? galderaren harira hasi ginen antolatzen", adierazi du Txetxu Alonso taldeko kideak. Eragile guztien interesa pizten duen gaia da, auzoan elkarbizitza hobetzeko gakoa baita. Alde Zaharreko "benetako erradiografia bat" egitea eskatu zioten Iruñeko Udalari, eta Arian-arian prozesu parte hartzailea izan da emaitza.
"Positiboa izan da eragile anitzek parte hartu dugulako bertan: banatzaileen ordezkariek, ostalaritzako ordezkariek eta Alde Zaharreko hainbat elkarte eta bizilagunek", dio Alonsok. Cabodevillak bezala, udalarengan jarri du erantzukizuna: "Prozesua ez da bete beharrekoa. Beraz, zer eginen dute orain adostutako 45 proposamenekin?". Ahal bezain pronto udalak 45 proposamenak aztertzea eta zein epetan zer eginen duen adieraztea exijitu du Alonsok. Iruñeko Udalak adierazi du proposamenak abiapuntu izanen direla lanean hasteko, baina horrek ez duela esan nahi nahitaez beteko dituztela.
"Alde Zaharreko trafikoa antolatzea eta murriztea beharrezkoa da". Alde Zaharreko bizilagunak argi du udalak hartuko dituen erabakiak ez direla inplikatutako eragile guztien gustukoak izanen, baina amore eman beharko dutela. Halaber, udalari eskatu dio, neurriak hartzeko garaian, informazioa zabaltzeko kanpaina egin dezala: "Aldaketak beti dira zailak, kostatzen da joerak aldatzea, eta bizilagunok informazioa behar dugu". Lehen urratsa egin dute; eta Alde Zaharra norabide berri bati begira dago.
Edurne Elizondo
Bost minutu eskatu dizkiete Nafarroako Ekialdeko Pirinioetako biztanleek Nafarroako Parlamentuko kideei. Bost minutu, lege bat onartzen duten bakoitzean arau horrek eskualde horretako herritarrengan izanen duen eraginari buruz pentsa dezaten. 1.400 pertsonak baino gehiagok egin dute bat jada eskaera horrekin, Pirinioan Lan eta Bizi herri ekinaldiak eta Bizirik Gaude elkarteak sarean martxan jarri duten sinadura bilketaren bidez. "Mugimendua eragin nahi dugu; kontzientzia hartu, eta bat egin dezatela herritarrek, gure gabeziak eta arazoak mahai gainean jartzeko".
Gabeziak, arazoak eta desorekak. "Bazter" direla sentitzen dute Ekialdeko Pirinioetako biztanleek. "Bigarren mailako herritarrak" direla nabarmendu du Pirinioan Lan eta Bizi herri ekinaldiko kide Joseba Martinezek. Aurizberrin bizi da, eta argi du herria ez duela utzi nahi. Eskualdean etxebizitzaren, enpleguaren eta hezkuntzaren arloan dauden arazoek, ordea, jende anitz bultzatzen dute herriotatik herri handiagoetara edo Iruñera. Herriak hustuz joan dira, eta kinka larrian gelditu dira zerbitzu anitz. Egoera hori irauli nahi dute hango herritarrek, eta horregatik jarri dute martxan sinadura bilketa. Merezi duten arreta jaso nahi dute. Horretarako eskubidea badutelako. "Zergak ordaintzen baititugu, bertze edozein herri edo hiritako herritarrek bezala".
Ekialdeko Pirinioetako ibarretako hiru dira Aezkoa, Erronkari eta Zaraitzukoa. Herriotako populazioaren mugimenduak erakusten du Martinezek azaldu duen errealitatea. Erronkarin, populazioak goia jo zuen 1910. urte aldera, 4.704 biztanlerekin. 2.344 ziren 1975. urtean; 1.644 2005ean; eta 1.423, berriz, 2015ean. Aezkoan, 3.679 pertsona bizi ziren 1857. urtean; 1.546 ziren 1975ean; 1.046 biztanle zituen ibarrak 2005. urtean; eta 903 baino ez iazko datuen arabera. Populazioak behera egin du, halaber, Zaraitzun: 4.073 ziren 1857. urtean; 2.448 1975ean; 1.704 2005. urtean; eta 1.478, azkenik, iaz.
Populazioaren beherakada ez da arazo bakarra. "Orografiak eta klimak ere eragiten digute. Gutxi gara, eta sakabanatuta gaude, gainera. Eskoletan ahaleginak egin behar ditugu ratioak betetzeko eta eutsi ahal izateko". Osasunaren arloan, anbulantzia herrietara ailegatzeko "zailtasun handiak" daudela erantsi du Martinezek, eta etxebizitzaren eta enpleguaren esparruan dauden "eredu zaharkituek", berriz, ez dutela aukera ematen herrien husteari aurre egiteko.
Legeak eta justizia
Martinezek argi eta garbi erran du: "Nafarroako Gobernuari dagokio zerbitzu publikoak bermatzea". Eta, horretarako, ustez denentzat egindako legeek sor ditzaketen "desorekei" so egiteko eskatu diete Pirinioan Lan eta Bizi herri ekinaldiko kideek herrialdeko agintariei. Eskolako ratioen adibidea aipatu du, berriz ere. "Lege bat denentzat izateak ez du erran nahi lege horren oinarrian justizia dagoenik". Ekialdeko Pirinioetako herrientzat bertze hainbat txokotako herrietan baino anitzez ere zailagoa izan baitaiteke legeak ezarritakoak betetzea.
Pirinioko herrien errealitatea "desitxuratzen" duen bertze elementu bat aipatu du Martinezek. Pirinioak erraten denean zer herri eta ibar aipatzen diren, hain zuzen ere. "Agoitz, Zangoza eta Baztanen gisako udalerrietako errealitatea eta gurea ezberdinak dira". Ondorioz, Martinezek uste du Pirinioetaz hitz egiteko herriotako datuak sartzen dituztenean benetako errealitatea ezkutatu bertzerik ez dutela egiten. "Agoitzen, adibidez, industria dute, baina guk ez". Sinadura bilketa martxan jarri dutenek zehaztu dute Ekialdeko Pirinioek zer eremu hartzen duten: Erronkari, Zaraitzu, Aezkoa, Artzibar, Erroibar, Orreaga, Auritz, Luzaide, Orotz-Betelu eta Nabaskoze almiradioa.
"Gure eskualdean lehen sektorea inportantea da, baina egoera, egun, ez da ona", azaldu du Martinezek. Turismoak azken hamarkadan izandako gorakada nabarmendu du, halaber. "Jende anitzek egin du horren aldeko apustua; herriko etxea moldatu, eta landetxe bilakatu dute".
Hiriko jendearentzat, hain zuzen ere, asteburua edo oporrak pasatzeko tokia dira, neurri handi batean, Pirinioak. "Guri ongi iruditzen zaigu jendea honat etortzea asteburua pasatzera; baina kontuan hartu behar da gu hemen gelditzen garela haiek joaten direnean".
Turismoaren esparrua bakarrik bultzatzeak ere ondorioak izan ditzakeela uste du Martinezek. "Turismotik bizi bagara, kontuan izan behar dugu gure herrietan kulturaren arloko eta bertze hainbat alorretako aldaketak gertatzen ahal direla". Egungo testuinguruan "etorkizuna bermatzea" zaila dela erran du Martinezek, eta horrek eragiten dio tristura. "Izan beharko genuke aukera hemen bizitzeko, nahi dugulako, orekari eutsiz". Parlamentariak Pirinioetara begira jarri nahi dituzte. Aurrera egiteko.
Tania Arriaga Azkarate
Berrikuntzaren alorrean, oinarrian, Europako Batasunak bi mekanismo erabiltzen ditu ikerketa eta garapen teknologikoa garatzeko: Ikerketarako eta Garapen Teknologikorako Zazpigarren Esparruko Programa (FP7) eta Egiturazko Funtsak...
Kattalin Barber
40 urte bete ditu aurten Agoizko Bilaketa kultur elkarteak. Hainbat gazterekin egindako lanarengatik, eta gizartean beren parte hartzea bideratzeko egindako urratsengatik eman dio saria Nafarroako Gobernuak. Salvador Gutierrez (Malaga, Espainia, 1958) elkarteko zuzendaria da, eta gaur jasoko du saria.
Nafarroako Gobernuaren Gazteria saria jaso duzue. Aurten, hala ere, gobernuaren utzikeria salatu zenuten. Zer iruditzen zaizue saria eman izana?
40 urteko ibilbidea saritu nahi izan dute. Modu batean edo bestean, urte hauetan guztietan gazteekin egindako lana aitortzea. Urte hasieran, salatu genuen gobernuaren utzikeria eta berriro salatzen dugu. Utzikeria handiz jokatu dute aurreko gobernuek eta baita oraingoak ere.
2015ean Nafarroako Parlamentuak Bilaketa proiektua salbatzeko hitza eman zuen. Zerbait egin du?
Ez. Orain dela hiru bat urte, UPN agintean zegoenean, Nafarroako Parlamentura joan ginen, eta, han, gure egoera salatu genuen. Murrizketak direla eta, diru laguntzarik gabe gelditu ginen. Ez zegoela dirurik. Oposizioa, berriz, gure alde zegoen. Orain, parlamentuko egoera irauli da, baina gure egoera berbera da. Ez dute neurririk hartu.
Oraingo gobernuak ez ditu aintzat hartzen zuena bezalako elkarteak?
Pena ematen dit horrek. Guk pentsatzen genuen kultura kontuan izanen zuela ezkerrak, baina besteek bezala jokatu dute. Ez da aldaketarik egon kulturaren arloan. Nafarroa Iruñea bakarrik dela pentsatzen dute agintariek. Baluarte eta gisa horretako proiektuak bakarrik laguntzen dituzte.
Hortaz, nola finantzatzen zarete?
Donazioak jasotzen ditugu, eta gure bazkideek kuota txiki bat ordaintzen dute. Gobernuaren diru laguntzak ez ditugu jasotzen, eta, horren ondorioz, proiektu asko bertan behera utzi behar izan genituen 2012an. Hala nola poesia, narratiba, eskultura eta pinturako nazioarteko sariketak.
Belaunaldi arteko kanpaldiak ere antolatzen zenituzten, ezta?
Bai; krisiarekin, bertan behera gelditu ziren horiek ere. Interesgarriak ziren, oso, ume eta helduok elkarrekin joaten ginelako. Hainbat telebista kate etortzen zen urtero grabatzera. Zergatik gaur egun existitzen da gazte eta adinekoen arteko muga hori? Bada, inoiz ez dugulako sustatu belaunaldien arteko harremana. Beti sortu ditugu gune batzuk gazteentzat, eta beste batzuk adinekoentzat.
Berriz egiteko aukera izanen duzue?
Oraingoz ez, ez baitugu dirurik. Gobernuak Iruñeko kulturan inbertitzen du bakarrik, eta herriok bazterrean uzten gaituzte. Ez dute baloratzen kulturaren alde herriek egiten duten lana. Nafarroa osoan kultur eskaintza zabala dago, baina herriek beraiek aterata.
Gaur jasoko duzu saria. Zer esanen duzu?
Federico Garcia Lorcaren diskurtso bat laburbilduko dut. Medio pan y un libro du izena (Ogi erdia eta liburu bat). Esaten du herri bateko ekonomia garrantzitsua dela, baina ezinbestekoa dela kulturari eustea. Kultura desagertzen bada herria ere desagertuko delako. Testua zaharra izan arren, oso aproposa da egungo egoera islatzeko.
40 urte bete dituzue. Espero zenuten hainbeste urte betetzea?
Inolaz ere ez. 1976ko irailaren 26an bildu ginen Agoizko hamalau gazte. Uste genuen gehienez urtebete iraunen genuela. Eta bat-batean 40 urte ditugu. Aurrera egin dugu, elkarteari eustea oso zaila den arren. Bilaketan dena da lan boluntarioa, erabat.
Zenbat boluntario zarete?
Ehunka lagun. Giza baliabideak dira gure alderik preziatuena. Ez dugu dirurik, baina gauza asko egiten ditugu boluntarioak ditugulako. Helduentzako unibertsitatea, liburutegia, musika banda, gazte informazio bulegoa.... Gurean, Espainiako idazle onenetarikoak egon dira: Almudena Grandes, Luis Garcia Montero, Pepe Hierro, Jaime Siles.... Atzerrian ere oihartzuna izan dugu.
Gainera, ez gara Agoitzen bakarrik aritzen. Lizarran eta Iruñean, adibidez, helduentzako unibertsitatea dugu. 57 irakasle ditugu, eta hiru lekuetan eskolak ematen dizkiete 782 ikasleri.
Txikitasunean handi zaretela uste duzu?
Bai, guk esaten dugu gauza txikien eta handien proiektua dela gurea. Gure txikitasunean proiektu handiak garatu ditugulako. Adibidez, 40 liburu argitaratu ditugu, eta gure margolanen ondarea 34 obrak osatzen dute. Ez dakit zer gertatuko den etorkizunean herri txikietan. Kolokan dago herri askoren kultura.
Ixteko zorian egon zineten?
Bai, eta uste dut hala egin behar izan genuela. Elkarte bat ixten denean instituzioak konturatzen dira zerbait gaizki egiten ari direla. Guk gure lanari eutsi diogu beti, egoera oso zaila izan arren. Aurten, adibidez, astero antolatu ditugu kultur ekitaldiak, bai Agoitzen, bai Lizarran, baita Iruñean ere. Orain dela urte batzuk, gobernuak dirua eskatu zigun Pablo Sarasate nazioarteko biolin lehiaketan sari bat emateko, eta 3.000 euro eman genizkion saria banatzeko. Mundua alderantziz dago? Noiztik eskatzen dio dirua gobernuak elkarte bati?
Ez duzue diru laguntza gehiagorik eskatuko?
Ez. Ez du merezi. 2012an eman ziguten azkena, 6.000 eurokoa. Aurreko urteetan 20.000 ematen ziguten. Itzuli genituen 6.000 euroak. Ezin dugu hori onartu, lotsagarria da. Eta, gainera, asko hitz egin dugu, politikoki ez gara zuzenak. Hori ere bada gure identitatea.
Edurne Elizondo
Munduan egoteko modu bat da. Jarrera bat. Emakume gisa bizitzari aurre egiteko dugun tresna". Horixe erran du Euskal Herriko Bilgune Feministako kide Idoia Arraizak, autodefentsa feministari buruz. Antzeko hitzak baliatu ditu Maitena Monroy ekintzaile eta irakasle feministak ere: "Bizitzeko jarrera bat da, eta lotuta ekartzen du herritar gisa ditugun eskubideen defentsa".
Indarkeria Matxistaren Kontrako Eguna da gaur, eta indarkeria horrek egunerokoan erakusten dituen hamaika aurpegiak identifikatzeko eta haiei aurre egiteko tresna gisa autodefentsa feministak duen garrantzia nabarmendu dute Arraizak eta Monroyk, bai eta bertze hainbat talde feministatako kideek ere. "Ahalduntzea da", erran dute Emakume Internazionalistak taldeko Hortensia Serranok eta Miriam Perezek. "Ekintzazko borroka politikoa da, ikuspuntu feminista batetik, emakumeek eta arauz kanpo dauden subjektu eta gorputzek sufritzen dituzten eraso sexisten aurka", erantsi dute Farrukas kolektiboko kideek —eraso sexisten kontrako feminista autonomo, zalapartari eta erradikalek—.
Maitena Monroy duela ia 30 urte hasi zen autodefentsa feministako ikastaroak egiten. Urteotan guztiotan, Euskal Herriko 25.000 emakumek baino gehiagok parte hartu dute. Azaroaren 14tik, Nafarroako Berdintasunerako Institutuaren eta Nafar Lansareren eskutik, autodefentsa feministako trebatzaileentzako ikastaroan ari da Monroy, Burlatan, irakasle gisa.
Autodefentsa feministak, halere, herri mugimenduarekin du loturarik sakonena. Emakumeek emakumeentzat sortutako tresna da. "Azken helburua da indarkeria matxista eta indarkeria hori ekartzen duen ezberdintasuna hutsean uztea; urgentziazkoa da, berriz, emakumeei beren kontrako indarkeria mota guztiak identifikatzeko behar dituzten ezagutzak ematea, beren eskubideak urratzen dituzten egoera guztiei aurre egiteko gai izan daitezen", azaldu du Monroyk.
"Eraso guztiei ezin diegu kolpe batekin erantzun", nabarmendu du Arraizak. Autodefentsa feministako ikastaroak ere egiten ditu, eta argi utzi du eraso fisiko bati aurre egiteko gai izateko trebatzea baino anitzez ere gehiago dela. "Hilketak eta bortxaketak gertatzen direnean ateratzen da jendartea kalera, baina izozmendiaren tontorra dira halakoak; beste eraso askoz ere sotilagoak badira, eta egunero gertatzen dira, dela txiste bat, begirada bat, edo zuk esateko duzunari kasurik ez egitea, emakume zarelako".
Ukabilkadak ez du balio bertze eraso mota horiei erantzuteko. Baina autodefentsa feministak baditu bertzelako tresnak ere: "Inportantea da autoestimua lantzea, bai eta emozioak eta gorputzaren jarrera ere. Nire gorputzarekin, ibiltzeko moduarekin edo nire ahotsaren tonuarekin lor dezaket eraso bati aurrea hartzea".
"Funtsezko" bertze elementu bat jarri du Arraizak mahai gainean: "Emakumeon arteko elkartasuna. Ulertu behar dugu niri ez didatela eraso egiten bakarrik Idoia naizelako, baizik eta emakume naizelako, edo emakume gisa sozializatu naizelako". Hau da, kolektibo bateko kide gisa egiten die eraso indarkeria matxistak emakumeei. "Subjektu hori indartzea inportantea da, sentitzea beste emakumeak nire aliatuak direla eta sare baten parte garela denok". Segurtasunezko espazioak eta babesak sortzen dituztelako sare horiek, hain zuzen ere.
"Jazartzea ez da ligatzea"
Iruñeko eta, oro har, Nafarroako mugimendu feministak badaki sareak osatzea zer den. Elkar elikatzen dute mugimendu horretako parte direnek. Eta elkarlan horrek eman ditu hamaika fruitu. Besten esparruan, adibidez, nekez uler daiteke aurtengo Iruñeko sanferminetan gertatutako eraso sexistei emandako erantzuna, mugimendu feministak azken hogei urteotan egindako kanpainak kontuan hartu gabe. Aurten egindako elkarretaratze jendetsuak ez dira hutsetik sortu, eta atzean emakume anitzen lana dago. Eraso eta jarrera matxistak ere ez baitira egungo kontu, bakarrik.
Sanferminetan gertatzen ziren erasoekin "nazkatuta" zeudelako hasi ziren Emakume Internazionalistak taldeko emakumeak mugitzen, hain zuzen ere, 1996. urtean. "Itsasgarriak egin genituen Jazartzea ez da ligatzea leloarekin, eta tabernetako komunetako paretetan jartzen hasi ginen", gogoratu du Hortensia Serranok. Hurrengo urtean kartelak prestatu zituzten; betiere, inoren izenean sinatu gabe. "Gure kanpainak beti izan dira irekiak, eta parte hartu duten emakume guztienak izan dira, ez talde batenak edo bertzearenak", argitu du Serranok.
Kartelak egin zituztenean, tabernetako jabeekin hitz egiten hasi ziren emakumeak ere. "Eraso bat gertatuz gero emakumeak laguntzeko eskatu genien, musika kentzeko, erasotzailea kanporatzeko; nolabait, jarrera bat hartzea nahi genuen", erantsi du Miriam Perezek. Hasierako urte haietan ezezkoak jaso zituzten, batez ere. Taberna horietan lan egiten zuten hainbat emakume zerbitzarik haiekin bat egin zuten arte. "Orain, gure kartelak, Gora Iruñea plataformako kideena eta udalarena daude tabernetan, baina hasieran gauzak ez ziren batere errazak", gogoratu dute.
2000. urtean bertze urrats bat egin zuten, eta hasi ziren eraso sexisten aurkako pankartekin Alde Zaharreko balkoiak eta hiriko sarreretako zubiak apaintzen. Leloa indarkeria matxistaren aurkakoa izaten zen beti, baina behin baino gehiagotan amaitu zuten pankartek polizien esku, jartzen ari ziren emakumeak identifikatu eta gero.
Pankarta horiek eta eraso sexisten aurkako leloa duten sanferminetako zapiak indarkeriaren aurkako ikur bilakatu dira Iruñeko bestetan. "Iruñetik bertze hamaika herritara salto egin du kanpainak, gainera; hori izan da politena", nabarmendu du Perezek. Prozesua bera "jardun politiko biziki interesgarria" izan dela erantsi du Serranok. "Hori da mugimendu feministaren ikurra". Bilgune Feministak Gora Iruñea plataformaren bitartez besta feministen alde egindako lana ere nabarmendu dute emakumeok, bai eta Arraizak ere.
Urratsak egin ditu mugimendu feministak, baina sistema heteropatriarkala indar handiko arerioa dela nabarmendu dute emakumeok. Haren eragina, finean, egunerokoan islatzen da. "Emakumeok generoaren arabera gizarteratzen gaituzte, eta horretaz jabetzea funtsezkoa da. Kontuz ibiltzeko erran digute beti; beldurra eragin digute beti, gertatzen ahal zaigun guztia nabarmenduz. Hori atzean uzteko ordua da. Subjektu gisa agertu behar dugu, eta geure buruaren defentsan aritu", erran du Monroyk.
Bidezko defentsaren ideia jarri du Arraizak ere mahai gainean. Eta agerian utzi ditu, oraindik ere, autodefentsa feministaren inguruan dauden erresistentziak. Sanferminetako erasoak eta haien aurrean herritarrek emandako erantzuna jarri du adibide. "Lortu dugu jaien testuinguruan gertatzen diren erasoak jendartearentzat kezka bilakatzea; baina erasoei erantzutea, oraindik ere, ez da bidezkotzat jotzen. Autodefentsa feminista ez da erabat bidezkotzat hartzen". Emakumeek erantzuten dutenean, hain zuzen ere, "zigor soziala" jasaten dute. "Zalantzan jartzen da emakumearen kontaketa; erasoa bera jartzen da zalantzan, eta erantzuten duten emakumeak histerikotzat hartzen ditu jendarteak".
Karrika hartu
Histeriko, feminazi... horrelakoak entzun dituzte behin baino gehiagotan Farrukas kolektiboko kideek. 2013. urtean sortu zuten taldea, Txantreako bestetan izandako eraso sexisten ondorioz. "Pilatutako amorrua askatzeko" modu bat izan zen, neurri handi batean, eta karrika eta espazio publiko guztiak berreskuratzeko eta okupatzeko helburua jarri zuten kideek mahai gainean. "Autodefentsa feministatik".
Mugimendu feministaren indar hori ikusgarri bilakatu nahi izan zuten; indarra erakutsi; eta, horretarako, duela hiru urteko sanferminetan gaueko manifestazioa egin zuten, lehendabiziko aldiz, uztailaren 4an. Beltzez jantzita agertu ziren karrikan, aurpegia estalita, eta zuziak eskuetan. Beldurra aldez aldatuko dugu leloa bere egin zuten. "Asmo politiko bat dago horren guztiaren atzean; hemen gaudela erran nahi izan dugu, kalea, besta eta gaua gureak ere badirela; erantzuteko prest gaudela, geure burua defendatzeko prest", azaldu dute.
Leloak berak "konfrontaziorako" asmoa duela argi utzi dute Farrukas kolektiboko emakumeek. "Gogoeta eta eztabaida bultzatu nahi dugu", nabarmendu dute.
Urtero egin dute sanferminen aurreko manifestazioa; aurten, gainera, autodefentsa feministaren aldeko pankarta sartu zuten plazan txupinazoan. Jasotako erantzuna eskertu du kolektiboak. "Emakume gazte anitzek bat egin dute gurekin; gure batzarretan eta taldeetan aritzen ez diren emakumeak dira, baina lortu dugu haiekin lotzea. Ez dugu deus berririk asmatu, eta argi dugu mugimendu feministak aurretik egindako lanaren emaitza garela, baina uste dugu asmatu dugula gure borrokarako molde berriekin", azaldu dute.
Autodefentsa feministatik abiatuta, indarkeriari buruz gogoeta egiteko beharra nabarmendu dute Farrukas kolektiboko kideek. "Kontuan hartu behar dugu, halabeharrez, amorrua edo sumina adierazteko aukera ukatu egin zaigula emakumeoi, historikoki, halakoek ez dutelako bat egiten feminitateari buruzko irudi hegemonikoarekin". Ideia horri eutsi dio Monroyk ere, eta "emakumeon ikasitako babesgabetasuna" aipatu du: "Beldurraren ideia barruraino sartu digute, blokeatu arte".
"Hiltzen gaituzte, egunero kolpatzen gaituzte, eta ez gara geure burua defendatzeko gai", erantsi dute Farrukas taldeko kideek. Errealitate hori irauli behar dela zalantzarik ez dute. "Autodefentsari zilegitasuna emateko ordua da".
Erakundeek jokatzen duten rolari buruz ere errateko anitz badela azaldu du Monroyk. "Sistema patriarkalaren parte" direla gogoan izateko beharra nabarmendu du, batetik. Bertzetik, erakundeon betebeharra "emakumeen eskubideak" defendatzea dela zehaztu du, "ez emakumeak". Praktikan, tratu txarrak jasan dituzten emakumeen kasuan, adibidez, erakundeen babesak emakumeen kontrola ekartzen duela gaineratu du Monroyk.
Arraizak argi du iraultza ez dela erakundeetatik etorriko. "Huts egin dutela esan baino, egin dezaketenari buruz esperantza gehiegi izan dugula esan beharko genuke, nire ustez".
Farrukas kolektiboko eta Emakume Internazionalistak taldeko kideek argi dute mugimendu feministari dagokiola protagonismoa, eta erakundeen eginbeharra dela mugimendu horrekin bat egitea, eta babestea. "Herri mugimenduek egin ezin dezaketena egin beharko lukete erakundeek", erran du Serranok: "Hitzaldiak eta manifestazioak antolatzeko, hemen dago mugimendu feminista; erakundeek egin ditzatela emakumeak hartzeko zentroak, adibidez".
Ahalduntzeak duen garrantziari heldu dio Serranok, berriz ere. Bat egin dute Farrukas kolektiboko kideek. "Elkarrekin aritzen garenean indar handia dugu; ahaltsuak gara". Kolektiboak duen indarra berretsi du Monroyk ere. "Bat ukitzen dutenean guztiok ukitzen gaituztelako; guztioi eragiten digulako baten aurkako indarkeriak".
Kolektiboa osatzea da autodefentsa feministaren bidea. Denen indarra batzea. Talde gisa aritzea. Emakumeak beren buruaren bidezko defentsan aritzea. Erantzutea.
Kattalin Barber
Dagoeneko galduta dago Odietako euskara, baina gure bailarako euskalkira gerturatzeko tresna da; liburuxka xume, eroso eta erabilgarria". Anotzibarren (Odieta) bizi den Iñigo Ibarraren hitzak dira. Odietako Udalarekin batera, Heldu arnasari! Zure euskara bertako hitzez busti dezazun kaleratu du, eta hemendik gutxira herriz herri banatuko dute, doan.
Koldo Artola ohorezko euskaltzainak egindako lana oinarri hartu du Ibarrak. Izan ere, Artola 80ko hamarkadan Odietako ia herri guztietan elkarrizketak egiten aritu zen euskararen inguruan. Ziorditik Uztarrozeraino. Euskara hegoaldeko mugetan barrena argitaratu zuen gero, eta han agertzen dira, besteak beste, Odietako euskararen ezaugarriak.
Artolaren lanaz gain, beste hainbat egile eta dokumentu aztertu ditu Ibarrak. Besteak beste, Labrit Multimedia enpresak herritarren artean egindako hogeita sei orduko elkarrizketak eta herritarrekin izandako solasaldiak izan ditu dokumentazio iturri. "Adineko lau pertsona hemengo euskaraz mintzatzen dira, eta pare bat etxetara jo nuen informazio bila". Gaur egun, Odietako biztanleen %60 gutxi gorabehera euskaldunak direla uste du Ibarrak, baina gehienek ez dakite bertakoa. "Zaharrez gain, baten bat esaldi batzuk edo lau hitz esateko gai da, baina ez du behar bezala hitz egiteko gaitasuna". Hain justu ere, euskara ezagutzera eta erabiltzera gonbidatzea du helburu liburuak. Euskara batua bertako hitz eta aditzez bustitzeko. "Eskerrak eman nahi dizkiot Koldo Artolari. Harengatik ez balitz, ezinezkoa litzateke", aitortu du. Gogora ekarri du Artolak 1983an ikerketa egin zuenean euskaldun gehiago zeudela ibarrean.
Artolak berak lerro batzuk idatzi ditu liburuan, eta hor azaldu du Odietako euskara. Louis Lucien Bonaparte printzeak 1863an argitara eman zuen euskalkien mapan, Odietako euskara Olaibarko aldaera deitu zuenaren barruan kokatu zuen. Sailkapena, hortaz, era honetan taxutu zuen: euskalkia, hegoaldeko goi nafarrera; azpieuskalkia, cispamplones; eta aldaera edo barietatea, Olaibarkoa. "Ultzamaren kutsua du Odietako euskarak, eta baita Baztango euskararen antza ere", azaldu du Ibarrak. Baditu zenbait ezaugarri "deigarri", eta horiek biltzen saiatu da liburuan. Horrez gain, ehun hitz baino gehiagoko hiztegia osatu du. Erakargarriago egiteko, komiki formatua erabili du Ibarrak.
"Zerbait atsegina egin nahi nuen, gaurkotua, eta komiki itxura ematea erabaki nuen, irakurterraza eta herritar guztientzat izateko". Harrera ona izatea espero du Ibarrak. Komikiaren pasarte batean, etorkinak marraztu ditu. Palestinatik, Senegaldik eta Venezuelatik Odietara etorritakoak. "Kanpotik etorritako pertsona batzuek euskara ikasten dute, eta ez hori bakarrik: ohartu dira bertan ere badela euskalki bat, eta trebatzen ari dira". Ibarrak kontatu du Latasan hegoamerikar bat bizi dela eta euskaltegian izena eman duela.
Aitortu du hasieran ez zuela liburu bat egiteko ideia buruan. "Urtero antolatzen dugu euskararen eguna bailaran, eta aurten bertako euskararen fotokopia batzuk banatzea otu zitzaidan. Udalera jo nuen, eta haiek zerbait dotoreagoa egiteko eskatu zidaten". Esan eta egin. Ostitz, Ziaurritz, Anotzibar, Erripa, Gendulain, Latasa, Gaskue eta Gelbentzu herriek osatzen dute Odieta harana. Herri txikiak dira guztiak, 360 biztanle baitira denera. Heldu den astean herriz herri banatuko dute Ibarraren liburua.
Eskualde bizia
2012an, Odieta ibarraren egunerokoa eta historia bertsotan kontatu zuen Ibarrak, Odieta, izkutuko altxorraren aztarrikan liburuan. Bertsoekin batera, haranaren argazki ugari ageri dira bertan, Iñaki Bergara argazkilariak egindakoak. "Hor kontatu nuen, esaterako, Euskal Herrian euskaraz idatzitako bigarren liburuaren historia. Santxo Elso Latasako apaizak idatzi zuen, baina ez da alerik topatu", azaldu du.
Eskualde txikia den arren, gero eta "biziagoa" dagoela dio Ibarrak. Denbora gutxian, kulturaren inguruan ekitaldi eta batzordeak antolatu dituzte: euskara batzordea eta kultura batzordea, kasurako. "Iraultza txiki bat da bailara honetarako; mugimendu asko dago. Adibidez, Santurberko baseliza herriak berreskuratu zuen, eta hilero ekitaldi kulturalak egiten ditugu han".
Edurne Elizondo
Hilabete bat ere ez da joan Iruñeko gaztetxea inauguratu zutenetik, hiriko udalak itxi duen arte. Joan den urriaren 29an egin zuten Caparrosoko txaleta zabaltzeko besta, eta azaroaren 15ean eman zuten udaleko agintariek hura ixteko agindua. Sarrailak aldatu, eta sarrerak zurkaiztu zituzten udaltzainek joan den astean. "Aurretik inolako abisurik eman gabe hustu dute eraikina", salatu dute gaztetxeko kideek.
Udalak segurtasun arrazoiak jarri ditu mahai gainean gaztetxea ixteko, Caparrosoko txaletean "baimenik gabeko" obrak egin dituztelako. Erakunde horrek hilaren 14an egin zuen lehen urratsa: Geroa Baik aurkeztutako mozioa onartu zuen Lehendakaritza Batzordeak, udalari eskatzeko gaztetxeko kideekin zuen kontratua bertan behera uzteko. Hurrengo egunean bete zuen udalak eskaera hori, hain zuzen ere.
Gaztetxeko batzarreko kideek ez dute bat egin udalak emandako azalpenekin, eta iazko abenduan Compañia karrikako eraikina okupatu zutenetik egin duten negoziazio prozesuan izandako gorabeherak salatu dituzte. "Eraikina husteko mehatxupean aritu ginen negoziazio horietan; udalari lagapen kontratu bat proposatu genion, baina ez zuen onartu; udalak egindako kontratua onartu genuen gero, erabat ados ez egon arren". Sinatzeko orduan, ordea, "aurrez adostuta ez zegoen lagapen kontratu prekario bat" aurkeztu zuen Iruñeko Udalak, eta hori onartu zuten, azkenean, gaztetxeko kideek.
Jendaurrean agertu dira asteon, eta Iruñeko hamaika gizarte talderen eta eragileren babesa jaso dute. Udalarekin kontratua sinatu eta gero, otsailean hasi ziren gazteak eraikina egokitzeko proiektua garatzen, erakunde horrekin. Baina "ez aurrera eta ez atzera" gelditu zenez, udan urrats bat egitea erabaki zuten gaztetxeko kideek. Ekainaren 18an, Compañia karrikako eraikina utzi, eta Caparrosoko txaletera mugitu ziren. Lanak egin dituztela aitortu dute, eraikina gaztetxe gisa erabiltzeko egokitzeko. "Udalarekin diseinatzen hasi ginen proiektuari jarraitu diogu, eta teknikariek gainbegiratuta", zehaztu dute gazteek. Ez udalaren teknikariek, halere. Berretsi dute ez dutela egin eraikinaren egiturari eragin dion lanik.
Lanak gaztetxea ixteko arrazoia baino gehiago aitzakia izan direla uste dute gaztetxeko kideek. Salatu dute, gainera, ez zutela itxieraren berririk jaso aurretik, erakunde horrek eta gazteek harremana izan arren. "Gure gauzak barruan genituen; udalari eskatu genion udaltzainik ez egotea guk haien bila joan behar genuenean, baina hamar genituen zain, gutxienez", salatu dute gaztetxeko kideek. Konfiantza galdu dutela erantsi dute.
"Ezustean"
Ezustean harrapatu zituen gaztetxeko kideak, joan den astean, udalaren erabakiak. Izan ere, hilaren 14ko Lehendakaritza Batzordean, EH Bilduko zinegotzi Patri Peralesek mozioa aurkeztu zuten taldeei egotzi zien "presaka" aritu nahi izatea gaztetxearen auzian. Lanengatik txostena zabaldu zietela azaldu zuen, baina ebazpenaren zain zirela. Azkenean, ordea, mozioa onartu eta biharamunean agindu zuen udalak gaztetxea ixtea. Udalaren asmoa da eraikinean beharrezkoak diren obrak martxan jartzea, eta datorren urtarrilean, berriz, lehiaketa publikoa egitea, kudeaketaren ardura emateko.
Gaztetxeko kideen hitzetan, gertatutakoak agerian utzi ditu "erakundeen eta herri mugimenduaren arteko tentsioak". Beren proiektuarekin aurrera jarraitzeko asmoa agertu dute; abenduaren 2an ezagutaraziko dute, eta 3an, berriz, gaztetxeen eta autogestioaren aldeko mobilizazioa eginen dute. Parte hartzera deitu dituzte herritarrak. "Oraingoa izan da gaztetxe baten itxierarik isilena": horrela laburbildu dute Caparrosoko txaletaren inguruan gertatu den guztia.
Jon Barberena Azaroa iluna da. Ilunegia. Arratsaren iluntasunak egunaren argitasunari lekua kentzen dio, baina beti eguerdiko orduak errespetatuz. Eguerdiak indarra du bizi garen gizarte honetan, bizi garen egutegi kristau honetan. Aspaldi, eguerdiko hamabietan lanuztea egiten zen nekazal eremuetan. Geldialdia Angelus zeritzon ezkil doinua aditzean gertatzen zen. Egutegia gorriagoa izan zitekeen mundu santu honetan, azaroaren arratsen pareko margo ilunez margotuak ageri...