Meatokia eraikiz gero, Zizur eta Galarko zendeetako kontzejuetan izango luke eragina. Horietan ez ezik, Etxarrin, Biurrunen, Muruzabalen, Garesen, Belaskoainen eta beste hainbat herritan ere nabarituko litzateke efektua.
“Kolonizazioak arrakasta izan du: frantziarrak sentitzen dira”
Bidaiatzen jarraitzeko gogoa baino ez dio eman Martinika uharteak Ilazki Lakuntza (Iruñea, 1988) eta Oihan Briere (Miarritze, 1989) bikoteari. Hamar hilabete igaro dituzte lanean Kariben, hango errealitate latza ezagutzen eta horretatik asko ikasten. Uztailaren 14tik Iruñean dira berriro, baina dagoeneko ari dira antolatzen hurrengo bidaia.
Lakuntzak azaldu du zergatik joan ziren: "Hemen genituen lan aukerak ez ziren ugariak, eta atzerrian esperientzia bat izan nahi genuen". Briere diseinatzaile grafikoa da, eta lan eskaintza bat lortu zuen Karibeko uhartean. Publizitate agentzia batean aritu da zuzendari artistiko moduan hilabete hauetan. Lakuntza lanik gabe joan zen —"baina gogo handiarekin"—, eta kostatu bazitzaion ere, lortu zuen egitekoa. Espainol Filologia ikasia du, masterra du irakasle aritzeko, eta ordezkapen bat egiten aritu da hango institutu batean, gaztelerazko eskolak ematen. Biek ez dute dudarik, eta zentzu guztietan esperientzia guztiz aberasgarria izan dela diote.
"Jendeak uste du Martinika hondartza eta paradisua dela, eta egia da, neurri batean horrela da. Natura izugarria da, baina herritarren errealitatea guztiz bestelakoa da", esan du Lakuntzak. Frantziatik milaka kilometrora dagoen arren, Parisen politiken menpe dago Martinika. 1635etik izan da Frantziako kolonia, eta 1946. urtean departamentu estatusa hartu zuen. "Gatazka asko dituen irla da. Kristobal Kolonek deskubritu zuenetik, sufrimendua baino ez du jasan. Karibe indiar guztiak hil zituzten, eta langilerik gabe gelditu zirenean, Afrikako esklaboak ekarri zituzten. Orain, biztanleria guztiz afrikarra da, beltza, eta 1846. urtera arte esklaboak izandakoak". Bikoteak azaldu duenez, biztanleriaren gehiengoak asimilatu du Frantziako identitatea, eta ez dute zerikusirik izan nahi Afrikarekin, haien kultura tradizionala —kantuak, dantzak…— hangoa izan arren.
"Kolonizazioak horrenbeste arrakasta izan du, frantziarrak sentitzen dira". Gainera, Frantziak politika erabat diskriminatzailea erabiltzen du Martinikan, adibidez, hizkuntzarekin. Kreolera da hango hizkuntza, baina ez da ofiziala. Orain dela gutxi arte, gainera, debekatuta zegoen kreoleraz mintzatzea, esklaboekin eta arruntasunarekin lotzen zutelako. "Egun, herritarrek ez dute bere kultura aintzat hartzen, ez dira identifikatzen gutxiagotasun konplexua dutelako, eta Frantziakoa izateak, berriz, prestigioa ematen die". Badago Martinikan mugimendu independentista eta autonomista, aldaketa nahi duena uhartean, baina oso gutxi direla azaldu dute. "Gehienek ez dute kontzientziarik, miserian eta izututa bizi izan direlako orain dela gutxi arte, eta denbora behar dute".
Badute, gainera, beste gatazka larri bat: becqueak. Kolonoen ondorengoak dira becqueak, uharteko biztanleriaren %1. Txuri-txuriak dira, eta haien artean baino ez dira erlazionatzen eta ugaltzen. "Haiek dute boterea uhartean; haiek kontrolatzen dituzte laborantza guztiak, eta prezioak adostu; prezio ezin altuagoak, gainera". Klanetan bizi dira, eta hiritarrak —atzerritarrak— gorrotatzen dituzte, "haien ekonomia ezegonkortzen dutelako". Beltzek haientzat esklaboak izaten jarraitzen dute. Eta horrela sentitzen da oraindik ere biztanleriaren zati bat: "Esklabo modernoak". Izan ere, lan baldintzak oso gogorrak dira; soldatak, oso baxuak, eta bizitza, garestiegia. "Martinikan legea egiten dute becqueek".
Horren ondorioz, gizartea guztiz desegituratuta dago, sustrairik gabe, eta errealitatearen kontzientzia hartzea oso zaila da. Denbora gutxi pasatu da kolonizazioa izan zenetik eta esklabo izateari utzi ziotenetik. "Haien arabera, frantsesa izateak libre egin ditu, baina ez dira konturatzen Frantziak guztia kendu diela". Frantziako nortasun agiria dute, hezkuntza sistema hangoa da, eta uhartea frantziarren erritmo eta ordutegiekin bizi da. Karibeko uharte "onenetarikoa" da Martinika, baina, era berean, desberdintasunak nabarmenak dira. Pobrezia handia dago. Uharte pribatuak dituzten familiak daude. Dena da Frantzian baino askoz garestiagoa, oinarrizko jakiak batez ere. Horregatik, funtzionarioek gehiago kobratzen dute Martinikan, %40 gehiago.
Horretaz guztiaz konturatu da Lakuntza lanean. Ikasleekin asko ikasi duela azaldu du. "Hemengo arazoez jabetu naiz haiekin hitz egitean". Gaztelera irakasten zuen, baina metodologia guztiz desberdin batekin, eta horrek gauzetan sakontzeko aukera ematen zion. "Ez genuen bakarrik gramatika lantzen; idazleen testuak lantzen genituen, eta eztabaidatu egiten genuen". Harreman ona izan zuen ikasleekin, eta penatuta bukatu zuen lana.
Martinikako denbora amaitu da Lakuntza eta Brierentzat, baina orain Kanadara joan nahi dute. Irailean, seguruenik. "Horrelako esperientziek ez dute konparaziorik. Gogorra bezain ederra izan da".
La Montañesaren eta Mankomunitatearen auziko epaia berretsi du Gorenak
Lan baldintza hobeak aldarrikatzeko, billabesetako langileek greba egin zuten 2004an, zerbitzua La Montañesa enpresak kudeatzen zuenean. Azkenean, enpresak Iruñerriko Mankomunitatearekin akordio ekonomiko bat erdietsi zuen. Mankomunitateak, baina, ez zuen adostutakoa bete, eta, orduan, La Montañesa enpresak auzitara eraman zuen gaia. 2009an, mankomunitateak 953.500 euroko kalte-ordainak ematea erabaki zuen justiziak. La Montañesak helegitea jarri zuen, eta 3,9 milioi euro eskatu zituen. Orain, Espainiako Auzitegi Gorenak atzera bota du helegitea, eta hasierako kalte-ordaina berretsi du. Ez dago helegiterik aurkezteko aukerarik.
Mankomunitateko presidentea, Jose Muñoz, kontent agertu da. Azaldu duenez, mankomunitateak ordaindu du jada epaiak zehaztutako kantitatea. Berez zigorra 953.500 eurokoa den arren, auzibidearen gastuak bere gain hartu behar izan dituzte, eta ia 7.700 euro gehiago eman behar izan dizkiote enpresari. Osotara, 960.000 euro.
Auzi luzea da La Montañesa eta Iruñerriko Mankomunitatearen artekoa. 2005ean eskatu zuen enpresak lehenengo aldiz akordio ekonomikoa betetzea, baina errefusatu egin zuten. Enpresak helegitea aurkeztu zuen, baina auzitegiek ez zuten onartu. 2009an, beste helegite bat aurkeztu, eta auzia beste behin ikertu zuen beste epaitegi batek. Horrek 953.500 euro inguruko ordainketa agindu zuen. La Montañesak diru gehiago eskatu zuen, baina ez dute aintzat hartu.
TCC enpresa ere kexu da
La Montañesa enpresak 2009ra arte kudeatu zuen Iruñerriko autobus zerbitzua. Gaur egun, TCCren esku dago. Bertako enpresa batzordeak salatu du itun kolektiboa bertan behera geratu dela. Orain, soldatak %6 jaits ditzakete, eta 40 orduko lanaldia ezar dezakete. Horrek kaleratzeak eragin ditzake. "Kudeaketa txarra" jo dute egoeraren erantzuletzat.
Isuna ezarri diete ogiaren prezioa igotzea adostu zuten okindegiei
Bi milioi euroko isuna ezarri die Espainiako Lehia Batzordeak Nafarroako zortzi okindegiri, ogiaren prezioa igotzea adosteagatik. 2011ko otsailean, euro batetik 1,05 eurora igo zuten ogi barra arruntaren prezioa Iruñerrian. Enpresa hauek jaso dute isuna: Berlys Corporacion Alimentaria, Horno Artesano, Union Panadera de la Ribera, Arrasate, Fabripan Yori, Panaderia Miravalles, Hornamosopan eta Navarpanek.
Batzordeak salatu du igoera "orokorra" izan zela. Horregatik, lege urraketa "larritzat" jo du. Izan ere, "oinarrizko elikagaia" baita ogia. Nabarmendu duenez, zortzi enpresa horien arteko akordioak saltzaileengan eta kontsumitzaileengan izan du eragina. Ogi ekoizpenaren %80 zortzi enpresa horien esku dago. Beraz, haien itunaren ondorioz, 2011. urtean ogia %5 garestitu zen Iruñerrian.
Leitzako Udalak azokan euskara sustatu nahi du
Leitzako Udalak onartu egin du Euskara Batzordeak egindako proposamena. Euskararen erabilera bultzatzeko eta normalizatzeko asmoz, Leitzako ostiraleroko azokan jendaurreko elementuak gutxienez euskaraz jartzeko erabakia hartu du Udalak. Hortik aurrera...
“Autismoa eta Downen sindromea dutenen dohainak elkartu nahi ditugu”
Ia sei urte dira Andoni Zilbeti (Iruñea, 1978) Motxila 21 taldeko kidea dela. Gitarra elektrikoa jotzeaz gain, taldeko furgoneta gidaria ere bada. Londresko The Autistix taldea maiatzean izan zen Euskal Herrian. Orduan bi taldeen artean sortutako harremanari esker, abuztuaren 26an Londresa joango dira Iruñeko taldekoak. Hango bizipenak dokumental batean jasoko ditu Iñaki Alforja zinemagileak.
Laster Londresen izango zarete hainbat kontzertu eskaintzeko. Nola sortu da hara joateko aukera?
Truke kontua izan da. Maiatzean, The Autistix taldeko kideak etorri ziren. Autismoaren sindromea duten bost musikarik osatzen dute talde hori. Haiekin ere boluntarioak aritzen dira. Proiektu bat jarri genuen martxan, truke hori gauzatu ahal izateko. Hala, haiek Euskal Herrian izan ziren maiatzean, eta guk bisita itzuliko diegu abuztu amaieran.
Nolakoa izan zen Euskal Herriko bisita?
Zoragarria izan zen. Herri askotan eman genituen kontzertuak The Autistixekoekin; tartean, Getarian (Gipuzkoa), Iruñean eta Durangon (Bizkaia). Horrez gain, hitzaldi batzuk ere eman genituen. Azken finean, hainbat alorretan elkarrekin egin nahi genituen gauzak egin genituen.
Nolakoa da bi taldeen arteko harremana?
Handik hona etorritako jendearekin oso harreman ona izan dugu. Interneti esker, kontaktuan jarraitzen dugu, eta oso adiskidetasun polita lortu dugu. Hala ere, egia da hizkuntza askotan arazo handia dela. Nahiz eta ez dugun ongi ulertzen, aurrera egiten dugu.
Zein da Londreserako duzuen plana?
Abuztuaren 26an irtengo gara Londresera bidean, eta irailaren 1a bitarte egongo gara. Haiek guretzako programa berezi bat prestatuko dute. Besteak beste, Picadilly Circus eta Camden Townen joko dugu. Horrez gain, turismo apur bat egiteko ere aprobetxatuko dugu bidaia. Autismoa eta Downen sindromea dutenen dohainak elkartu nahi ditugu, batera gauza politak egin ahal izateko.
Iñaki Alforjak zuen bidaiaren inguruan dokumental bat egitekotan da.
Hala da. Iñaki Alforjak Motxila 21 taldearen inguruko dokumental bat egin nahi zuen. Besteak beste, taldearen bizitza islatu nahi du, eta kide bakoitzari elkarrizketa egitekotan dela uste dut. Verkamin sistemaren bitartez proiektua finantzatzeko aurreikusitako 12.000 euroak lortu ditu. Beraz, gurekin batera joango da Londresera Motxila 21, London Tour (Motxila 21, Londresko Bira) dokumentala grabatzera.
Bidaia zuen poltsikotik ordainduko duzue?
Europako Batasunak ematen duen diru laguntza baten bitartez lortu dugu bidaia egin ahal izateko dirua. Horri esker, posible izango da gure lehenengo esperientzia atzerrian. Izan ere, Euskal Herriko txoko askotan jo izan dugu, baina ez gara inoiz talde gisa atzerrian izan.
Zenbat lagun joango zarete Londresa?
Oraingoz, ez dugu zenbatekoa erabat zehaztua, baina pentsatzen dut taldeko kide guztiak joango garela. Horrez gain, ziurrenik ere gurasoek etorri nahiko dute. Taldekideak 23 gara, eta gurasoekin 30-35 bat izango garela pentsatzen dut. Lana dugu dena ondo antolatzen. Horrelako talde handi batentzat ostatuak-eta hartzea ez da batere erraza. Gainera, taldean baditugu zeliakoak, diabetikoak... Faktore asko hartu behar izango ditugu kontuan.
Taldekideak urduritzen hasi dira?
Londresera joateko aukera genuela jakin genuenean jarri ginen apur bat urduri. Kontzertu pila bat eman ditugu, eta, oraingoz, lasai gaude.
Errepertorio berezirik prestatu duzue?
Printzipioz, azken urteetako kontzertuetan jotzen ditugun abestiak jotzea daukagu aurreikusia. Hala ere, sorpresatxoren bat izan daiteke, nork daki.
BELATEKO BIDEA, IREKITZEAR
Luis Zarraluki Nafarroako Gobernuko Sustapen kontseilariak adierazi duenez, Belateko tuneletan Iruñera doan bidea uztail bukaeran irekitzeko asmoa dute, tunelaren hegoaldeko hegalaren egonkortze lanak amaitu baitituzte. Bide hori apiriletik itxita egon da, urte hasieratik ia etenik gabe izandako euriteek eragindako luizien ondorioz. Abuztuan inguruan dagoen lur guztia kendu eta obrak hil bukaerarako amaituko dituztela aurreikusi du Zarralukik.
Euskararen egoera dela eta, “kezka” agertu du Nafarroako euskalgintzak
Nafarroa eta euskara. Horiek dira Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluko hainbat kide mugiarazi dituen ardatz nagusiak. Izan ere, Nafarroan euskararen normalizazio prozesuak dituen oztopoek kezkatuta, euskalgintza osatzen duten AEK, IKA, Sortzen-Ikasbatuaz, Nafarroako Ikastolen Elkartea, Topagunea eta EHE erakundeak bertako egoera aztertzeko diagnostiko bat egiten hasi ziren. Hain zuzen ere, hori partekatu nahi izan dute martxotik ekainera bitartean zazpi batzarretan Nafarroako euskalgintzarekin zein norbanakoekin.
Maite Inda Kontseiluko kideak adierazi duenez, guztia 2010etik dator: "Maiatzean euskaraz bizitzeko eskubidearen bermea eskatu genuen Iruñean manifestazio jendetsu batean, eta, ordutik, buru-belarri dabil lantaldea". Ondorengo bi urteak, 2011 eta 2012, hausnarketa egiten eman zituzten eragileek. Argi zeukaten egindako lana ezin zela geratu sei erakunde horiek biltzen ziren mahaiaren bueltan, eta horregatik erabaki zuten diagnostikoa sozializatzea. Joxerra Olano IKAko kideak azaldu duenez, batzarren helburua euren iritzia partekatzea eta jendearen ekarpenak jasotzea zen: "Garbi genuen hasieratik euskaldun eta euskaltzaleontzako batzarrak izango zirela".
Martxoan egin zen lehen batzarra Iruñean, euskalgintzan nahiz euskalgintzatik at euskararen eremuan zeresana daukan jendearekin bilduta. Horrez gain, beste sei batzar egin zituzten, Nafarroa sei eskualdetan banatuz. Saioak Tuteran, Agoitzen, Lizarran, Etxarri-Arantzen, Atarrabian eta Donezteben izan ziren. Doneztebeko euskara teknikari Eneko Anduagak oso ontzat eman du herritarrak euskararen alde mugitu izana eta tartean gazteak egotea. "Kantitatea baino gehiago, kalitatea bilatzen dute, eta hori oso ona da", gaineratu du Anduagak. Indak baieztatu du parte hartzea kolore aldetik oso plurala izan dela.
Aurrera begira, irailean berriro elkartuko dira, han eta hemen jasotakoak analizatu eta plangintza bat prestatzeko. Egitasmoen kateatze bat sortzeko asmoa dute Kontseiluko kideek, helburuak erdiesteari begira. Garikoitz Torregrosa Sortzen-Ikasbatuaz-eko Nafarroako koordinatzaileak argi du beharrezkoa dela etorkizun hurbilean norbanakoak aktibatzea: "Dinamika iraunkorrak eraiki behar dira, jendea berriro ilusioz euskararen alde lan egiteko".
Bertzalde, Gorka Iriarte EHEko kideak adierazi duenez, eskualde batzuk ukitu gabe gelditu dira, eta horietara hurbiltzen saiatuko dira. Lantaldeko kide guztiak bat datoz etorkizuna indar metaketan dagoela: "Asko ari gara euskalgintzan lanean, eta bada garaia gure indar guztiak egoki artikulatzeko", azaldu du Indak.
Horrez gain, euskalgintzako kideek jakin badakite ezin direla inoren oparien zain egon. Olanok gogorarazi du duela ez hainbeste euskararen aldeko "pauso mardulak" eman zirela eta garai hartako ilusioarekin lan egin behar dela: "Orduko indarra berreskuratu behar dugu, eta gure eskutan dagoen guztia egin, euskaldunok baitugu giltza; inork ez dizkigu babak eltzetik aterako".
Tokiko hutsuneei aurre egiteko asmoz, maiatzean Iruñeko euskalgintzak hiriko hizkuntza paisaia euskalduntzeko dinamika martxan jarri zuen, Aldatuko dugu! lelopean. 2010ean indarrean zegoen Ordenantza aldatzeko lanetan hasi ziren. Maite Inda Kontseiluko kidearen arabera, "guk Iruñeko kartel eta seinaleetan euskara agertzea aldarrikatu genuen, eta 2012an ordenantza aldatzea lortu genuen, 2.600 iruindarren sinadurei esker".
"Hizkuntzapaisaian euskarak eta gaztelaniak presentzia berbera izanen dute". Hori dio ordenantzak teorian, baina praktika bestelakoa da, eta hori aldatzeko sortu da dinamika hori.
Gakoa herritarrek
Giltza herritarrek izanik, iruindarrei oker dauden hizkuntza paisaiaren seinaleei argazkia atera eta eurei helarazteko eskatu diete. Dagoeneko, 50 argazkitik gora jaso dituzte, eta batzuk erregistroan sartu dituzte. Gainontzekoak irailean sartuko dituzte. "'Pamplona' jartzen duten hiri sarreretako kartelak aldatzeko eskaera tramitatu dugu, eta gero hurrenkera bat jarri dugu, lehentasunen arabera", dio Indak.
Garikoitz Torregrosak jakinarazi duenez, oposizioarekin elkarlanean aritzeari esker, aurtengo aurrekontutik 14.000 euro desegokiak diren kartelak aldatzeko bideratzea erdietsi dute. Indaren arabera, "zenbateko hori urtea amaitu baino lehen exekutatu behar du udalak, bestela dirua galduko da. Horregatik ekingo diogu jo eta ke gai horri irailetik aurrera".
Euskalgintzako kideek garrantzitsutzat jotzen dute norbanakoen indarra azpimarratzea. "Herritarrak herri mugimenduarekin elkarlanean arituta, irabazteko aukera handia dago", esan du Indak. Hori dela eta, euskaltzaleek elkar hartuta, eta garai bateko ilusioa berreskuratuz, lanari ekiteko beharra nabarmendu du.
Euskara eta auzolana
Uztail honetan, ohi bezala, Iruñeko sanferminek protagonismo berezia izan dute. Txupinazoa bera atzeratzeko modukoa izan da aurten ikurrinaren presentzia, nafar jendartearen euskal izaeraren adierazgarri gisa indarra duen ikurra, eta garaipen pozgarria izan da jai herrikoien aldeko jai-gunea ere, herri-ekimenez hainbertze urtez lan egin ondotik azkenean irekitzea lortu dena. Behin bestak iraganda, eta herritarren adierazpen eta presentziaren arrakasta ezin eramanez, agintarien jazarpena etorri da, bortz gazteren atxiloketarekin. Tristea bada ere, jada ohikoa bilakatu den jazarpena, "mendeku gisa". Euren haserreak agertzen digu herriaren garaipena.
Hilabetea amaitzear da, eta sanferminen ondotik, hamaika hitzordu ditugu uda honetarako, jai herrikoiez gozatzen segitu ahal izateko. Honako honetan, euskara, auzolana eta jaia biltzen dituen ekimen berri bat proposatu nahi genuke: Artzibarreko Zazpe herrian, euskaraz bizitzeko Barnetegi Autogestionatua egiten ari dira egunotan, hain zuzen ere, joan den astelehenean hasi eta heldu den abuztuaren 4ra arte. Aurtengoa hirugarren edizioa da, eta bere garrantzia hartzen ari den hitzordua dela erran dezakegu.
Iruñerriko, Nafarroako eta Euskal Herri osoko herritarrei egiten zaien gonbidapena da. Ehunka izanen dira udako egun hauetan euskalduntzeko ahaleginean dabiltzan lagunak, eta aukera bat gehiago da Artzibarreko hau ere.
Iruñeko sanferminetan herri-ekimenaren eta euskal izaeraren alde egiten den ahaleginak Zazpen badu bere jarraipena: euskara aldarrikatzetik, euskalduntzeko aukera eskaintzera jauzi egiten da, talde-antolakuntzari esker eta, bide batez, herria biziberritzeko auzolana indartuz. Hain zuzen ere, auzolanean berreraikitzen ari den herria da Zazpe, eta udako Barnetegiaren barnean, bultzada azkarra jasotzen du.
Horrez gainera, euskaraz egin ahal izanen diren gisa guztietako jarduerek euren lekua izanen dute egun horietan; aldez aitzinetik prestatutakoak batzuk, guztiz bat-batekoak bertze aunitz, han bilduko direnen gogoaren arabera. Eta, noski, gisa honetako talde-ekimen guztietan izan ohi den osagaia da bestarena, bai behinik behin, auzolana tartean dela. Suaren inguruko gaubelak aurreikusten dira... Nafarroako erdi-ekialdeko inguru honetan, mendia eta erreka lagun, uda-giroko opor ederrak iragateko hitzordu aproposa, aipatutako jarduerek aberasten dutena.
Jaia bai, aldarrikapena ere bai, eta, horrez gainera, hitzetatik ekintzetara iragateko gonbidapena. Euskalduntzea helburu, auzolana bide. Uda honetan Artzibarren elkartuko gara. Animatuko zarete?
IRUÑEKO BALUARTEKO LANAK, AURRERA
Aurrera jarraitzen dute Iruñeko Labriteko baluartea berreraikitzeko lanek. Iragan otsailean, harresiaren zati bat erori zen, eta, geroztik, konpontzen ari dira. Orain, obren bigarren faseari ekin diote. Fase horretan, hamar panel jarriko dituzte, gotorlekuaren egitura sendotzeko asmoz. Horrez gain, zenbait kanoi eta harresi bat berreraikiko dituzte, eta Santa Maria plaza baluartearekin lotuko duen eskailera bat egingo dute. Gainera, Baluarte Baxuko sastrakak kentzen ari dira.