Gizartea

Poliziaren baimenarekin
2018-05-042018-05-04Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Poliziaren baimenarekin

Edurne Elizondo

Laxo, eta konplizitatez". Halaxe jokatu dute Espainiako Poliziak eta Guardia Zibilak, droga trafikoaren auzian, Justo Arriolak A los pies del caballo (Txalaparta) liburuan jaso duenez. Iruñeko Katakrak liburu dendan aurkeztu du bere lana, Askagintzako kide Joxe Paulosekin batera. 1980ko errealitateari egin dio so Arriolak liburuan, heroinak hamarkada horretan Euskal Herrian eragindako "sarraskia" agerian uzteko.

"Liburuan jaso dudana izozmendiaren tontorra bertzerik ez da; agerikoa da heroinaren inguruan politikariek eta poliziek duten ardura; interes politiko zehatz bat dago, gainera, gure historiaren zati hori ez ezagutzeko. Atzean, ordea, milaka familiaren sufrimendua dago. Lagun asko galdu ditut, eta ni neu txiripaz nago hemen".

Argi eta garbi mintzatu da Arriola, drogari buruz. Argi eta garbi, nabarmentzeko Espainiako Estatuak heroina erabili zuela helburu zehatz batekin: mugimendu politikoen kontra egiteko, ahultzeko. Joxe Paulosek bat egin du Arriolaren tesiarekin. Drogen menpekotasunaren prebentzioan aritu da urte luzez, Askagintza taldean. 1986. urtean sortu zuten elkarte hori, Etxarri Aranatzen. "Orduan, Euskal Herrian, drogen menpekotasunaren arloan aritzen ginenok argi eta garbi ikusten genuen Europan polizia gehien zuen herrian bazela droga gehien, hain justu". Polizien eta droga trafikoaren arteko loturak ikertzeko eta epaileen esku jartzeko asmoz Adore sortu zuten gero, hain zuzen ere.

Paulosek argi du politika beti egon dela drogen inguruan. "Zein droga den legezko eta zein ez ikuspuntu politiko batetik erabakitzen da, adibidez", erran du. Erantsi du droga erabili izan dutela Ameriketako Estatu Batuen gisako herriek, adibidez, beren kanpoko operazio militarrak justifikatzeko. "Panama inbaditu zuten Noriega trafikatzaile bat zela erranez; helburua, ordea, kanala kontrolatzea zen".

Milaka hildako

Arriolak azaldu du Euskal Herria ez dela kasu bakana. Bertze hainbat herritan baliatu dutela poliziek droga, herri mugimendua kontrolpean hartzeko. AEBetan, hain zuzen, kanpoko operazioetan ez ezik, barruko eragileak kontrolatzeko ere baliatu zuten. "Pantera Beltzen kontra erabili zuten, bertzeak bertze. New Yorken, adibidez, bost droga trafikatzaile salatu zituzten Pantera Beltzek, eta bostak ziren FBIko kide". Italian, berriz, CIA atzean zuen plan bat deskubritu zutela azaldu du Arriolak, "ikasleen eta langileen konpromiso politikoa ahultzeko". Italian, hiesa agertu baino lehen, 6.000-7.000 hildako eragin zituen heroinak, 1970eko hamarkadan.

Euskal Herrian heroinak izan zuen eragina agerian uzten duten datuak nabarmendu nahi izan ditu Arriolak ere. Batetik, droga kontsumoak hildakoak: "1980ko hamarkadaren hasieran, 10.000-11.000 izan zirela erraten zuten datu ofizialek". Liburuaren egileak Herri bateko datuak jarri ditu mahai gainean, Euskal Herriko hamaika txokotan bizi zuten eguneroko latzaren adierazgarri: "Elgoibarren, adibidez, 80 inguru hil ziren. 11.000 biztanleko herri batentzat kopuru handia da". Arriolak erantsi du 1995erako 9.000 GIBdun bazirela Euskal Herrian. "3.000 baino gehiago hil ziren hiesak jota".

Bertzetik, poliziek heroina trafikoarekin zuten harremana nabarmentzeko hainbat datu jaso ditu Arriolak, "laxo eta konplizitatez" jokatu zutela agerian uzten dutelako: "Datu ofizialen arabera, 1970eko hamarkadan ez zen gramo bakar ere konfiskatu; 1980an, berriz, 368 gramo, ordurako milaka kontsumitzaile baziren ere".

"Nik ez dut erran nahi poliziek mugitu zutela kontsumitzen zen droga guztia; bai, ordea, zati garrantzitsu baten ardura izan zutela. Ia erabateko askatasuna izan zen heroina trafikoa egiteko", gaineratu du. Ikertu nahi zutenek ere pareta baten kontra jotzen zuten, gainera. "Arrasaten, Udaltzaingoak ikertu zituen herrira droga eramaten zuten bi auto: haien atzetik joan, eta bat Bilbora, Guardia Zibilaren Salbeko kuartelera joan zen, eta, bertzea, berriz, Intxaurrondokora". Arriola saiatu da udaltzainen orduko buruarekin hitz egiten, baina ez du lortu. "Ez hitz egiteko erran diote". Arriolak argi du heroinak eragindako mina ezagutu behar dela. "Handia izan baitzen".

Herri boterearen eraikitzaileak
2018-04-272018-04-26Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Ingurunea, Nafarroa

Herri boterearen eraikitzaileak

Edurne Elizondo

Lurra defendatzeagatik hil zuten Berta Caceres, Hondurasen, 2016ko martxoan. Aurtengo martxoan hil dute Marielle Franco LGTBI kolektiboaren aldeko ekintzaile feminista, Brasilen. Ez dira kasu bakanak. Herrialdeotako giza eskubideen defendatzaileak zalantzan jartzen duten boterearen jomugan dira. Nikaraguan, azken egunotan, 25 pertsona hil dira gizarte segurantzaren erreformaren aurkako protestetan. "Lotsagarria da bakeaz eta batasunaz hitz egiten duen gobernu batek erraten duenaren aurkakoa egitea, hain justu. Sandinismoa ez da jada 1980ko hamarkadan izan zena. Nazio Askapenerako Fronte Sandinistaren ingurukoak dira gure herriko oraingo aberatsak".

Evelyn Floresenak dira hitzak. Nikaraguako giza eskubideen defendatzailea da, Giza Eskubideen Defendatzaileen Erdialdeko Amerikako Ekinbideko kidea. Zehazki, emakumeen giza eskubideen alde egiten du lan sorterrian. Iruñean izan da, Mexikoko Sandra Lorea eta Kolonbiako Alexandra Bermudez ekintzaileekin, herrion errealitatearen berri zabaltzen. Chiapasen aritzen da Lorea, indarkeria matxista sufritu duten emakumeekin; Bermudezek, berriz, lurraren eta ingurumenaren aldeko lana egin du Kolonbian. Sorterritik kanpora eraman du konpromiso horrek, hain zuzen ere. "Etxean sartzen hasi ziren; gu jarraitzen, alabaren haur eskolako argazkiak egiten, mehatxatzen. Nik ez nuen alde egin nahi, argi nuelako egiten nuena bidezkoa zela, baina inguruko guztiek eskatu zidaten herritik ateratzeko, geldituz gero hilko nindutelako. Gogorra izan zen. Nik ez nuen joan nahi. Estatua nuen atzetik, ordea".

Kosta egiten zaio egoerak eragin dion amorrua eta tristura bazter uztea Bermudezi. Errioxara (Espainia) joan zen Kolonbiatik lehendabizikoz atera zenean. Herrira itzuli zen 2016ko urrian, urtebete kanpoan egon eta gero. "Egoerak hobera eginen zuela uste nuen, baina ez zen horrelakorik gertatu. Gure kontrako jazarpena ez zen eten". Berriz alde egin behar izan zuten, eta Nafarroan bizi da orain familia.

Hemendik lanean jarraitzeko gogoz da Bermudez, halere. Floresekin eta Lorearekin egindako mahai ingurua baliatu du horretarako. Batetik, hemen bizi direnei argi erran die hegoaldeko herrietan gertatzen denaren ardura zati bat dutela. "Ezin dugu ahaztu iparraldeko herrien bizitzeko moduari eusteko hegoaldeko herriak suntsitzen dituztela, beren baliabideak ateratzeko. Baliabide horiek iparraldeko herrientzako salgai bilakatzen dira, eta miseria, pobrezia eta indarkeria baino ez dute uzten hegoaldean". Bertzetik, hemen bizi direnei eskatu die sala dezatela Kolonbian, Mexikon, Nikaraguan eta bertze hainbat herritan gertatzen dena; sufritzen duten zigorgabetasuna eta egiturazko indarkeria.

Hainbat datu jarri nahi izan ditu Bermudezek mahai gainean bere herriaren egunerokoa azaltzeko: 7,3 milioi pertsona mugitu direla herriko toki batetik bertzera, adibidez, gatazka armatuak iraun duen 50 urteetan. 2016ko azaroan, bake akordioa sinatu zuten Kolonbiako Gobernuak eta FARCek. Erreferenduma egin zuten, herritarrek hitzartutakoa berresteko, baina ezezkoa nagusitu zen. "Geroztik, Habanako akordioan jasotako neurri anitz bazter gelditu dira, bertzeak bertze, nekazariek lurrak berreskuratzeko bidea zabaltzen zutenak".

Akordioa sinatu zenetik, giza eskubideen defentsan ari ziren 317 pertsona hil dituzte Kolonbian. "Nire kideak ziren", erran du Bermudezek, saminez. "Giza eskubideen defendatzaileentzat Honduras da herririk arriskutsuena, eta Kolonbia bigarrena; munduko hilketen %30 nire herrian gertatzen dira". Une honetan 15.000 preso politiko badirela erantsi du giza eskubideen aldeko ekintzaileak.

Lurraren eta ingurumenaren defentsarekin lotutako borrokak daude boterearen jomugan, Bermudezek salatu duenez. Kanpotik baliabideak eramatera ailegatzen diren enpresen jarduera ongi ezagutzen dute Nikaraguan ere. "2014an herriko konstituzioa aldatu zuten, legez ahalbidetzeko Txinako enpresa batek ozeano arteko kanal bat eraikitzea", erran du Evelyn Floresek. "Legez onartu da enpresa horrek zerga bakar bat ere ez ordaintzea ehun urtez", salatu du. Kanalak zeharkatuko lituzkeen lurrak suntsituko lituzkeela nabarmendu du.

Sandinistek 1990ean galdu zuten boterea, Nikaraguan, baina 2007tik gobernuan dira berriz. "2011ko eta 2016ko hauteskundeetan iruzur egin zuten", salatu du Floresek. "Gora egin dute, nabarmen, desoreka ekonomiko eta sozialek, bai eta generoarekin lotutakoek ere. Herritar anitzek ez dute bizitza duin bat izateko baliabide nahikorik".

Baztertuen aldeko jarrera hartu du Floresek, argi eta garbi. Bereziki, emakumeen alde. Herritarrak deitu ditu giza eskubideen defendatzaile bilakatzera. "Nire nortasunaren parte da defendatzailea izatea", azaldu du. Erantsi du ez dela gauza bera giza eskubideen gizon edo emakume defendatzaile bat izatea: "Gizonek sufritzen ez dituzten indarkeria mota batzuk sufritzen ditugu emakumeok".

Marichuy fenomenoa

Zigorgabetasunaren eta egiturazko indarkeriaren aurrean, herri boterea jo dute helburutzat Floresek eta Bermudezek. Mexikoko ekintzaile Sandra Loreak ere argi du bidea hori dela. "Hauteskundeak izanen ditugu uztailean; ez dio axola nork irabaziko duen, ordea. Hauteskundeek ez dute deus aldatuko; guk aldatu behar dugu gure errealitatea".

Loreak nabarmendu du mezu hori zabaldu duela Marichuy Patriciok. Mexikoko presidentetzarako hauteskundeetan hautagai independentea izaten saiatu da, baina ez du lortu behar zuen gutxieneko sinadura kopurua. "Gobernurako Indigenen Kongresuko hautagaia zen. Ez du aurkeztea lortu, baina herriz herri zabaldu du bere mezua, eta lortu du herritarren artean herri botere hori aktibatzeko mugimendu bat sortzea", nabarmendu du Loreak.

Mexikoko giza eskubideen defendatzaileak erantsi du herriz herri sortu direla, adibidez, udaletako hauteskundeetarako hautagaitza independenteak aurkezteko ekinaldiak. Bi atentaturen biktima izan da Marichuy Patricio, eta hainbat istripu izan ditu, gainera, herriz herri egin duen biran. "Marichuy fenomenoa piztu du emakume horren lanak, eta ekarri digu aldaketarako itxaropena", erran du Loreak, harro.

Aldaketaren beharra nabarmendu du giza eskubideen defendatzaileak, hain zuzen ere. Mexikoko herritarren egunerokoa ez delako batere erraza. "Herri osoko natur baliabideak erdiaren esku daude, eta, aldi berean, Mexikon ditugu pobrezia tasarik handienetakoak. Indarkeria eguneroko kontua da, eta egunero urratzen dira giza eskubiderik oinarrizkoenak".

Kolonbian edo Nikaraguan bezala, enpresa transnazionalen hamaika proiektuk mehatxatzen dute Mexikoko ingurumena ere. "Gure lurra suntsitzea ekarriko lukete proiektu horiek, eta orain pobre direnak are pobreago bilakatzea".

Errealitate horrek bertze hainbat subjekturen agertzea ekarri duela erantsi du Loreak: gobernuaren eta enpresen botereari aurre egin nahi dioten aktoreak, alegia. "Aktore sozialak martxan jarri dira auzo eta herrietan, indigenen komunitateetan. Toki horietan dago, finean, giza eskubideen aldeko borroka".

"Guk aldatu behar dugu gure errealitatea, behetik hasita; bertzela jai dugu. Bertze inork ez du eginen", berretsi du Loreak. Bereziki egin die so Mexikoko emakumeei, eta betetzeko duten rola nabarmendu du. Emakume zapatistek berriki egindako topaketa batean zabaldutako mezua ekarri du gogora Loreak: "Emakume zapatistek ozen erran dute nahi dutela beren alabek, emakume gazteek borrokan jarraitzea; borrokan eta bizirik".

Emakumeen ondoan lanean eman ditu Loreak azken 23 urteak. "Askatasuna eta berdintasuna lortzeko bidean lagundu nahi ditut", erran du. Giza eskubideen defendatzailetzat jo du bere burua. Giza eskubideen defendatzaile dira Evelyn Flores eta Alexandra Bermudez ere. Beren herriak esplotatzen dituzten enpresen eta gobernu ustelen aurka. Herri boterearen alde.

Artea eta euskara, oinez
2018-04-272018-04-26Albisteak, Euskara, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Artea eta euskara, oinez

Kattalin Barber

Hilabeteak falta dira Altsasuko Iñigo Aritza ikastolak Nafarroa Oinez festa ospatzeko. Bidea hasi du Sakanako ikastolak, halere, eta dagoeneko ireki dute Nafarroa Oinez festaren barruan urtero antolatzen den Artea Oinez erakusketa. Heldu den maiatzaren 5era arte egonen da ikusgai. 74 artistak euskararen alde jarri dituzte beren lanak Iruñeko Kondestablearen jauregian; Nafarroa Oinez ez baita egun bakarreko besta. Aurten, Altsasuko Dora Salazar artista omendu nahi izan dute erakusketaren bidez.

Artea Oinez erakusketan askotariko artista, belaunaldi eta estiloak daudela nabarmendu du Ione Areta Nafarroa Oinez festako koordinatzaileak: "Ibilbide luzeko artisten artelanak bildu ditugu, bai eta hasiberrienak ere". Diziplina ugaritako lanak bildu dituzte, eta, aurten, gainera, Sakanako artisten eta emakumezkoen lanek garrantzia hartu dute erakusketa ibiltarian. Hain zuzen ere, hamasei artista eskualdekoak dira, eta horietatik hamabi, berriz, emakumeak. Horien artean daude, besteak beste, Itxaso Altzelai, Jose Ramon Anda, Koldo Arnanz, Garbiñe Berastegi, Ana Goikoetxea, Asun Goikoetxea, Itziar Nazabal, Mikel Okiñena, Maider Perkal eta Bidatz Razkin artistak.

Hainbat hizkuntza eta teknika biltzen ditu erakusketak, Euskal Herriko artearen ispilu. Arteak ere, gero eta gehiago, euskaraz mintzatu nahi duelako, eta horren adierazle dira Iruñeko Kondestablearen jauregian paratu dituzten artelan guztiak. "Batzuek urtero bat egiten dute Artea Oinez ekinaldiarekin, eta haien obrak ematen dizkigute; urtero berriak ere gehitzen dira", azaldu du Aretak. Horregatik, esan daiteke euskal arte garaikidearen argazki orokor bat dela erakusketa. Bizi da aurtengo Nafarroa Oinez jaiaren leloa, eta erakusketa "are biziagoa" da, Aretaren hitzetan. "Oso ikusgarria da, erakargarria eta askotarikoa". Erakusketa ondoko artelanek osatzen dute, hain zuzen: hemeretzi eskulturak, sei argazkik, 27 pinturak, hainbat teknikaren bidez egindako hamalau grabatuk, eta teknika mistoetan egindako bederatzi lanek.

Urtero, Euskal Herriko artista bat omentzen du erakusketak, eta aurten Dora Salazarri eskaini nahi izan diote beren aitortza ikastolek. Bilbon bizi den arren, altsasuarra da Salazar, eta herrian dauka, oraindik ere, lantegia. Ibilbide luzeko artista da, eta erakusketa ugaritan parte hartu izan du; halaber, sari asko jaso ditu.

"Salazarren eskultura lanek nahiago dituzte espazio publikoak, nahiz eta haren ekoizpenaren puska handi bat askoz ere delikatuagoa eta intimistagoa den, barruko espazio baten babesa eskatzen duten materialez egina", idatzi du Josu Reparaz erakusketaren komisarioak katalogoan. "Haren sorkuntzetan bestelako izaki etereoak, lurtarrak, aireko zein itsasoko izakiak agertzen dira, baita giza gorputzaren interpretazio klasikoagoak ere, mugimenduarekin, dantzarekin, hiriekin eta hiritarra den horrekin lotuta", gaineratu du. Erakusketaren sarreran jarri dituzte haren bi obra: "Artistaren garapena irudikatzen dute". Bere ibilbidean, gai askoren artean, pisu berezia dute emakumearen inguruko gaiek.

Omenaldiaren nondik norakoak argitu ditu Aretak, eta nabarmendu nahi izan du artistak "betidanik" ikastolekin eta Nafarroa Oinez-ekin izan duen "konpromisoa". Horrez gain, bere lan artistikoaren maila goraipatu du. Hark ez ezik, emakume ugarik parte hartu dute erakusketa kolektiboan.

Arte plastikoen bidez Nafarroako euskarazko hezkuntza laguntzea da Artea Oinez egitasmoaren helburua: "Euskal artearen erakusleihoa izan nahi du. Euskal Herrian sortzen den artea aldarrikatu nahi dugu, eta, artistei erakusleiho bat eskaintzen diegun bitartean, euskara eta ikastolak bultzatzen ditugu", esan du Aretak. Azken finean, artea eta euskara bultzatzea da xedea.

Erakusketa ere, oinez

Oinez ibiliko da erakusketa bera ere. Maiatzaren 5era arte egonen da erakusketa Iruñeko Kondestablearen jauregian, eta hortik Altsasura eginen du bidea, gero: herriko Iortia kultur etxean egonen da maiatzaren 11tik ekainaren 1era. Erakusketan ikusgai dauden artelanak erosteko aukera dago. "Artelan batzuk saltzen dira, eta bigarren erakusketara lan gutxiago iristen ohi dira", azaldu du Aretak.

Koordinatzailearen hitzetan, Artea Oinez erakusketa "arrakastatsua" izan ohi da. Bigarren urtea izango du Kondestablearen jauregian: "Aurretik Iruñeko Ziudadelan egin da, eta bisita gehien jasotzen zuen erakusketa zen. Kondestablean ezin dugu zenbatu, baina argi dugu artisten artean eta euskal komunitatean errotutako proiektua dela".

Urteak dira erakusketa antolatzen dutela; 1990eko hamarkadan egin zuten lehendabiziko aldiz, hain zuzen ere. 2000. urtetik, berriz, egungo formatua hartu zuen.

Salbatzeko aukerarik ez
2018-04-272018-04-26Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Salbatzeko aukerarik ez

Edurne Elizondo
Zain dira Nafarroako Corazon Verde animalientzako babeslekuan. Ebro ibaiak gainezka egin eta gero, ehunka animalia hil dira itota. Gutxi batzuek lortu dute bizirik ateratzea, animalien aldeko ekintzaileek egindako lanari esker, neurri h...

Iraultza karrikan zegoen
2018-04-202018-04-19Albisteak, Gizartea, Nafarroa

Iraultza karrikan zegoen

Edurne Elizondo

Gaizkiletzat. Halakotzat hartzen zituen homosexualak Alferren eta Gaizkileen Legeak. Hitzaren erabilera horri buelta eman nahi izan dio Patricia Arangurenek Maleantes. Genealogía de la lucha LGTB en Navarra (Gaizkileak. Nafarroako LGTB borrokaren genealogia) izenburuko proiektuan. Memoria historikoa lantzeko ekinaldi bat da; 1980ko eta 1990eko hamarkadetan LGTB kolektiboak Nafarroako karriketara eraman zituen leloak eta aldarrikapenak gogora ekarri nahi ditu, eta orduko lan egiteko moduak aztertu. Egindako bidean atzera begiratu nahi izan du Arangurenek, orain arteko urratsek protagonista izandakoen ekarpena mahai gainean jartzeko.

"Aspaldi nuen LGTB kolektiboaren borrokaren historian murgiltzeko asmoa, eta, azkenean, ikasketek eman didate aukera". Iruindarra da Aranguren (1994), baina Madrilen da orain, transmedia dokumentaleko masterra egiten. Ikasgai baterako lan gisa web dokumental bat egin behar izan zuen, eta LGTB borrokaren gaia jorratzeko baliatu zuen. "Proiektua handituz joan da, halere; nire kabuz jarraitu dut lanean".

Nafarroako E28 plataformako kide da Patricia Aranguren; LGTB mugimenduko militante, alegia. "Nafarroa osoko jendea bada plataforman, eta belaunaldi ezberdinetakoak". Kolektiboan aspalditik direnen ahotik entzundako kontuek piztu zioten Arangureni bere proiektua mamitzeko gogoa, hain zuzen ere. "Kontatzen zutenak ez zuen zer ikustekorik jende anitzek mugimenduari buruz uste duenarekin, eta horrek harritu ninduen". Arangurenek uste du anitzentzat jai giroko mugimendu bat dela, batez ere, LGTB kolektiboarena. "Postmodernotzat eta berekoitzat hartzen da, neurri handi batean".

Irudi horrek errealitatea urrun duela argi du Arangurenek: "1980ko eta 1990eko hamarkadetako borroka hagitz politikoa zen, hagitz soziala, eta transbertsala; LGTB kolektiboak harreman handia zuen bertze hamaika mugimendurekin, intsumisioaren edo okupazioaren aldekoekin, bai eta feminismoarekin ere. Kolektiboa hagitz subertsiboa zen, iraultzailea", nabarmendu du Arangurenek.

Maleantes proiektuaren egileak erantsi du izaera politiko eta iraultzaile hori ez duela galdu egungo mugimenduak. "Ni kolektiboko militantea naiz, eta nik ezagutzen dudan mugimendua, argi eta garbi, mugimendu autonomo, antikapitalista, feminista eta antifaxista da; karrika dugu lan esparru, eta ez dugu klase ikuspegia galdu".

"1980ko eta 1990eko hamarkadetan karrikan ziren nerabeek kolektiboan jarraitzen dute, finean", gaineratu du. Arangurenek onartu du, halere, existitzen dela erakundeetatik gertuago dagoen bertze mugimendu bat. "LGTB kolektiboko jendea arlo publikora eta politikora ailegatzen hasten den unetik gertatzen da hori". Hedabide nagusiek "politikaz hustutako" erreferenteak zabaltzen dituztela uste du Arangurenek, baina errealitatea bertzelakoa dela berretsi du.

Ordenatu eta digitalizatu

Patricia Arangurenek webgune baten bidez eman dio forma LGTB borrokaren memoria lantzeko proiektuari(https://maleantes. atavist.com/maleantes). Kolektiboan aritu zirenen eta ari direnen laguntzarekin, azken hamarkadetako materiala jaso du, nahi duenaren esku jartzeko. "Material anitz dago; fanzineak, kartelak, prentsa oharrak eta egunkarietan argitaratutako artikuluak, bai eta zintetan gordetako irrati saioak ere. Digitalizatu eta ordenatu gabe dago material hori, ordea". Arangurenen asmoa hori da, hain zuzen ere: materiala digitalizatzea eta gordetzea, landu eta kontsultatu nahi duenak egin ahal izateko.

Arangurenek Elizaren aurka egindako kanpainen inguruan dauden materialak nabarmendu ditu, bertzeak bertze. "Nafarroan Opus Deiren eragina handia da, eta sumatzen da. Ondorioz, kolektiboak egindako kanpaina anitzek izan zuten Eliza jomugan". Performanceak egin zituzten, adibidez, Opus Deiren unibertsitateko campusean. Eta apostasiaren inguruan egindako kanpaina ere gogoratu du Arangurenek. "Sekulakoa izan zen. Nafarroan apostasia egitea lortu zuten, eta estatu osoko jendea erakarri zuten, ondorioz, horretara". Hiesaren prebentziorako egindako lana ere nabarmendu nahi izan du Maleantes proiektuaren egileak. "Kanpaina handiak egin zituzten, erakunde publikoak betetzen ari ez ziren esparruetara ailegatzeko".

Nafarroako LGTB kolektiboaren jarduerak, noski, Iruñean izan zuen indar gehien. Herrietan egindako lanari ere egin dio so Arangurenek, halere. Nafarroako homosexualentzako lehendabiziko taberna, adibidez, Erriberrin zabaldu zutela gogoratu du, eta Tuteran egin zutela, ustez, Euskal Herriko Ekainaren 28ko lehendabiziko manifestazioa. "Estatuan Bartzelonakoa izan zen aurrenekoa, 1978an; hurrengo urtean edo handik bi urtera egin omen zuten Tuterakoa. 1970eko hamarkadaren amaieran talde feminista indartsu bat sortu zuten han; kide gehienak lesbianak ziren".

Garai horretako errepresioa aipatu nahi izan du Arangurenek, hain zuzen ere: 1970eko hamarkadaren amaieran eta ondorengo urteetan LGTB kolektiboko kideek sufritu zuten errepresioa. "Guri bertzelako kontakizun bat ailegatu zaigu; trantsizioaren kultura kontatu digute, baina errealitatea da, 1978tik aurrera, aurretik Alferren eta Gaizkileen Legea erabiltzen zuten polizia beren jazarpena jasan zuela mugimenduak".

LGTB kolektiboak urrats anitz egin ditu Nafarroan. Harrotu eta Kattalingune zerbitzuak martxan daude, adibidez, eta indarrean lege berri bat. Karrika, hala ere, borroka esparru da oraindik ere. Borrokarako eta iraultzarako toki.

Ahaztutako andreengatik
2018-04-202018-04-19Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Ahaztutako andreengatik

Kattalin Barber

Maravillas Lambertok hil aurretik egin zuen bide bera eginen dute bihar Larragan. Frankistek tiroa jo eta bortxatu baino lehen egin zuen Lambertok bide hori, 14 urte zituela. Aitarekin egin zuen. Itzulerarik gabeko bidea izan zen bientzat. 1936ko abuztuaren 15ean, aita eta alaba guardia zibilekin atera ziren Larragako etxetik, eta ez ziren inoiz itzuli. "Maravillas bortxatu zuten, eta gero biak hil zituzten", azaldu du Jesus Nietok, Maravillas Lamberto elkarteko kideak.

Elkarte horrek ekitaldi berezia prestatu du biharko, Larragan, herriko 47 fusilatuak gogoratzeko, tartean Maravillas Lamberto eta haren aita, Vicente Lamberto. Era berean, frankistek kaskamoztu eta umiliatu zituzten herriko emakume guztiak izanen dituzte gogoan, aurreneko aldiz.

Larragan bizi da Jesus Nieto. "Emakume askori, ilea moztu, eta errizino olioa ematen zieten, ondoren herriko kaleetan zehar publikoki iraintzeko asmoarekin", gogorarazi du. Frankismoak orbain sakona utzi die Larragako bizilagunei, eta emakumeen istorio anitz isilpean gorde dituzte urtez urte. "Maravillas gogoratuko dugu, baina, harekin batera, herriko emakume guztiak izan nahi ditugu gogoan, Maravillasena ez zelako kasu bakarra izan".

Memoriaren ikur

Oroimen historikoaren eta frankismoaren aurkako ikur bilakatu da Lamberto: "Istorio oso lazgarria da harena, baina sistematikoa izan zen: gizonak fusilatu eta emakumeak umiliatu, bortxatu... egiten zituzten". Zama handiarekin bizi ziren emakumeak, gerrarekin ez zelako errepresioa amaitu. "Berandu dator omenaldia, baina herriko emakume guztiak babestu nahi ditugu, haien ahalegina eta urte latzenetan egindako lana aitortu".

Bihar egingo den ekitaldian parte hartuko dute, besteak beste, Paz de Ziganda helduen abesbatzak, Fermin Balentziak eta Gorka Urbizuk, Maravillas abestia kantatzeko. Larragan 2012an Memoriaren parkea egin zuten, 36ko gerran egindako sarraskiak eta ondorengo zapalkuntza oroitzeko. Urtero, bertan egin ohi dute omenaldia, baina aurten herriko plazan izanen da ekitaldi nagusia. "Eragile askok egin dute bat omenaldiarekin, eta leku handiagoa behar dugu: Lizarrako bertsolariak etorriko dira, Iruñeko Maravillas gaztetxeko kideak, Larragako dantza taldea... Espero gabe, handia egin da ekitaldia".

Bihar 11:00etan da lehendabiziko hitzordua, Memoriaren parkean. Bertatik kalejira eginen dute Maravillas Lambertoren etxeraino. Hortik, udaletxerako bidea hartuko dute, eta Foruen plazan izanen da ekitaldi nagusia, 12:00etan.

Urtero egiten diete omenaldia 36ko fusilatuei; ez, ordea, bizirik iraun zuten emakumeei. Nietok esan du badela garaia: "Memorian izan ditugu beti, baina inoiz ez dugu ezer publiko egin. Maravillasen kasua ezaguna da, baina beste hamaika sexu eraso egon ziren herrian". Herriko emakumeak kaskamotz utzi zituzten, egunero umiliatu, eta kolpeka ikasi behar izan zuten bizirik irauten. "Isilik egon dira emakumeak urte askoz, beldurra zutelako".

Orain dela urte asko hasi zen Nieto memoria historikoaren arloan lanean, eta erasoak salatu zituzten bi emakume baino ez ditu ezagutu. "Allon eta Fiteron gertatutako bi kasu baino ez ditut ezagutzen; bi emakumek publikoki salatu zuten faxistek bortxatu zituztela". Nietori osaba hil zioten 1936ko gerran: "Egun batetik bestera dena aldatu zen: fusilatu aurreko egunean lagunekin zebilen osaba, eta hurrengo egunean haietako batek eman zion tiroa. Horrela izan zen sarraskia".

Ezkutuko istorioak

Ezkutuan gelditutako istorioak agerian utzi nahi dituzte Larragan. Nietok autokritika egin du: "Beti izan ditugu buruan fusilatuak, eta gutxi oroitu gara herrian geratu ziren emakumeekin. Jada ez daude gurekin, baina memorian egotea garrantzitsua da". Ahaztutako eta ezabatutako emakumeak dira: "Zer gertatu zen herrian gelditu zirenekin? Lanik gabe gelditu ziren emakume asko, seme-alabak eta familia aurrera eramaten, eta egunero umiliatzen zituzten". Bortxaketak, erasoak, ilea moztea edota arropa urratzea bezalako jazarpenak jasan zituzten emakumeek. "Jendaurrean lotsarazi nahi zituzten, eta lortu zuten". Nietok badaki, andrazkoen presentziari dagokionez, hutsune handia dagoela historian, baina uste du gauzak aldatzen hasi direla, eta horren adibide da ere bihar Larragan eginen dieten omenaldia. "Emakumeak, 1936ko gerran eta ondorengo urteetan, ama, alaba eta emazte baino gehiago izan zirelako".

"Maravillas bezalako beste hamaika emakume daude, baina bizirik jarraitu zutenek ez zuten haien istorioa kontatu, beldurragatik batik bat". Memoria lantzeko beharra aipatu du Nietok, eta belaunaldi berriek lekukoa hartu behar dutela esan du.

Badaki biharko eguna berezia izanen dela, eta argi du gogoratu egin behar dela urte beltz horietan herrian jazotakoa. Larragako oroimen historikoa berreskuratzen ari dira, Nietoren esanetan, oroimen historikoak zor handia baitu emakumeekin.

Falta zen begirada
2018-04-202018-04-19Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Falta zen begirada

Edurne Elizondo
Auguste Rodinen ikaslea; haren bikotekidea; buruko gaitza zuen emakumea. Anitz idatzi da Camille Claudeli buruz, baina gutxitan nabarmendu da lehen mailako eskultorea izan zela; gutxitan erran da sen bizi eta bereziko artista izan zela;...

Aterpe bila udarako
2018-04-132018-04-12Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Aterpe bila udarako

Kattalin Barber
Nafarroan igaroko dute uda 98 haur sahararrek, Oporrak Bakean izeneko programari esker. Horietatik 18k, ordea, oraindik ez dute harrera familiarik, eta ANAS Sahararen Lagunen Nafarroako Elkarteak dei berezia egin du familiak bilatzeko, ...

Genitalen mutilazioaren osteko loraldia
2018-04-062018-04-05Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Nafarroa

Genitalen mutilazioaren osteko loraldia

Sara Muerza

Ginean jaio zen Ounoul Bah (1974), eta herrialde hartan tradiziotzat daukate emakumeei genitalak moztea. Han, bai eta Afrikako, Ekialde Hurbileko eta Asiako beste 28 herrialdetan ere. Mundu osoan 200 milioi neska eta emakumeri erauzi dizkiete genitalak. Bahk ere ezin izan zion ohitura horri ihes egin. Bere galderei erantzunak bilatzen luze egon zen, Nafarroako Munduko Medikuen formakuntzan jasotako informazioa topatu zuen arte. "Nik ez nekien zer motatako mutilazioak zeuden. Ez nuen ezagutzen gaixotasun eta ondorio asko hortik zetozela. Izena jarri ezin diezun gauza batzuk gertatzen zaizkizu emakume izanda, eta formakuntzarekin dena erlazionatzen duzu", azaldu du. Farmata Wattek (Dakar, Senegal, 1983) onartu du ez zekiela noraino iristen ziren egiten diren mozketak formakuntzara joan zen arte. "Afrikan ez ditugu irudiak ikusten. Badakigu egiten dela, baina inoiz ez digute esaten zer ondorio txar dituen, soilik positiboak. Gainera, ez da horretaz hitz egiten, tabu bat da. Formakuntzak hausnartzera bultzatzen zaitu. Asko lagundu digu".

Bah eta Watt bitartekariak dira orain, Munduko Medikuek sustatutako programaren barruan. Helburua da emakumeen genitalen mutilazioari aurrea hartzea. Proiektu horren bidez, 5.844 pertsona trebatu dituzte 2008. urtetik, gehienak emakumeak. Programaren ardatz nagusiak bi dira: mutilazioa pairatzeko arriskuan dauden neskak babestea, eta sufritu duten emakumeak laguntzea. Erroldatuta dauden 293 neska arriskuan egon daitezkeela zenbatetsi du erakundeak.

Formakuntzaren bidez, parte hartzaileek gaiarekiko zuten iritzia aldatzen dute, sentsibilizatzen dira, eta hurbileko pertsonei helarazten diete ezagutza. "Efektu biderkatzailea dauka, gu geu eta formazioa jaso dutenak pentsamoldea aldatzen hasten direlako. Aldaketa gugandik hasten da, eta, gero, familiara eta komunitatera zabaltzen dugu", erran du Fatima Djarra Sani (Bissau, Ginea, 1968) proiektuaren sustatzaile, bitartekari eta ekintzaileak.

Bestetik, tailerretara joaten den pertsona jabetzen da emakumeen mutilazio genitalak (EMG) osasun fisikoari, psikologikoari eta sexualari eragiten diola. Auziaren larritasuna erakusteko bideoak eta argazkiak erabiltzen dituzte, bagina artifizialekin mutilazio mota ezberdinak azaltzen dituzte, eta mutilazioa sufritu duten emakumeek gertatu zitzaienaren lekukotasuna ematen dute. "Gai tabu bat da, inork ez du horretaz hitz egin nahi, baina emakume batek hitz egiten duenean, pertsonak hausnarketa egiten du", baieztatu du Djarrak.

Helburu asko, beteta

2008. urtean sortu zen Munduko Medikuen proiektua Nafarroan, eta arduradunek azaldu dute orain dela hamar urte zehaztutako helburu asko lortu dituztela. "Lehen ezin genuen mutilazioari buruz hitz egin, ezta komunitate afrikarrarengana hurbildu ere. Egun, gaia ezagutzen duten emakume zein gizon afrikarrek konpromisoa hartzen dute ablazioaren aurka", baietsi du Djarrak. Proiektua Cintruenigora eta Tuterara zabaldu dute berriki.

2013an ebazpen bat onartu zuen Nafarroako Parlamentuak Nafarroako Gobernuari baliabideak eskatzeko emakumeen genitalen mutilazioaren prebentzio proiektu bat garatzeko. "Behar bat zegoela ikusi genuen. Katalunian eta Aragoin protokolo batekin lan egiten zuten, eta oso ondo funtzionatzen zuen arriskuan zeuden neskak antzemateko eta mutilazioa pairatu duten emakumeak artatzeko", adierazi du Djarrak. Munduko Medikuek egindako ahaleginak saria jaso zuen urte horretan: Emakumeen Genitalen Mutilazioaren aurrean Jardun eta Prebentzio Protokoloa onartu zen. Aurten hasi dira aurrekontuko diru sail bat jasotzen.

Instituzioetan erdietsitako lorpenak harago doaz. 2015ean lortu zuten Nafarroako Gobernuak onartzea ablazioa indarkeria matxista dela, emakumeen aurkako indarkeriari aurre egiteko legean. Horretaz gain, Nafarroako Munduko Medikuek eremu ezberdinetako profesionalak trebatu dituzte, hala nola osasun, gizarte lan eta hezkuntza alorretakoak; haiekin koordinatzen dira kalte hartutako neska eta emakumeak artatzeko. "Oso garrantzitsua da hori, hemengo profesionalek ez baitute ezagutzen ablazioaren jatorria, edo atzean dagoen errealitate soziokulturala; ez dakite nola heldu gaiari", nabarmendu du Djarrak.

Azaldu dute hainbat emakumek lotsa sentitu dutela ginekologoarengana joan direnean, "arreta gune" izan direla sentitu dutelako. "Existitzen diren ablazioen berri eman behar diegu profesionalei eta azaldu nola jokatu behar den mutilazioa sufritu duen emakume batekin. Bere onespenik gabe mutilatu dute eta berari lagundu behar zaio, eutsi, ondo tratatu eta artatu", nabarmendu du Djamila Maigak (Mali, 1986), proiektuko bitartekariak.

Munduko Medikuek, hain zuzen, proiektuko emakumeen babesarekin batera, azterketa ginekologikoak eskaintzen ditu, bai eta laguntza psikologikoa ere, psikologo boluntario batekin. "Bitartekari eta emakume afrikar gisa, enpatia sentitzen dugu, gauza bera bizi izan dugulako", kontatu du Djarrak. Bitartekariak lagunduta emakumeek haien gorputza, sexualitatea eta jasan ahal izan dituzten ondorioak ezagutzen dituzte tailerretan.

Neska gazteentzat etorkizun ezberdin bat eraikitzeko nahia dago ablazioari aurre egiteko osatutako protokoloaren atzean, eta, horretarako, ziurtagiri bat sortu dute haren barnean: pediatraren eta familiaren arteko konpromisoa ziurtatzen duen agiria da. Familiak sinatzen du, jatorrizko herrialdera bidaia bat egiteko asmoa duenean, hitzemanez neskatila ez dutela mutilatuko.

Djarrak azaldu du pertsona anitz beraien herrialdeetara joateko beldur direla, uste dutelako hango familiak neska mutilatuko duela. Horregatik, ziurtagiria eramaten dute haien hizkuntzara itzulita, familiak ikus eta jakin dezan ablazioa debekatuta dagoela, eta kartzela zigorra ekartzen ahal duela hemengo familiarentzat.

Bestalde, erakundea harremanetan dago osasun etxeekin, ablazioaren biktima izan daitekeen neskatila bat jaiotzen denean horren berri jasotzeko. "Familiekin zuzeneko prebentzioa egiteko deitzen gaituzte, eta gero, haiekin joaten gara pediatrarengana. Ziurtagiria sinatzen dute eta gurekin harremanetan daude konfiantza eskaintzen diegulako, sostengu bat izan dezaten", esan du Djarrak.

Alexandre Serge Ondoa (Kamerun, 1979) bereziki hunkitu zen Djarrak ablazioaz hitz egin zion egunean. Garapen lankidetzan boluntario gisa aritzeko sartu zen lehendabizikoz Munduko Medikuen egoitzara, baina Djarrarekin izandako solasaldia arrazoi nahiko izan zuen planak aldatzeko. "Ikusi nuen parte hartu eta zerbait egin nezakeela. Fatimak esan zidan gizonak sentsibilizatzeko premia zegoela, eta ni bezalako pertsona bat behar zutela, gauzak azaltzeko", gogoratu du.

Horrela, gizon afrikarrek osatutako talde bat sortu zuten, eta Sergek formakuntza lana egiten du taldeko kideen artean. "Konturatu naiz gauzak nolakoak diren azaldu behar dela; gure kulturaren parte dela pentsatzen hazten gara. Baina Fatima ezagutu eta bere borroka ikusi eta gero, ablazioa emakumeen aurkako indarkeria dela konturatu, eta jabetu nintzen auziaren larritasunaz", azaldu du.

Manadou Telly Diallok (Ginea, 1991) uste zuen mutilazioa erlijioaren parte zela, eta lagungarria. Zabaldutako ustea da ablazioa erlijioarekin lotutako auzi bat dela; erlijio handi guztiak baino zaharragoa da, ordea, eta ez da erlijio testu bakar batean ere jaso. "Pertsonek sortutako kultura baten parte da, ohitura bilakatu dena", zehaztu du. Formakuntzak "begiak ireki" zizkion, eta ablazioaren aurka ari da orain lanean. "Ezagutzen dudan jendeari ematen diot informazioa bere ideiak alda ditzan, eta informazioa besteei zabaltzeko; hori da kontua, batzuengana eta besteengana ailegatzea gertatzen ari denari buruzko informazioa", nabarmendu du.

Tabuez hitz egin

Ablazioaz hitz egitea ez zen batere erraza izan Munduko Medikuen programako arduradunentzat. Iruñean bizi zen komunitate afrikarra zuten aurka eta gaur egun ere haren zati batek jarraitzen du egiten duten lana onartu gabe. "Ezin diegu errua bota pentsatzeko modu hori izateagatik, jaso duten hezkuntzak eta bizipenek eragin dutelako gisa horretako ideiak izatea. Gu haien tokian jartzen gara, guk ere horrela pentsatzen genuelako garai batean. Gauzak beste modu batera ikusten laguntzen ahal diegu, guk egin dugun bezala; halere, argi esan behar da zaila dela horrela pentsatzen duen pertsona batengana iristea", azaldu du Djarrak.

Hala eta guztiz ere, komunitatearen zati handi batek begi onez ikusten du proiektua. Hori nabarmendu dute Munduko Medikuekin lanean ari diren bitartekariek. "Iruñean ongi etorriak gara. Fatima hasi zenean askoz zailagoa zen: zuk atera behar zenuen, eta jendea bilatu. Orain, jendea guregana etortzen da erakundera. Gurekin trebatu den pertsona baten bidez iristen dira guztiak", nabarmendu du Wattek.

Maigak beregan aurkitu zuen zailtasunik handiena. "Beti kontatu izan digute erlijioarekin lotutako kontu bat dela mutilazioa, edo emakumeari on egiten diola; honat etorri, eta norbaitek esaten dizu alderantziz gertatzen dela, emakumearentzat kaltegarria dela. Zure buruari galdetzen diozu: 'Egia izango ote da edo engainatu naute?' Zure kontra borrokatzen duzu lehenengo, eta gero, hurbileko jendearekin".

Uste du bidean topatu dituzten zailtasunak ez direla desagertu, oraindik ere, baina umorez hartzen saiatzen da. "Barruraino sartu gara, orain ezin dugu atzera egin. Jartzen dizkiguten etiketak beti egongo dira hor. Gure helburua guk nahi dugun tokira iristea da. Ez zaizkigu batere inporta zailtasunak, gainditu ahal direlako".

Munduko Medikuekin lanean hasi eta gero, 2010. urtean jaio zen Afrikako Lorea, emakume afrikarrek osatutako elkartea, hain zuzen ere. Bi erakundeek lankidetza hitzarmen bat dute proiektu eta jarduera ezberdinak kudeatzeko, horien artean, ablazioarekin lotutakoak. Elkarteak, gainera, bere ekinaldi propioak sustatzen ditu. "Emakumeak eta gizonak berdintasunean heztea da gure helburua, baita gure seme-alabak ere: neskak eta mutilak berdinak dira", esan du Wattek.

Fatima Djarrak gaineratu du emakume afrikarra ikusgai bilakatu nahi dutela gizartean, hedabideek erakusten ohi duten irudiarekin alderatuta oso bestelakoa den errealitatea agerian uzteko asmoz. "Emakumeen ahalduntzea sustatu nahi dugu", erantsi du.

Munduko Medikuekin egiten duten lana ere bide berean dela nabarmendu du: gizon eta emakumeak elkarlanean arituz, neska eta emakumeen bizitza kaltetzen eta mugatzen duena alda daitekeela argi utzi nahi dute. "Proiektua aurkitu eta lagundu ninduten pertsonak ezagutu izan ez banitu, toki berean jarraituko nuke", amaitu du.

Artea, memoriaren gordailu
2018-04-062018-04-05Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Artea, memoriaren gordailu

Edurne Elizondo

Zinema memoriaren espazio nagusia da". Helena Taberna zinemagileak erran ditu hitzok, Katakraken, liburu denda horrek eta 78ko Sanferminak Gogoan plataformak antolatutako ekinaldian. Artea eta memoria izan ditu hizpide, Enrique Villarreal El Drogas musikariarekin eta Alberto San Juan aktore eta antzerki zuzendariarekin egindako mahai inguruan. Memoriaren gordailutzat hartu dituzte hirurek artearen bideak: gordetzen duten hori zabaltzea asmo nagusi duten gordailutzat, alegia.

Ezagutzea da gakoa, hiru artistek nabarmendu dutenez. Iraganaren berri jasotzea, iragana aztertzea eta arakatzea, artearen bidez, gogoeta eta pentsamendu kritikoa bultzatzeko asmoz. Villarrealek onartu du "ezjakintasunak" eraman zuela bera memoriaren esparruan murgiltzera; prozesu horren ondorioz sortu zen Barricadarekin argitaratu zuen La tierra está sorda diskoa, 1936ko gerrari buruz.

"Lan hori sortzeko prozesuan neurri berean erabili nituen malkoak eta amorrua", onartu du musikariak. Abestien helburua zein den argi du: "Izan daitezela suteak sortzeko txinpartak, entzuten dituztenen artean".

Lehenagokoa da 1978ko uztailaren 8ko gertaeren inguruan idatzi zuen Sua abestia. Egun hartan hil zuen Poliziak German Rodriguez, tiroz, Iruñean. "Gau hura karrikan eman nuen nik; aurreko egunetan ere sumatzen zen kalean zerbait gertatuko zela", gogoratu du Villarrealek.

Orduko giroa egungoarekin lotu du musikariak: "Nik ez dut politikoki zuzena izan nahi, ustezko ezkerrak behin eta berriz erraten duen bezala; ni indarkeriaren alde nago, autodefentsarako tresna gisa, argi baitut estatuak modu sistematiko eta sendo batean erabili duela beti indarkeria".

Errealitateari so egiteko beharra nabarmendu du, eta asmo horrekin bat egin du Aberto San Juan aktore eta antzerki zuzendariak ere. Memoriaren arloan horrela hasi zela gogoratu du: "Bizi naizen tokiko errealitatea ezagutzeko nahiak eraman nau iragana arakatzera". Prozesu hori 2008ko krisiak eztanda egin zuenean hasi zuen San Juanek. "Egun batetik bertzera hutsean gelditu zen ordura arte saldu ziguten ustezko garapenaren ideia; ez zen benetakoa, baina gizarteak benetakoa zela uste zuen. Zergatik? Finean, hedabide nagusiak botereak kolonizatuta daude, eta gertatzen denaz jabetzeko, ondorioz, ahalegin bat egin behar duzu".

San Juanek egin du, eta gertatzen den horren berri emateko eta horren inguruko gogoeta bultzatzeko, antzerkiaren alde egin du. Madrilen, El Teatro del Barrio izenburuko proiektuko kide da; kontsumo kooperatiba bat da. "Sortzen dugun kontsumorako gaia, kasu honetan, ideiak dira, informazioa". Monarkiari, GALi eta ustelkeriari buruzko lanak egin dituzte, bertzeak bertze.

San Juanek hiritarren alde egin du: "Hiritarren komunitate bat da, nire ustez, bere kide guztiek behar dituzten baliabide materialak bermatzen dituena, eta kide horiei eragiten dieten erabakietan parte hartzeko aukera ematen diena". Gatazka hor sortzen da, San Juanen ustez: "Alde batean daude erabakitzeko eskubidea beren esku gorde nahi dutenak, eta, bertzean, berriz, denoi eragiten diguten kontuetan denok parte hartu behar dugula uste dugunok".

Erabakitzeko, noski, ezagutzea "funtsezkotzat" jo du aktoreak. Are gehiago erran du: "Errealitatea ezagutu nahi ez izateak ekartzen du pertsonak beren ideiengatik espetxeratzen dituztenak laguntzea". "Ezagutu behar dugu", berretsi du San Juanek: "Ezagutu, gauzak aldatu ahal izateko".

Gerra eta Eliza

"Zinema da zure sorterriko memoriaren argazki sorta; ez da kasualitatea nire lehendabiziko lana 1936ko gerrari eta Elizari buruz egin izana", erran du Helena Tabernak. Altsasu 1936 izenburukoa izan zen aurreneko lan hori. Filmarekin batera, dokumentala egin zuen zinemagileak. "Herriko zahar etxean izan nintzen elkarrizketak egiten; han, faxistak eta haien indarkeria sufritu zutenak elkarrekin ziren. Gogoan dut emakume batek erran zidala: 'Horrek moztu zidan ilea'".

Film ertaina zen Altsasu 1936. Tabernak jaso zuen, halere, film luze bilakatzeko proposamena. "Ezin izan genuen egin, ordea; proposamena jaso eta gero, TVEk Elizaren baimena ote zuen galdetu zuten orduan gobernuan ziren sozialistek. Ez zuen aurrera egin", gogoratu du. "Eskandaluzkoa da ahanzturaren antolatzaileek behin eta berriz erratea 1936ko gerrari buruzko film anitz egiten direla. Gutxi ditugu!", gaineratu du.

"Memoriaren espazio nagusia da zinema, eta badu sendatzeko gaitasuna", berretsi du zinemagileak. Argi utzi nahi izan du "arduraz eta erantzukizunez" egiten diola aurre memoria film bilakatzeko lanari. "Garrantzitsua da film on bat egitea, zabaldu nahi duen diskurtsoa hagitz garrantzitsua delako". Tabernak erantsi du "konfiantza" duela ikus-entzulearengan. "Hark osatu behar du filmak aurkezten duen kontakizuna; hori da garrantzitsuena. Filma amaitu eta gero ere gogoeta egiten segitu behar du".

Bat egin dute Villarrealek eta San Juanek, eta artea kontsumitzen duenak "zentzu kritikoa" izan beha duela nabarmendu dute. Zentzu kritikoa egungo errealitatetik iragana aztertu eta etorkizuna eraikitzeko. Horretan ari dira hirurak, artea eta memoria lagun.