Euskara

Abiapuntu eta helmuga

Abiapuntu eta helmuga

Kattalin Barber

Iruñeak ez zuen euskaraz idatzitako libururik". Horixe nabarmendu du Roldan Jimeno historialariak. Ez zuen. Baina orain badu. Iruñeko Udalak lehenbiziko aldiz argitaratu du Iruñeko historia euskaraz kontatzen duen liburu bat: Iruñeko historia. Hiriaren ibilbidea historian barna. Euskara da abiapuntu eta helmuga. Jimenok azaldu du lanak balio handia duela, "Iruñeak behar zuelako euskaraz idatzitako liburua".

32 adituren ahotsak jaso dituzte liburuan, tartean hainbat historialari eta ikertzailerenak, bai eta kazetaritza, soziologia, pedagogia, filologia eta biologia arloetako zenbait profesionalenak ere. Antzinarotik aro garaikidera arte, Nafarroako hiriburuaren historian ibilbidea egitea proposatzen du lanak; hain zuzen ere, 2016. urtera arte.

Iñaki Azkona Iruñeko Udaleko euskara koordinatzailearekin batera egin ditu Jimenok koordinazio lanak. Liburuaren jatorria azaltzeko, historialariak 2002. eta 2003. urteetara egin du jauzi, udalak eta Nafar Ateneoak urte hartan antolatu baitzituzten hiriko historiaren euskarazko ziklo monografikoak. "Nolabait, historialari euskaldunen topaketak izan ziren, eta, aurrenekoz, Iruñeko historia euskaraz aztertu zen". Jimenok gogoan du oso arrakastatsuak izan zirela, aurreneko aldiz zuzenean euskaraz idatziak zirelako historiako garai ezberdinetan adituak ziren hainbat lagunek aurkezturiko lanak. Halaber, "euskararen erabilera maila akademikoan hartzen ari zen indarraren erakusle" izan ziren.

Horren ondotik, bildutakoa argitaratzeko xedea izan zuten, baina asmo hori, arrazoi ugari direla medio, ez zen gauzatu, eta liburuak ez zuen argia ikusi. Gobernu aldaketa iritsi arte "ez zen posible izan". Hamasei urte ordenagailuetan gorderik igaro ostean, orain Iruñeak badu euskaraz idatzitako bere historiaren liburua. "Gainera, ez da edozein historia liburu", zehaztu du Jimenok. "32 espezialistak idatzi dituzte testuak, eta ikuspegiak askotarikoak dira; liburuak historiaren ikuspegi guztiak edo ia guztiak hartzen ditu barnean".

Hainbat ikerlari eta adituren artikuluen bitartez, jakintza arlo eta ikuspuntu ezberdinak hartu dituzte abiapuntu geografiaren, politikaren, gizartearen, hizkuntzaren eta kulturaren bilakaera aztertzeko; hiriaren historiari errepasoa egiteko.

Orduko txostenak berreskuratu, eguneratu eta hiriaren ikuspegia zabaltzen duten beste hainbat lanekin osatzea izan da aurreneko ahalegina. Iruñeko historia aztertzeaz gain, testuek euskara, literatura, artea eta emakumeen hiria jorratu dituzte. "Hutsuneak osatzeko ahalegina egin dugu hiru urte hauetan; batzuk gazteleraz idatziak dira, baina gehienak euskaraz sortuak dira".

Euskarazko testua izaki, euskararen beraren eta Iruñeko euskaldunen historiari buruzko testuak ditu argitalpenak. Besteak beste, Iruñeko euskarazko literatura eta hiriko euskarari buruzko artikuluak egin dituzte Enrike Diez de Ultzurrun Sagalak, Ekaitz Santaziliak, Irene Lopez-Goñik, Eneko Zuloagak eta Juan Karlos Lopez-Mugartza Iriartek. "Harro gaude egindakoarekin, orain arte ez baita egin honen moduko lan mardulik; garrantzitsua da, bai euskararen ikuspegitik, eta baita 32 ahots jasotzen dituelako ere".

Zuzenean euskaraz sortua izatea eta adituen ikuspegi diziplinartekoa dira liburuaren balioak. Bide horretan, Jimenok uste du liburua "eredu" izan daitekeela Euskal Herriko hiri nagusienen historiak osatzeko. "Euskal Herriko hirien historia egiteko".

Joxemiel Bidadorri eskainia

Joxemiel Bidadorrek parte hartu zuen 2002. eta 2003. urteetako jardunaldietan, eta liburuak haren lan argitaragabea jasotzen du. Bidadorrek Iruñean euskaraz argitaraturiko liburuen historia ikertu zuen preseski bere ponentzian. 2010ean zendu zen historialari eta hizkuntzalari iruindarra, eta hari eskaini diote liburua. "Omenaldi moduko bat egin nahi izan diogu, eta oso hunkigarria izan da bere lana berreskuratzea eta argitaratzea".

Era berean, Jose Maria Jimeno Jurioren testu klasiko bat berreskuratu dute:, hiriak izan dituen izendapenen inguruan hark egindako artikulua, euskarara itzulita. Bilduma osatzen duten eduki nabarmenen artean, halaber, Ana Diez de Ureren Iruñeko emakumeen historia dago, bai eta NUPeko ikerlari diren Emilio Majuelo Gilek, Gemma Pierolak, Nerea Lopez Ibarrolak, Gotzon Garmendia Amutxastegik eta Fernando Mendiolak 1936ko gerraren inguruan Iruñean izan zen errepresioari buruzko testua ere. Iruindarren historiaz, hiriak sortu duen literaturaz, memoria historikoari lotutako gaiez, hiriaren garapen urbanistiko zein demografikoaz eta euskarari buruzko gaiak biltzen ditu liburuak.

Hizkuntza, eskubide eta berme

Hizkuntza, eskubide eta berme

Edurne Elizondo

Tuterakoa naiz, euskalduna. Batxilergora arteko ikasketak euskaraz egin ditut; Iruñera etorri, eta gaztelaniaz ikasi behar dut Erizaintza; halabeharrez, ordea. Etsigarria da". Amaia Muelarenak dira hitzak. Nafarroako Parlamentuan erran zituen, joan den astean, Erizaintzako ikasketak euskaraz jar ditzatela eskatzeko egindako agerraldian. Fakultateko ikasleen erdiak dira euskaldunak, eta martxan jarri dira, NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoari eta Nafarroako Gobernuari exijitzeko Erizaintza euskaraz irakasteko urratsak egin ditzatela.

Ez dira bakarrik. Euskalgintzak bat egin du eskaera horrekin; osasunaren arloko profesionalek ere bai. Jardunaldia egin du Osasungoa Euskalduntzeko Erakundeak NUPeko Osasun Zientzien fakultatean, hain zuzen ere, eta argi utzi du, batetik, ikasleek eskubidea badutela euskaraz ikasteko, eta, bertzetik, herritarrek ere bai euskaraz arta ditzaten. Erabiltzailearekin nahi duen hizkuntzan mintzatzeak eta komunikatzeak duen garrantzia nabarmendu dute erizainek eta medikuek.

Egindako praktiketan ikasi du Muelak hori. "Euskaldunekin euskaraz egiten duzunean, harreman hurbilagoa sortzen da, konfiantzazko giro bat; etxean direla sentitzen dute". Maite Velasco erizainak badaki Muela zertaz ari den. 1980. urtean bukatu zituen Erizaintza ikasketak, eta lehen arretan aritu zen, hasieran, lanean. Duela hamar urte, ospitaletik kanpoko larrialdien arlora aldatzea erabaki zuen, eta Iruñeko San Martin Doktore zentroan ari da geroztik. Euskaraz badakiela azaltzen duen txapa jartzen du beti soinean.

Euskaldun berria da Velasco, eta aitortu du hasieran kosta egin zitzaiola zerbitzuko erabiltzaile euskaldunekin hizkuntza horretan mintzatzeko urratsa egitea. "Euskaraz egiteko gai nintzen, baina halako beldurra sentitzen nuen. Azkenean, txapa jantzi, eta euskaraz egiten hasi nintzen gaixoekin".

Ez da damutu. Are gehiago, hainbat kasutan euskaraz egitea arretarik egokiena emateko berme izan dela nabarmendu du erizainak. "Zahar etxe batetik deitu gintuzten behin. Emakume bat artatu behar izan genuen. Oso urduri zegoen. Lasaitzeko zerbait ematea nahi zuten hango langileek. Ez zuen behar izan, ordea. Galduta zegoen, eta gelara itzuli baino ez zuen nahi. Gauez zen, eta momentuko urduritasunaren eraginez ezin zuen gaztelaniaz azaldu zer gertatzen zitzaion. Euskaraz mintzatu nintzen harekin, eta berehala lasaitu zen".

Osasungoa Euskalduntzeko Erakundeko kide da Velasco, eta erakunde bereko kide Arantza Zabala erizainarekin batera, Erizaintzako ikasleekin partekatu ditu bere esperientziak. Ikasleok ere badute zer erran hizkuntzak beren lan jardueran duen garrantziari buruz. Batek kontatu du ospitalean praktikak egiten ari zenean beti isilik zegoen gaixo bat ezagutu zuela, eta hitz egiten hasi zela ikaslea euskalduna zela jakin zuenean. Bertze batek, berriz, alzheimerrak jota zegoen emakume euskaldun bat artatu zuela bere praktiketan, eta urduri zenean, euskaraz egiten ziotenean lasaitzen zela.

Diagnostiko okerra

Ikasleon kontakizunak entzun ditu Lesakako osasun etxeko familia mediku Irune Tubiak. Bere lanean ere izan ditu antzeko egoerak. Herritarrek euskaraz ikasteko eta osasun zerbitzuetan euskaraz arta ditzaten duten eskubideaz harago, diagnostiko bat egiteko orduan hizkuntzak errateko duena nabarmendu du sendagileak.

Larrialdietan izandako kasu bat ekarri du gogora Tubiak. "Iktusa izandako gizon bat etorri zen. Aurretik euskalduna ez zen mediku batek artatu zuen, eta gaixoaren historia klinikoan jaso zuen iktusak eraginda ez zela gai esaldiak osatzeko. Harekin euskaraz hitz egin nuen, eta ez zuen inolako arazorik. Kontua zen gaztelaniaz ez zela esaldiak osatzeko gai, hizkuntza ez zuelako menperatzen. Diagnostikoa okerra zen; gertatzen dira halakoak".

Diagnostikoan sor daitezkeen hutsak bazter utzita, larrialdietara ailegatzen diren erabiltzaile anitz urduri eta kezkatuta egoten direla erantsi du medikuak, eta euskaldunek eskertzen dutela profesional euskaldun batekin hitz egin ahal izatea. "Lankideek niregana bidaltzen zituzten euskaldunak, konturatzen zirelako askoz ere lasaiago egoten zirela". Nork bere hizkuntzan hitz egin ahal izateak osasun zerbitzuaren kalitatea bermatzen laguntzen duela argi du Tubiak.

Orain Lesakan ari da lanean, baina berriki Arantzako osasun etxean eman zituen bi aste. "Adin bateko jendea etortzen zen, eta erizainari galdetzen zioten medikua euskalduna ote zen; erizainak azaldu zidan kontua zela medikuak euskaraz ez bazekien seme-alabekin itzuli nahiago izaten zutela". Bazekitelako zailagoa izanen zela mediku erdaldunarekin komunikatzea.

Profesionalek eta ikasleek argi dute euskara eskubide eta berme badela osasunaren arloan. Administrazioak, ordea, ez du hain garbi auzia. Ez, behintzat, datuen arabera. "Eremu euskaldunean, 70 lanpostutan baino ez da euskara eskakizuna; eremu mistoan, berriz, bakarrean". Zehazki, Nafarroako Ospitale Guneko 6.142 lanposturen artean, erizain postu bakar batean da euskara eskakizuna. Hori da egungo egoera; eta eremu euskalduneko postu horien artean daude sendagileak, erizainak, gizarte langileak eta administrariak.

Nafarroako Gobernuak administrazioan euskara arautzeko dekretua onartu zuen iaz, eta urtebeteko epea zehaztu zien departamentuei, nork bere euskara plana egin zezan. Asmoa da departamentuek beren beharrak jasotzea plan horietan. Oraindik ez dituzte aurkeztu.

Erizaintza ikasketen arloan, Nafarroako Gobernuak eta Nafarroako Unibertsitate Publikoak badute zer erran euskaraz eskaintzeko aukerari buruz. Ikasleek euskalgintzako ordezkariak izan zituzten lagun parlamentuan egindako agerraldian. Maite Inda da ordezkarietako bat, eta argi eta garbi egin du ikasleon mezuaren alde: "Erizaintza ikasketek dute euskaraz egin ahal izateko aukera gehien, ikasle euskaldunen kopurua kontuan hartuta; gainera, ikasketa horien bidez zerbitzu publikoa eskainiko duten profesionalak trebatzen dira; ondorioz, herritarren hizkuntza eskubideak bermatzen lagunduko dute".

Behatokiko ordezkari Arantxa Aranburuk bat egin du Indarekin. Azaldu du Arartekoarekin jorratu dutela auzia, eta erakunde horrek ere egin duela Erizaintza euskaraz eskaintzeko aukeraren alde. Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentuak babestu du proposamena; NUPek, ordea, "zailtasun teknikoak" jarri ditu mahai gainean aukera hori bazter uzteko.

Ikasleek eta euskalgintzako ordezkariek parlamentuko taldeei eskatu diete laguntza Erizaintza euskaraz ikasi ahal izateko urratsak egiteko, parlamentuak asmo horrekin bat egin baitzuen otsailean onartutako mozio baten bidez.

Bitartean, euskaraz ikasteko eskubidearen alde lan egiten jarraituko dute Erizaintzako ikasleek, berretsi dutenez. Euskaraz ikasi ahal izateko, hain zuzen, Nafarroatik kanpo joan behar izan dute hainbat Erizaintza ikaslek. Haietako bat da Irati Lasa. Idatziz hartu du hitza parlamentuan, "bazterketa" salatzeko.

NUPen gelditu direnek ikasgai eta erdi dituzte, egun, euskaraz, lau urteko ikasketetan. Euskaraz ikasteko dituztenak ez dira aurkitutako oztopo bakarrak. Kanpaina hasi dute ikaskideen artean sinadurak biltzeko, ikasketak euskaraz eskatzeko, eta ez dute beti jaso euskaraz ez dakiten kideen elkartasuna. Azaldu dute hainbat ikaslek uko egin diotela sinatzeari, "lanik gabe gelditzeko beldur" direlako. "Mito anitz dago; tartean, euskaraz egiteagatik puntu pila lortzen dugula", erran du Tubiak. Bertako hizkuntzak jakitea "gutxienekoa" dela argi du. Hizkuntzek balio erantsi bat ematen dutela.

Artea eta euskara, oinez

Artea eta euskara, oinez

Kattalin Barber

Hilabeteak falta dira Altsasuko Iñigo Aritza ikastolak Nafarroa Oinez festa ospatzeko. Bidea hasi du Sakanako ikastolak, halere, eta dagoeneko ireki dute Nafarroa Oinez festaren barruan urtero antolatzen den Artea Oinez erakusketa. Heldu den maiatzaren 5era arte egonen da ikusgai. 74 artistak euskararen alde jarri dituzte beren lanak Iruñeko Kondestablearen jauregian; Nafarroa Oinez ez baita egun bakarreko besta. Aurten, Altsasuko Dora Salazar artista omendu nahi izan dute erakusketaren bidez.

Artea Oinez erakusketan askotariko artista, belaunaldi eta estiloak daudela nabarmendu du Ione Areta Nafarroa Oinez festako koordinatzaileak: "Ibilbide luzeko artisten artelanak bildu ditugu, bai eta hasiberrienak ere". Diziplina ugaritako lanak bildu dituzte, eta, aurten, gainera, Sakanako artisten eta emakumezkoen lanek garrantzia hartu dute erakusketa ibiltarian. Hain zuzen ere, hamasei artista eskualdekoak dira, eta horietatik hamabi, berriz, emakumeak. Horien artean daude, besteak beste, Itxaso Altzelai, Jose Ramon Anda, Koldo Arnanz, Garbiñe Berastegi, Ana Goikoetxea, Asun Goikoetxea, Itziar Nazabal, Mikel Okiñena, Maider Perkal eta Bidatz Razkin artistak.

Hainbat hizkuntza eta teknika biltzen ditu erakusketak, Euskal Herriko artearen ispilu. Arteak ere, gero eta gehiago, euskaraz mintzatu nahi duelako, eta horren adierazle dira Iruñeko Kondestablearen jauregian paratu dituzten artelan guztiak. "Batzuek urtero bat egiten dute Artea Oinez ekinaldiarekin, eta haien obrak ematen dizkigute; urtero berriak ere gehitzen dira", azaldu du Aretak. Horregatik, esan daiteke euskal arte garaikidearen argazki orokor bat dela erakusketa. Bizi da aurtengo Nafarroa Oinez jaiaren leloa, eta erakusketa "are biziagoa" da, Aretaren hitzetan. "Oso ikusgarria da, erakargarria eta askotarikoa". Erakusketa ondoko artelanek osatzen dute, hain zuzen: hemeretzi eskulturak, sei argazkik, 27 pinturak, hainbat teknikaren bidez egindako hamalau grabatuk, eta teknika mistoetan egindako bederatzi lanek.

Urtero, Euskal Herriko artista bat omentzen du erakusketak, eta aurten Dora Salazarri eskaini nahi izan diote beren aitortza ikastolek. Bilbon bizi den arren, altsasuarra da Salazar, eta herrian dauka, oraindik ere, lantegia. Ibilbide luzeko artista da, eta erakusketa ugaritan parte hartu izan du; halaber, sari asko jaso ditu.

"Salazarren eskultura lanek nahiago dituzte espazio publikoak, nahiz eta haren ekoizpenaren puska handi bat askoz ere delikatuagoa eta intimistagoa den, barruko espazio baten babesa eskatzen duten materialez egina", idatzi du Josu Reparaz erakusketaren komisarioak katalogoan. "Haren sorkuntzetan bestelako izaki etereoak, lurtarrak, aireko zein itsasoko izakiak agertzen dira, baita giza gorputzaren interpretazio klasikoagoak ere, mugimenduarekin, dantzarekin, hiriekin eta hiritarra den horrekin lotuta", gaineratu du. Erakusketaren sarreran jarri dituzte haren bi obra: "Artistaren garapena irudikatzen dute". Bere ibilbidean, gai askoren artean, pisu berezia dute emakumearen inguruko gaiek.

Omenaldiaren nondik norakoak argitu ditu Aretak, eta nabarmendu nahi izan du artistak "betidanik" ikastolekin eta Nafarroa Oinez-ekin izan duen "konpromisoa". Horrez gain, bere lan artistikoaren maila goraipatu du. Hark ez ezik, emakume ugarik parte hartu dute erakusketa kolektiboan.

Arte plastikoen bidez Nafarroako euskarazko hezkuntza laguntzea da Artea Oinez egitasmoaren helburua: "Euskal artearen erakusleihoa izan nahi du. Euskal Herrian sortzen den artea aldarrikatu nahi dugu, eta, artistei erakusleiho bat eskaintzen diegun bitartean, euskara eta ikastolak bultzatzen ditugu", esan du Aretak. Azken finean, artea eta euskara bultzatzea da xedea.

Erakusketa ere, oinez

Oinez ibiliko da erakusketa bera ere. Maiatzaren 5era arte egonen da erakusketa Iruñeko Kondestablearen jauregian, eta hortik Altsasura eginen du bidea, gero: herriko Iortia kultur etxean egonen da maiatzaren 11tik ekainaren 1era. Erakusketan ikusgai dauden artelanak erosteko aukera dago. "Artelan batzuk saltzen dira, eta bigarren erakusketara lan gutxiago iristen ohi dira", azaldu du Aretak.

Koordinatzailearen hitzetan, Artea Oinez erakusketa "arrakastatsua" izan ohi da. Bigarren urtea izango du Kondestablearen jauregian: "Aurretik Iruñeko Ziudadelan egin da, eta bisita gehien jasotzen zuen erakusketa zen. Kondestablean ezin dugu zenbatu, baina argi dugu artisten artean eta euskal komunitatean errotutako proiektua dela".

Urteak dira erakusketa antolatzen dutela; 1990eko hamarkadan egin zuten lehendabiziko aldiz, hain zuzen ere. 2000. urtetik, berriz, egungo formatua hartu zuen.

Mugarik gabeko ofizialtasuna

Mugarik gabeko ofizialtasuna

Edurne Elizondo

Erdigunean. Egungo testuinguru politikoaren erdigunean jarri nahi du EHE Euskal Herrian Euskaraz taldeak hizkuntza. Erdigunean, oraindik ere, euskarari ezartzen zaizkion mugek "lehen eta bigarren mailako herritarrak" sortzen dituztela salatzeko; erdigunean, muga horiek, oraindik ere, euskaraz bizitzea "ezinezko" bilakatzen dutela agerian uzteko. Mezu hori zabaltzeko, manifestaziora deitu ditu EHEk Euskal Herriko herritarrak: Iruñean eginen dute protesta nazionala, bihar, 17:30ean, autobus geltoki zaharretik abiatuta, Mugarik gabeko euskara lelopean.

"Herrialde guztietan eztabaida erabakigarriak gertatzen ari dira orain, eta horietan eragin behar dugu", erran du EHEko kide Azaitz Gartziak, egungo testuinguruaren garrantzia azaltzeko: "EAEn estatutu berriari buruzko eztabaida dago mahai gainean, eta Ipar Euskal Herrian, berriz, lurralde elkargoari buruzkoa. Nafarroan hauteskundeak izanen dira urtebete barru, eta euskararen legea dute mahai gainean", erran du.

Duela bi aste, hain zuzen ere, euskararen lege berri bat ontzeko batzordea osatu zuten Nafarroako Parlamentuan. Euskararen ofizialtasuna, hizkuntza eskubideak eta egungo egoera soziolinguistikoa oinarritzat hartuta, lege proposamen bat prestatu beharko du lantaldeak, sei hilabetean. "Berandu bada ere, batzorde horrek euskarari ematen badio behar duen lehentasuna, izan dadila ongi etorria", erran du Gartziak.

Legegintzaldiaren erdia baino gehiago joan dela argi du EHEko kideak, baina uste du gelditzen den urtean badela denbora nahikoa euskarak behar dituen aldaketak egiteko. "Borondate politikoa izatea da kontua; ausardiaz jokatzeko borondatea behar da". Orain arte gobernuak egindako bideak uste baino gutxiago eman duela aitortu du Gartziak: "Hainbat esparrutan aurrerapauso txikiak eman dira, baina ez dira nahikoak. Tamalez, aldaketa gutxi ekarri dio egungo gobernuak euskarari. Euskarak behar du lehentasun bilakatzea, euskarak behar du ofizialtasuna Nafarroa osoan, Euskal Herri osoan", erran du, argi eta garbi, Gartziak.

Gobernuak ez du eman euskalgintzako kideek espero zutena; eta gobernuko kideen artean euskararen inguruan gertatu diren tirabirak ere ez ditu ontzat jo EHEko kideak. Oposizioko taldeen jarrerak, ordea, ez du ezustean harrapatu: "Lehengo lepotik burua". Legegintzaldiaren hasieratik, euskararen aurkako diskurtsoa nagusitu da oposizioko taldeen artean. Duela bi aste, bertze urrats bat aurrera egin zuen PPNko parlamentari Ana Beltranek bide horretan, eta Nafarroako Parlamentura gonbidatutako Soziolinguistikako Klusterreko kideei erran zien "molestatzera" eta "min ematera" baino ez zirela joan legebiltzarrera, euskaraz egiteagatik. Beltranen hitzek hautsak harrotu zituzten parlamentuan.

Estrategiarik eza

"Ana Beltran zuzen da euskara ofiziala ez dela esaten duenean", erran du Gartziak. "Hori da, hain zuzen ere, aldatu nahi duguna". Euskararen kontrako gisa horretako erasoak gerta ez daitezen, eta euskaldunek "lehen mailako herritarrak" izateko aukera izan dezaten. "Euskara ez da baztertzailea", nabarmendu du Euskal Herrian Euskaraz taldeko kideak. "Euskarak balio du jendartea osatzeko, herria egiteko, ezberdinak batzeko. Horretarako, ofizialtasuna behar du", erantsi du.

Hori lortzeko bidean Nafarroako Gobernuak du ardura nagusia, baina bertze hainbat erakundek ere badute zer egin, bertzeak bertze, udalek. Iruñekoa da herrialdeko nagusia. Karrikiriren Karrika aldizkarian, hain zuzen ere, udal horrek euskararen inguruko estrategiarik ez duela aitortu zuen Iruñeko alkate Joseba Asironek, otsailean egindako elkarrizketan. Iruñean euskararen egoera diglosikoa bazter uzteko estrategiarik ote zegoen galdetu zion Karrika-k Asironi, eta ondokoa izan zen alkatearen erantzuna: "Ez dut uste. Baina hori da, zalantzarik gabe, inoiz serio hartu beharko dugun erronka, euskarak behar du eta". Alkateak onartu zuen, gainera, bere ustez erakunde publikoek ez dietela herritarren premiei erantzuten, hizkuntzen gaiari buruz. "Inoiz ez dute egin", gaineratu zuen alkateak.

Asironen adierazpenek bertzelako azalpenik ez dutela behar erran du Gartziak: "Estrategiarik ez badago... larria da. Planik ez badugu, ezer gutxi lortuko dugu. Jende askoren buruan dago euskara gatazka dela; euskarak gatazkak ditu, ordea, eskubideak urratzen direlako. Gure pentsamendua ere aldatu behar dugu. Behar diren plan estrategikoak egin behar dira udaletan eta gobernuan, euskara lehentasun bilakatzeko".

Mugarik gabeko ofizialtasuna nahi dute EHEko kideek, eta horixe aldarrikatzera aterako dira bihar arratsaldean Iruñeko karriketara. Aldarrikapen hori gauzatzeko bidean bi elementu "funtsezko" jo ditu Gartziak, hain zuzen ere. Batetik, euskaraz bizitzeko esparruak irabaztea. "Ahaldundu behar dugu, eta kalera atera euskaraz bizi nahi dugula erakustera; horretarako behar ditugu mediku euskaldunak, behar ditugu euskaldunak lanaren, hezkuntzaren esparruan". Bertzetik, burujabetzarekin lotu du Gartziak euskaraz bizitzeko bide hori. "Herri gisa ere urratzen dituzte ditugun eskubideak. Espainiak eta Frantziak gure erabakiak gustuko ez badituzte, helegiteak aurkezten dituzte. Norbanako eta herri gisa egin behar diogu aurre egoera horri. Katalunian ezarri dute 155. artikulua, eta gurera ere etorriko dira", erran du EHE taldeko kideak.

Ofizialtasunaren eta burujabetzaren aldeko bidean urratsak egin nahi ditu EHEk biharko protestaren bidez. "Euskaraz bizitzeko eskubidea dugula erakutsi behar dugu; eskubidea eta nahia". Herritarrak deitu ditu Gartziak EHE taldearen deialdiarekin bat egiteko, eta karrikara eramateko euskararen aldeko aldarria. Karrikan errateko mugarik gabeko euskara nahi dutela; mugarik gabeko ofizialtasuna.

Dorreko memoriak

Dorreko memoriak

Edurne Elizondo

Hiru ordu pasatuta. 2003. urteko otsailaren 20ko goizeko ordu bata aldera hasi zen Espainiako Auzitegi Nazionalak Euskaldunon Egunkaria-ren aurka agindutako operazioa, baina guardia zibilek 04:00 aldera jo zuten hedabide horrek Nafarroan zuen egoitzako buru Alberto Barandiaranen etxeko atea. Hiru ordu pasatuta.

Kazetariak gogoan du orduko egoerak eragindako "inpresioa"; gogoan du guardia zibilen autoan Iruñeko Alde Zaharretik Donibane auzoko Irrintzi dorreraino egin behar izan zuen bidaia, bai eta bulegoan egindako miaketan ondoan izan zituen guardia zibilen probokazioak ere. "Urduri ote nengoen galdetzen zidaten, behin eta berriz, begirada gainetik kendu gabe".

Goizean, 06:30 aldera, lagun zuen baten aurpegia ikusi ahal izan zuen Barandiaranek, azkenean: Euskalerria irratiko Mikel Bujandarena. Irrintzi dorrean du irratiak ere egoitza, eta eraikina inguratzen duen terrazatik agertu zen Bujanda, goiz hartan, Egunkaria-ren egoitzaren parera. "Ez dakit nola jakin zuen; guardia zibil bat terrazara atera zen, eta ezin izan zen gehiago hurbildu".

Egunkaria-ren Nafarroako egoitzan lankide izandako Asier Azpilikuetarekin eta Irene Arrizurietarekin gogoratu ditu Alberto Barandiaranek duela hamabost urteko guztiak. Hiruren artean osatu dute egun luze hartan jazo zenari buruzko kontakizuna, beren oroitzapenekin eta beren sentsazioekin.

Arrizurietak irratian entzun zuen egunkariaren aurkako operazioaren berri. "Bilbora joan behar nuelako esnatu nintzen goiz. Busaren zain nintzela entzun nuen Manu Etxezortu esaten Alberto bulegoan zutela guardia zibilek. Shock egoeran nintzen", erran du.

Arrizurieta 07:30 aldera ailegatu zen Irrintzi dorrera. Egoitza zigilatzeko lanak amaitzen ari ziren. Guardia zibilek inguratuta ikusi zuen Barandiaran, atearen aurrean. Zurginak deitu zituzten guardia zibilek atea hainbat egur puskarekin ixteko. Guardia zibilek alde egin zutenean, lankideek bezala, Euskalerria irratikoen egoitzan bilatu eta aurkitu zuen aterpe Barandiaranek. Orduan jakin zuten ez zegoela atxilotuta. Bai, ordea, Egunkaria-ko zuzendari Martxelo Otamendi eta bertze bederatzi.

Azpilikuetari aitak eman zion gertatu zenaren berri, ernatu zenean. Kazetaria Nafarkaria-ko arduraduna izan zen, baina UPNren gobernuak gehigarria diru laguntzarik gabe utzi eta desagertu eta gero, Andoaingo erredakzio nagusira joan behar izan zuen lanera, Egunkaria-ren Iruñeko egoitzatik. Nafarroan harrapatu zuen itxierak, eta Iruñeko lankideen ondoan egin zituen BERRIA sortu arteko hurrengo urratsak.

Azpilikuetak ere Euskalerria irratirako bidea egin zuen itxieraren berri jaso bezain pronto. Han egin zuten bat, eta han jaso zituzten langileek elkartasuna agertzeko lehendabiziko deiak. Irratiko mikrofonoen bidez, zuzenean kontatu zuten bat-batean aurrean topatu zuten egoerak eragindakoa, eta herritarrak hasi ziren deitzen ordenagailu bat edo behar zuten bertze edozer gauza eskaintzeko.

"Eguerdian, Irrintzi dorrearen aurrean egin genuen itxiera salatzeko lehendabiziko elkarretaratzea; ia deus esan gabe, eta, halere, jende asko etorri zen. Gogoan dut gizon bat laneko buzoarekin etorri zela, ondoko tailer batetik. Ordenagailu bat bazuela, eta guretzat zela nahi izanez gero. Jendearen babesa sekulakoa izan zen", gogoratu du Barandiaranek.

Bide zaila kioskoetara

Babesa azaltzeko lehen eguneko keinuak benetako elkartasun olatu bilakatu ziren egunkaria itxi eta handik bi egunera, euskalgintzak deituta manifestazio handi batek hartu zituenean Donostiako karrikak. "Sekulakoa izan zen", erran du Arrizurietak, eta Azpilikuetak ere onartu du egun hura izan zela "malko gehien" eragin zuena. Aitortu du, halaber, biharamunean Egunero-ren lehendabiziko zenbakia eskutan hartu zuenean jabetu zela benetan itxierak ekarritakoaz.

"Itxia, baina ez isildua". Lerroburu hori jaso zuten Egunkaria-ko langileek lehendabiziko Egunero haren azalean. Diario de Noticias egunkariko Uharteko errotatibatik kioskoetara ailegatzeko bidea, halere, ez zen erraza izan. "Diario de Noticias egunkariaren egoitzara joateko eskatu zidaten. Guardia Zibila etorri zen agindu judizial batekin, esanez hor ezin zela Egunkaria-ren ordezkorik inprimatu. Gogoan dut mahai baten azpian sartu nintzela, Egunkaria-rekin ez lotzeko. Han ziren langileek bilera egin zuten gero erredakzioan, zer egin erabakitzeko. Eta aurrera egin zuten. Eskertzekoa da egindako urratsa, arriskua bazelako".

Bi furgoneta atera ziren Uhartetik. Lehendabizikoaren atzetik joan ziren guardia zibilak. Handik ordu erdira atera zen bigarrena. "Ez dakit zein, baina bat ailegatu zen kioskoetara". Goizeko lauretan ailegatu zen Barandiaran etxera, guardia zibilek handik atera eta 24 ordura.

Egunero kaleratzeko lana egunkari berri bat sortzeko proiektuarekin uztartu zuten Egunkaria-ko langile ohiek, lau hilabetez. Iruñekoek lortu zuten haientzat hagitz garrantzitsua zen zerbait: Irrintzi dorretik alde egin behar ez izatea, alegia. Eugenio Arraizak utzitako bulegoa bilakatu zen haien behin-behineko egoitza.

Euskalgintzarekin lotura estua du Iruñeko Irrintzi dorreak, eraikin horrek hartu baitzuen, denbora batez, hiriburuan sortutako lehendabiziko ikastola. Egunkaria itxi zutenean, gainera, Euskalerria irratiak ez ezik, AEKren Irrintzi euskaltegiak ere han zuen egoitza. Irratiko lankideen babesa nabarmendu dute, batez ere, Egunkaria-ko kide ohiek, estua izan baita beti haien arteko harremana. BERRIAk ere Irrintzi dorrean du egoitza, oraindik ere, baina Barandiaranek aitortu du "min bat" baduela, langileek sortutako proiektu berriak ez zuelako lortu Egunkaria-ren egoitza zaharrera itzultzea. "Ez omen zen komenigarria. Nik, halere, min hori dut, oraindik ere", berretsi du, tristuraz, kazetariak.

Epaileek ezarritako zigilua Egunkaria itxi eta handik urte eta erdira gelditu zen bertan behera. Hautsez beteta aurkitu zuten lantoki izandako bulegoa Iruñeko langileek. Urte eta erdi horretan, halere, hainbat aldiz sartu ziren Iruñeko kazetariak epailearen aginduz itxitako egoitzan. Ate nagusia bai, egur puskekin itxi zuten guardia zibilek, baina terrazako ateetako bat, ordea, erdi irekita utzi zuten.

Itxitako egoitzaren barruan

Beldurrak hartzen zituen langileak itxitako bulegora sartzen ziren bakoitzean, orain, irribarrez, gogoratu dutenez. "Ondoko etxetik norbaitek ikustea eta filmatzea zen gure kezka, eta erdi makurtuta ibiltzen ginen terrazan. Barruan ahalik eta denbora gutxien gelditzen saiatzen ginen", azaldu du Barandiaranek. Egoitzan zituzten landareak ateratzera joan ziren lehendabizikoz. Gero, adibidez, Jorge Oteiza eskultore oriotarra hil zenean, 2003ko apirilaren 9an, artistari buruz Egunkaria-n gelditu zen materialaren bila sartu ziren.

Beldurra aipatu du Barandiaranek ordukoak gogoratu dituenean. Eta nabarmendu du kezka edo ezinegona hainbat unetan sentitu zuela, Egunkaria ixteko operazioa martxan jarri eta gero. "Behin, kalean ikusi nuen etxera etorritako guardia zibiletako bat; atzetik nuela pentsatzen dut". Arrizurietak ere onartu du beldurrak jo zuela hasieran. "Lehendabiziko gaua lagun baten etxean pasatu nuen; ez nintzen lasai sentitzen".

Epaileak urriko atxilotzeak agindu zituenean, gora egin zuen beldur horrek. "Imanol Murua Uriak deitu zidan atxiloketen berri emateko. Gau hartan etxetik kanpo egin nuen lo. Argi nuen etorri behar bazuten etorriko zirela, baina ez nuen etxean egon nahi", gogoratu du Barandiaranek.

Beldurren eta kezken gainetik, aurrera egiteko borondateak hartu zituen Egunkaria-ko langile ohiak. Onartu duen arren Egunero-ren lehen zenbakia ukitu zuenean jabetu zela benetan gertatu zenaz, Egunkaria-ren tokia bete zuen hedabide horren martxan murgiltzeak aurrera egiteko indarra eman ziola ere nabarmendu du Azpilikuetak. "Egin itxi zutenean, Iruñeko kazetariak hartu genituen gure egoitzan. Ikusi nuen Euskadi Información atera eta gero Gara sortu zutela. Argi nuen guk ere bide bera eginen genuela", azaldu du.

Idatzi, hitzaldiak eman, akzioak saldu... Hamaika lan egin behar izan zituzten kazetariek BERRIA sortu arte. Egunkari berriak izanen zuen izenari buruzkoak gogoratu dituzte langileek. "Gu izan ginen izen hori ezagutzen lehenengoetarikoak, Euskalerria irratikoen Larreko saria jaso genuenean BERRIAren elastikoak janzten lehenak izan baikinen", gogoratu du Azpilikuetak.

Larreko saria egunkari berriaren lehendabiziko zenbakia kaleratu baino hainbat egun lehenago jaso zuten Egunkaria-ko langile ohiek. BERRIA lehendabizikoz inprimatu zutenean, Diario de Noticias egunkariaren Uharteko egoitzara itzuli zen Barandiaran. Egun hartan ez zen bakarrik joan. Iruñeko lankideak izan zituen ondoan, eta haiek izan ziren egunkari berria ukitzen eta irakurtzen lehenak.

Egunkaria-ren lekukoa hartu zuen proiektuak hamabost urteko bidea egin eta gero, hasiera artako lana ekarri dute gogora Arrizurietak, Azpilikuetak eta Barandiaranek. Egunkaria-ko langile ohiek egindakoa, bai eta bidean lagun izandako guztiena ere. "Nik uste dut nabarmentzekoa dela euskalgintzak egindako lana. Jende asko eta asko inplikatu zen gurekin", erran du Azpilikuetak. Epaile baten aginduz itxi zuten Egunkaria, eta epaileek absolbitu zituzten gero, auzipetutako guztiak. "Nola azalduko diet semeei hori guztia?", galdetu du kazetariak.

Barandiaranen semeek 7 urte zituzten guardia zibilak aitaren bila joan zirenean etxera. Egunkaria-ren Nafarroako egoitzako buru ohiak beti azaldu die jende askoren artean sortutako proiektu "polit, interesgarri eta inportantea" izan zela 2003an itxi zutena. "Niretzat sekulako garrantzia izan du naizena izateko", nabarmendu du. "Gure esparruan uste genuen baino gehiago eragin zuela uste dut".

Bat egin du Arrizurietak, eta agerian utzi nahi izan du Egunkaria-k utzitako arrastoa. "Kazetaritzak eman dit asko". Egun ilunak izan ziren harentzat eta gainerako langileentzat itxierak ekarri zituenak. Hamabost urte joan eta gero, elkartasunak emandako argia du gogoan.

Bidean bat egiteko

Bidean bat egiteko

Edurne Elizondo
Egiturazko aldaketa proposatzen du feminismoak, eta euskalgintzak ere horixe behar du euskararentzat". Euskal Herriko Bilgune Feministako kide Miren Aranguren Etxarterenak dira hitzak. Gehiago erran zuen, duela astebete, AEK-k antolatut...

Hamaika aukera 11 egunetan

Hamaika aukera 11 egunetan

Eider Goenaga Lizaso

Esteribarren egin zuten, besteak beste, joan den urtarrilean, eta, datorren astelehenean, berriz, hilaren 19an, Lakuntzan eginen dute: Euskaraldia aurkeztuko dute Sakanako herritarren aurrean, lanean hasteko asmoz. Euskaraldiak erronka bat jarri du mahai gainean, 2018ko azaroaren 23tik abenduaren 3ra, 11 egunez, Euskal Herri osoan, ahal den herri gehienetan eta ahal den guztietan euskaraz egiteko.

Baina zer gertatzen da euskara nagusi den herrietan? Kezka horrekin, eta euskararen erabileran datu onak dituzten herrietarako, hain zuzen ere, Hamaika egun baino hamaika aldiz gehiago proposamen osagarria landu du Uemak, Udalerri Euskaldunen Mankomunitateak.

"Guk beti aldarrikatu dugu udalerri euskaldunek egoera soziolinguistiko berezia dutela, eta horrek politika propioak eskatzen dituela. Oraingo honetan ere, guk ikusten genuen Euskaraldia ezin zela herri guztietan modu berean landu", azaldu du Miren Segurola Uemako koordinatzaileak.

Uemako kide diren herri guztietara bidalia dute proposamen osagarria. Nafarroan hamahiru udalerri dira Uemako kide: Araitz, Arantza, Arbizu, Areso, Basaburua, Baztan, Bera, Etxalar, Etxarri Aranatz, Goizueta, Igantzi, Larraun eta Leitza. Segurolak argitu du herri bakoitzak erabaki behar duela proposamenari eutsi edo ez, eta Ueman ez dauden herrietan ere erabaki dezaketela proposamen horri kasu egitea.

"Hau proposamen bat da, proposamen irekia eta malgua. Herrietako batzordeek ikusi beharko dute nolako indarra duten, noraino irits daitezkeen, honi eusteko modua duten ala ez, guk planteatutako 11 arloak landu edo hautaketa bat egin nahi duten...", azaldu du.

Argi ikusten duten moduan gune euskaldunetan eta gune ez-euskaldunetan lanketa ezberdin egin behar dela, Segurolak dio ez dela gauza bera herri txikia edo handia izan. "Zenbait herritan —batez ere, herri txikietan eta %80-90etik gorako erabilera dutenetan— beste pauso bat eman behar zela ikusten genuen, ez zela nahikoa 11 egunez euskaraz bizitzearekin konformatzea", aipatu du Uemako koordinatzaileak.

Hala, Euskaraldiak testuingurua jarri duela eta Euskal Herri osorako proposamena dela kontuan izanda, Uemak beste lanketa bat planteatu du herri euskaldunetan. Horretarako, 11 arlo identifikatu dituzte: etxea; lantokia; hedabideak; Internet, sareak eta telefonoa; zerbitzuak eta merkataritza; zerbitzu publikoak; kalea; kultura; aisialdia; fakturak, kontratuak; eta Ezina ekinez egina deitutakoa. "Euskaraldiaren egun bakoitzeko arlo bat identifikatu dugu. Eta arlo bakoitzak aukera ematen du hamaika hausnarketa egiteko, hamaika hutsune eta hamaika aukera bilatzeko, eta hamaika proposamen egiteko". Herri bakoitzak erabakiko du arlo bakoitza nola landu; Uemak helburu batzuk eta egiteko batzuk zehaztu ditu, gogoetarako gai batzuk, eta baita jardunerako ideiak ere. "Herriaren ezaugarrien arabera, batzordeetan elkartzen den jende kopuruaren arabera, indarraren arabera, bakoitzak ikusiko du nola landu. Egunean gai bat landu daiteke, azaletik, edo arlo bakarra lantzea erabaki. Azken finean, arlo bakoitzak urte osoko lanketa bat egiteko ere balio dezake".

Aurrera begira

Uemako kide diren herrietako euskara teknikariekin batera landu dute Hamaika aldiz gehiago proposamena. Denak ados zeuden 11 egun euskaraz egitetik harago joan behar zela, eta bilera batean haien ekarpenak jasota identifikatu zituzten 11 arloak. Hortik ateratako proposamen osagarria Euskaraldiarekin eta Topagunearekin kontrastatu eta oniritzia jaso ostean, joan den astean aurkeztu zuten.

Aurrerantzean, euskara teknikariek Hamaika aldiz gehiago abian jartzeko proposamena ekarriko dute Euskaraldia aurkezteko herriz herri egiten ari diren bileretara, eta herriko euskaltzaleek, eragileek eta udalak erabaki beharko dute erronka horri helduko dioten edo ez.

Udalak eta eragileek osatutako batzordeetan aurrera jotzea erabakitzen badute, Uemak lagunduko die bide hori egiten. "Guretzat, noski, garrantzitsua da erabilera ohituretan eragina izatea, baina hori bezain garrantzitsua da zubiak eraikitzea, batzordeak eratzea eta herria aktibatzea", nabarmendu du Miren Segurolak.

Zubi lan horrek 11 egunerako egindakoa gaindituko duelakoan dago Uema.

Plazak hartuko dituzte bardoek

Plazak hartuko dituzte bardoek

Edurne Elizondo
Itzuli dira. Nafarroan dira, berriz ere, Bardoak. Bertsolari hasiberriak trebatzeko asmoz sortu zuen Nafarroako Bertsozale Elkarteak herrialdeko taldekako txapelketa, eta, 2012. urtean lehendabiziko aldiz egin zutenetik, gora baino ez d...

“Ez dute urratsik egin gradu bakar bat ere euskaraz emateko”

“Ez dute urratsik egin gradu bakar bat ere euskaraz emateko”

E. Elizondo

Euskalgintzak euskararen plan gidaria moldatzeko eskatu die Nafarroako Unibertsitate Publikoari eta gobernuari. NUPek hizkuntza eskubideak urratzen dituela salatu du Hizkuntza Eskubideen Behatokiko zuzendari Garbiñe Petriatik (Arbizu, 1962).

Zaharrak berri NUPen?

Bai; zaharrak berri irakaskuntzan. Gure plataformak jorratu du haur eskolen gaia Iruñerrian, eta orain bat egin dugu, berriz ere, NUPen dagoen egoera salatzeko. Agerian gelditzen da zailtasunak badirela. Hamar urte joan dira azken plana egin zenetik, eta berriak zerbait ekarriko zuen esperantza bazen. Baina eskas gelditzen da.

Alfonso Karlosena errektorearen eskutik egoerak hobera eginen zuela espero zenuten?

Bai. Plana eginen zutela iragartzea egokitzat jo genuen. Gertatu dena da ezagutu eta gero konturatu garela gabeziak badituela. Larriena da ez duela gradu oso bat euskaraz eskaintzeko apusturik egiten. NUPek 30 urte bete ditu; bi gradu baino ez ditu eskaintzen euskaraz, baina horiek ez dira unibertsitate horrek sortutakoak, lehenagotik baitzeuden. Beraz, 30 urtean ez dute euskarazko graduen aldeko urratsik egin. Bagenuen esperantza orain, baina zapuztu egin da. Hori da gabezia nagusia.

Karlosenak erran du ez dutela gradurik euskaraz eskaintzeko asmorik, bideragarria ez delako. Zer deritzozu?

Bideragarria ez da izanen horren aldeko apustua egiten ez duten bitartean. Planaren sarreran aipatzen da unibertsitatea estrategikoa dela euskararentzat nahi dugun paradigma berriaren eraikuntzan. Baina helburu zehatzen arloan aipatzen du unibertsitateari ez dagokiola helburu estrategiko berriak zehaztea. 30 urtean jendartea aldatu da; duela hainbat urte, sei ikasletik bat bazen euskalduna; gaur egun, hirutik bat bada.

Bideragarritasuna aipatzen du Karlosenak. Eskubideen diskurtsorik ez da NUPen?

Eskubideak ez dira aipatzen. Hizkuntza Gutxituen Europako Itunaren arabera, ordea, Nafarroako Gobernuak ditu hezkuntzaren arloko eskumenak, eta hari dagokio, beraz, itun horretan jasotakoak betearaztea. Eta jasota dago hizkuntza unibertsitatean ezartzeko konpromisoa. Espainiako Gobernuak bat egin zuen eta berretsi zuen itun hori. Beraz, bete beharko luke eskumena duenak.

Gobernuak ere huts egin du NUPen?

Irakaskuntza publikoaz ari gara. Unibertsitatea aparteko erakunde bat dela badakit, baina gobernuak ezartzen eta arautzen ditu han eskaintzen diren zerbitzuak. Baliabide publikoak dira.

Salatu duzue planarekin ez dutela behar den diagnostikoa egin, helbururik ez dutela ezarri.

Hala da. Ez dago helbururik, ezta eperik ere. Plana irakurrita, ematen du euskararen tokia sinbolikoa dela NUPen. Bat-batekotasuna sumatzen da. Ematen du euskarazko eskaintza dela egun dauden baliabideen araberakoa. Harago joateko asmorik ez da.

Erizaintzako ikasketen adibidea nabarmendu duzue; ikasleen erdiak euskaldunak dira, baina ez dute euskaraz ikasteko aukera.

Hala da. Kontuan hartu behar dugu erizainak herritarrak artatzen ariko direla gero. Profesional euskaldunik ez dagoela esaten dugu. Sare publikoan bada profesional horiek prestatzeko aukera, baina ez dugu baliatzen.

Plana moldatzeko eskatu diozue NUPi. Bilerarik egin duzue?

Eskatu zen, plana osatzen ari zirenean. Ez zen egin. Plana abuztuan aurkeztu zuten. Abenduan aurkeztuko dugu NUPen euskara bultzatzeko dinamika. Lanean jarraitu behar dugu.