Ion Orzaiz / BERRIA Euria ari du Serapio Esparza plazan. Dozena bat pertsona daude erorien monumentuaren aitzinean, zain, aretoa noiz irekiko. Aitzinean, lau udaltzain, eraikina zaintzen. 18:00etan, aretoa zabaldu dute, eta Abel Azkonaren (Madril, 1988) Desenterrados erakusketara sartu dira bisitariak. Gazte batek areto osoa zeharkatu du pauso luzeak emanez, artelanei jaramonik egin gabe, eta belauniko...
Sumatzen da haien aurpegietan etsipen apur bat. Nekea ere bai. Aurrera jarraitzeko asmoa, hala ere, sendoa da haiengan. Horixe nabarmendu dute. "Ez dugu amore emanen". Duela hiru urte hasi zen lan gatazkaren erdian dira urritasunen bat dutenentzako zentroetako langileak Nafarroan. 800, denera. Haietako gehienak, %91, emakumeak dira.
2012ko azaroan osatu zuten sindikatuek lan hitzarmen berria negoziatzeko mahaia, eta oraindik ez dute urrats bat ere egitea lortu. "Mila egun baino gehiago egin ditugu jada borrokan", erran du Andres Cenicerok, Lizarrako Oncineda zentroko langile eta CCOO sindikatuko ordezkariak. Iazko ekainetik, greba mugagabean dira.
"Lan baldintza duinak nahi ditugu". Halaxe laburbildu du egoera Anabel Diazek, sindikatu bereko kide eta Iruñeko Valle del Roncal zentroko langileak. Azken bost urteotan soldata izoztua izan dute urritasunen bat dutenak artatzen dituzten zentroetako beharginek; hitzarmenean jasotako hainbat neurri bertan behera utzi ditu enpresak, gainera. "Antzinatasunagatik sari bat jaso behar genuen 2013an, adibidez, baina ez pagatzea erabaki zuten". Auzitara jo zuten langileek, ondorioz, eta enpresak ordaindu behar izan zuen. Datorren urtarrilean gauza bera egin beharko duten beldur dira. Izan ere, antzinatasunagatik jaso beharreko hurrengo saria ere ez duela ordainduko iragarri du enpresak.
Nafarroan dauden zentro gehienak publikoak dira, baina kudeaketa esku pribatuetan da. Adacen Fundazioa da Mutiloako burmuinean kalte hartutakoentzako zentroko arduraduna. Itundua du zerbitzua gobernuarekin. Aspace Fundazioak bi zentro kudeatzen ditu. Eta gainerakoak, berriz, SarQuavitae enpresaren esku dira. "Ia sektore guztia kontrolatzen du enpresa horrek; %80 baino gehiago", erran du Diazek.
Langileak, erdian
Kudeaketa pribatua da, baina SarQuavitaek jasotzen duen dirua publikoa da. "Nafarroako aurreko gobernuak, ordea, ez zuen diru hori gastatzeko moduari buruz inolako kontrolik egin", salatu du ELAko Josetxo Mandadok. Sindikatu horretako arlo soziosanitarioaren arduraduna da Nafarroan. ELA eta CCOO sindikatuekin batera, UGT eta LAB ere badaude negoziaziorako mahaian.
Enpresaren jardueraren gaineko kontrolik eza da, Mandadoren hitzetan, langileak erdian harrapatu dituen gatazkaren gako nagusia. Horixe sentitzen dute langileek, hain zuzen. Erdian direla. "Enpresaren eta administrazioaren artean gaude; hitzak bertzerik ez dugu jaso, ordea, gero betetzen ez diren aginduak", erran du Infanta Elena zentroko langile Rosa Leonek. Lankide du han Blanca Hermoso de Mendoza. Biek argi utzi dute gatazkak izan duela eragina haien egunerokoan. "Iaztik gaude greban, eta ez dakigu hau noiz amaituko den. Tentsioa sortzen da lantokian; langileen arteko giroan sumatzen da egoeraren eragina", azaldu du Hermoso de Mendozak.
Ez da harritzekoa. Mila egun baino gehiago iraun du lan gatazkak jada, eta, iazko ekainetik, greban dira langileak. Haien eskaerak kontuan hartu arte ez dutela etsiko argi utzi dute sindikatuek. Gobernuak ezarritako gutxieneko zerbitzuak "neurriz kanpokoak" direla salatu dute. "Ia %100ekoak; hainbat zentrotan protesta hasi aurretik zegoen langile kopuruak gora egin du grebarekin", erran du Mandadok.
"Gure esku dagoen guztia egiten dugu zentroetako erabiltzaileek lan gatazkaren ondorioak suma ez ditzaten". Horixe nabarmendu du Anabel Diazek. "Lan baldintzek guregan dute eragina; baina dena ematen dugu zentroetan diren pertsonen alde". Mandadok onartu du zenbaitetan grebak sortu duela familien artean kexaren bat. "Ulergarria da haserretzea; ulertzen dugu, eta haiek ere gure egoera ulertzea espero dugu. Badakigu hala dela. Familia anitzek eman digute babesa", erantsi du ELA sindikatuko kideak.
Grebak ukitzen dituen zentroetan 670 pertsona inguru artatzen dituzte. "Era askotako urritasunak dituzten pertsonak dira. Gehienek menpekotasun handia dute", azaldu du Andres Cenicerok. Horregatik, hain zuzen ere, Nafarroako Gobernuari ahalegin berezia eskatu dio egoerari konponbidea eman ahal izateko, ahalik eta azkarren.
Oraingoz, hala ere, ez dute Nafarroako Gobernuko agintarien eskutik espero zuten babesa jaso. "Oposizioan zirenean gurekin bat egin zuten; arrazoia gure alde zela erran zuten, behin eta berriz; orain, ordea, agintea haien esku dagoenean, ez dute deus egiten". Horixe salatu du Anabel Diazek, eta agerian utzi du, oraindik ere, ez dutela lortu gizarte gaietarako lehendakariorde Miguel Laparrarekin bilera egitea. "Hainbat aldiz eskatu, baina ez dugu lortu", azaldu du Mandadok. Erantsi du gobernua babesten duten taldeek akordio programatikoan jaso zutela langileon gatazkari konponbidea emateko konpromisoa.
"Etsita gaude jaso dugun erantzunarekin", aitortu du Diazek. Bilerak egin dituzte Pertsonen Autonomiarako eta Garapenerako Nafarroako Agentziako buru Ines Francesekin, baina bilera horiek ez direla konpromiso eta urrats zehatzetan gauzatu gaineratu du. "Hitzak baino gehiago, ekintzak behar ditugu guk".
Ekintzak, babesa eta kontrola. Horixe eskatu du CCOO sindikatuko kideak. Bat egin du ELAko Josetxo Mandadok. "Ezin dugu onartu enpresak orain arte izan duen botereari eustea. Egun, nahi duenean erabaki dezake kontratuko neurriren bat ez betetzea. Eta gobernuak ez dio konturik eskatu, orain arte".
Egoera hori aldatu nahi dute sindikatuek, eta negoziazioa martxan jarri hori lortzelo. "Gobernuak har dezala diru publikoaren ardura, eta kontrola dezala nola gastatzen den. Egun, langileoi kentzen digun zatitik lortzen du enpresak bere etekina. Guri lana bertzerik ez zaigu gelditzen. Lan karga ikaragarria". Hori nabarmendu du Diazek. Nekatuta dago. Atseden hartu nahi du. Mila egun baino gehiagoko gatazkari amaiera eman. Lanean "duintasunez" jarraitzeko.
Liburu hau kolpe moral, politiko eta etiko handia da Nafarroako gizartearentzat". Horixe nabarmendu du Fernando Mendiola NUPeko irakasle eta historialariak, Sin piedad. Limpieza política en Navarra, 1936. Responsables, colaboradores y ejecutores lanari buruz. Fernando Mikelarena Zaragozako Unibertsitateko irakasle eta historialariak idatzi du (Bera, 1962), Pamiela etxearekin. 557 orritan, izen-abizena jarri die 1936ko errepresioaren erantzule, laguntzaile eta gauzatzaileei. Hamaika artxibotan eta iturritan arakatu du, bost urtez, eta herritarren esku jarri du emaitza. Ezagutu beharrekoa delako, haren hitzetan.
Bat egin du iritzi horrekin NUPeko irakasle eta Zuzenbidearen eta Erakundeen Historian katedradun Gregorio Monrealek. Zer gertatu zen jakiteko beharra nabarmendu du. Eta erantsi du horretarako balio duela Sin piedad liburuak. "Jauzi kualitatiboa egin du Mikelarenak lan honekin. Ez die bakarrik basoko zuhatzei erreparatu; zuhaitz bakoitzak basoan duen tokiari ere bai. Liburu hau irakurtzen duzunean, erantzuleen berri jasotzen duzunean, eta biktimen babesgabetasunaz eta haienganako krudeltasunaz jabetzen zarenean, zure sentimenduak azaleratzeko beharra sentitzen duzu; garbiketa politikoa jasan zutenenganako elkartasuna azaltzekoa".
1936ko altxamendu militarraren ondotik, errukirik izan ez zutenei egin die so Mikelarenak bere azken liburuan. Lan mardula da. Gogorra. Bai eta beharrezkoa ere. Gerra fronterik gabe, 3.000 pertsona baino gehiago fusilatu zituzten Nafarroan, eta bertze milaka eraman zituzten preso, gainera. Mikelarenak errepresioaren intentsitatea aztertu du, hain zuzen ere, eta zehaztasunez ikertutako bertze hainbat herrialdetako datuekin alderatu ditu Nafarroakoak. Emaitzak lehena bilakatzen du herrialde hori: "Bertze 37 probintziatan gertatu zenarekin alderatuta, eta errepresioa ezkerreko biztanle kopuruaren arabera neurtuta, hemen inon baino latzagoa izan zen", nabarmendu du egileak; gogoratu du altxamendua gertatu eta egun gutxira Nafarroa frankisten kontrolpean zela jada.
"Nafarroa, bertze behin, laborategi bilakatu zuten". Horixe salatu du historialariak, eta, horregatik, hain zuzen ere, auzia modu integral batean aztertzeko beharra jarri du mahai gainean. "Kontuan hartzen ohi ez diren arduradunei so egiteko garaia da. Biktimak biktima dira biktimarioak badirelako". Eta biktimario horiek diren aldera begiratu du Mikelarenak bere liburuan.
"Laguntzaile anonimoak"
Erantzuleak, laguntzaileak eta gauzatzaileak. Azpititulu hori hautatu du Mikelarenak bere liburuarentzat, hainbat ardura mota bereizten ahal direlako, haren hitzetan, 1936ko garbiketa politikoan: "Lehen mailan dira agintari militarrak", nabarmendu du historialariak. Erreketeen eta falangisten buruzagiak kokatu ditu bigarrenean; eta hirugarren maila batean, berriz, "bertzeak hiltzeko prest" zirenak. "Heriotza eskuadroiak osatu zituzten; Iruñeko Aguila, edo Tuterako Escuadra Negra, adibidez". Baina bada arduradun gehiago, Mikelarenak liburuan jaso duenez: "Laguntzaile anonimo haiek guztiak". Altxamenduaren ondotik, bizilagunaren aurka egiteko prest agertu ziren haiek.
"Zer gertatu zitzaion jende horri? Zer gertatu zen jende hori modu horretan brutalizatzeko?", galdetu dio Mikelarenak bere buruari; liburuan erantzuna ematen ahalegindu da historialaria. "Nik uste dut erantzule nagusien estrategia izan zela ardura banatzea; erregimenarentzat errazagoa izan zen eskuak odolez zikindu zituzten haien babesa jasotzea, eta, horrela, taldea batzea". Gehiago erran du Mikelarenak: "Saiatu ziren ahalik eta jende gehien biltzen, arlo guztietan errugabe joko zituztela ziurtatzeko; arlo juridikoan, memoriaren arloan, bai eta historiarenean ere". Bereziki egin dio so Mikelarenak "pertsona arrunten" kasuari. "Pertsona horiek saiatu ziren, neurri handi batean, haien burua zuritzen, errepikatuz, adibidez, erlijioaren izenean egiten zituztela egiten zituztenak. Erantzule nagusiek jakin zuten gisa horretako laguntzaileak haien ondora biltzen, eta, modu horretan, haien isiltasuna bermatzen".
Herritarren brutalizazio prozesu hori Erriberan hasi zen mamitzen, Mikelarenak agerian utzi duenez. "Boluntario errekete eta falangista anitzek parte hartu zuten herritarrak atxilotzeko miaketetan".
Buruzagi karlisten eta falangisten erantzukizuna jarri du Mikelarenak agerian, eta "Nafarroako eliteko ordezkariek ere" errepresio prozesuan parte hartu zutela nabarmendu du. "Ez da zuzena garbiketa politikoaren ardura guztia karlisten eta falangisten buruzagien esku jartzea; karlisten eta falangisten artean ordezkaritza bazuten eliteko kideak ere baziren gertatzen ari zenaren erantzule. Botereari eutsi nahi zioten".
Han eta hemen bilatu ditu Mikelarenak liburua osatzeko datuak. Hamaika artxibotako agiriak aztertu ditu, tartean hainbat espetxetakoak. Errepresioan parte hartu zutenek idatzita utzitako lekukotasunak ere baliatu ditu historialariak. "Barasoaingo bizilagun baten fitxan, adibidez, 43 urte zituen eta bost seme-alabaren aita zen gizon horrek onartu zuen behin Iruñera joan zela hainbat pertsona fusilatzera".
Jose Maria Jimeno Juriok 1970eko hamarkadan herriz herri jaso eta grabatutako lekukotasunak erabili ditu Mikelarenak, halaber. "Historialariak gaitasun aparta erakutsi du, gainera, han eta hemen jasotako datu hutsekin informazio zati sendoak osatzeko", nabarmendu du Gregorio Monrealek. Iturri horiek eman diote liburua osatzeko aukera Mikelarenari. Historiografian hutsuneak badirela salatu du, hala ere. Nahita isilarazitako testuak eta agiriak. Kontakizunetik at utzi nahi izan dituzten erantzukizunak. Arrastoa utzi dute, ordea, eta Fernando Mikelarenak tira egin dio, sendo, hariari. Memoriari ezarritako giltzarrapoa, behingoz, irekitzeko.
Franco diktadorea bizirik zen Irati ibaiko ura urtegi batean jasotzeko aukera lehendabizikoz aipatu zutenean. 1980ko hamarkadan eman zioten bultzada Itoizko proiektuari, eta 2004ko urtarrilean hasi ziren betetzen. Nafarroako Gobernuak hasieratik sustatu zuen ur hori hegoaldera eramanen zuen ubidea, urtegiaren osagarri, eta 2001. urtean, azpiegitura horren lehendabiziko harria jarri zuen orduko Espainiako Ingurumen ministro Jaume Matasek.
Hamalau urte joan dira, eta denborak eta datuek agerian utzi dute Nafarroako eta Espainiako gobernuen azpiegitura horren aldeko diskurtsoak oinarri ahula zuela. Uraren Kultura Berria Fundazioko kide Rosario Brinquisek Itoizko urtegia-Nafarroako ubidea binomioaren "bideragarritasunik eta errentagarritasunik eza" agerian utzi zuen 2012an, proiektuari buruz Zaragozako Unibertsitatean egindako analisi ekonomikoan. Lan horrek UNEDeko Ekonomia falkultateko Aquae fundazioaren saria jaso du orain. Bere analisiaren emaitzak berretsi ditu Brinquisek, eta ezbaian jarri du, gainera, Kontuen Ganberak egin eta asteon Nafarroako Parlamentuan aurkeztutako txostena.
Nafarroako ubidearen lehen fasea egina dago; eta lehen fase horren hedapena egiteko proiektua ere martxan da. Kolokan, berriz, bigarrena. Hain zuzen ere, Nafarroako Gobernuak erran du bigarren fase hori berraztertzeko beharra dagoela. "Ez dago bermatuta, egun duen diseinuarekin, kalitatezko ura emanen duenik, herritarrak zigortuko ez dituen prezio batean", erran du Uxue Barkos presidenteak. PSNk, UPNk eta PPNk ohiko diskurtsoari eutsi diote, eta funtsezkotzat eta estrategikotzat jo dute ubidea Nafarroarentzat.
Negozio txarra
Estrategikoa. Hitz hori da Nafarroako ubidearen auzian giltzarri nagusietako bat. Parlamentuko oposizioko taldeekin bat egin du Brinquisek, eta azpiegitura estrategikoa dela onartu du. Ez, ordea, Nafarroarentzat. "Enpresa pribatuentzat baizik". Nafarrentzat, ehunka milioi jaten dituen zulo beltza. "Herritarrek ez dute batere negozio onik egin Itoizko urtegiarekin eta ubidearekin".
Brinquisek 30 urteko eperako azterketa egin zuen bere txostenean. Haren arabera, urtegia eta ubidearen lehen fasea kontuan hartuta, 1.359 milioi eurokoa izan da eraikuntza lanak egiteko inbertsioa. 625 milioi euro urtegiari dagozkio; 594,5 milioi euro, ubidearen lehen faseari; eta 383,7 milioi euro, berriz, lehen fase horretako ureztatzeko eremuari. Ubidearen lehen fasea kontuan hartuta, gainera, kostuen %27 berreskuratzeko gaitasuna baino ez du proiektuak.
Binomio gisa garatu diren azpiegitura horiek piztu dute enpresa pribatuen interesa, ordea, administrazio publikoak lagun. Brinquisek argi eta garbi erran du. "Lehen fasea zabaltzeko proiektua martxan da, eta bigarrena bertan behera utziko dutenik ere ez dut argi, nahiz eta dirurik eta urik ez dagoen. Proiektuak eutsi dio, hura bultzatzeko interesa izan duelako enpresa publiko batek; ura aberastasunarekin eta garapenarekin lotzeko diskurtsoak arrakasta izan ohi duelako herritarren artean; eta enpresa pribatuen interesa piztu duelako porlanaren eta uraren pribatizazioaren negozioak".
Proiektua bultzatu duen enpresa publikoa Intia da. Erakunde horrek ubidearen garapenean bete duen rola aztertzea ezinbertzekotzat jo du Brinquisek, egungo egoera ulertzeko. "Intiak interes ekonomiko zuzena du. Enpresa horretako ureztatze sailak ubideari esker ateratzen du bizimodua". Brinquisek nabarmendu du, hain zuzen, Kontuen Ganberak Intiako datuak hartu dituela bere txostena osatzeko. "Bere horretan eman ditu". Onartu du "harritu" egin duela txosten horrek. "Batetik, datuak falta direlako, adibidez, kostuei buruz; eta jasotako datuen analisia ez dutelako egin, bertzetik".
Horri buruz adibide bat aipatu du Brinquisek. "Intiako datuen arabera, ubideak 360 lanpostu ditu urtean, lehen fasean; 22.000 hektareako eremua da; hor, lehorrekoak ziren lehen lur zati guztiak, eta ureztatzekoak dira orain; hor sortu beharko litzateke lanpostu gehien, beraz. Proiektua martxan jarri zutenean, hain zuzen, 8.000 izanen zirela erran zuten ubidearen bultzatzaileek. Lehen faseko hogei ustiategi aztertu ditu Nafarroako Gobernuak, eta ondorioa alderantzizkoa da, ordea. Lanpostuak suntsitu direla".
Kontuen Ganberak txosten horren berri eman duela onartu du Brinquisek. "Baina aipatu bertzerik ez dute egin. Datu horiek ez dituzte bertzeak bezainbertze nabarmendu; eta ez dute aztertu, gainera, agindutako 8.000 lanpostuekin zer gertatu den". Nekazarien etekinei buruz ere, zalantzak mahai gainean jarri ditu Brinquisek: "Kontuen Ganberaren txostenak Intiak emandako datua jaso du: hektarea bakoitzeko mila euroko etekina. Inongo nekazarik ezin du horrelako datu bat onartu. Haien estatistiketan ere ageri da —egungo prezioen arabera— 100 edo 150 eurokoa dela etekina, hektarea bakoitzeko".
Uraren giltza
Ubideak Itoizko ura garraiatzen du; ur hori nekazarien lurretara eramateko, hala ere, azpiegitura hori ez da nahikoa. Ubidetik ureztatzeko sarera eraman behar da ura, hain zuzen ere, eta hor aurkitu dute enpresa pribatuek bilatzen zuten aukera. Hor dago Brinquisek aipatu interes estrategikoa. "30 urterako kontzesioa jaso dute; uraren pribatizaziorako giltza haien esku dute. Finean, enpresa pribatu batek saltzen du ura. Lanak egin dituzte presio bidezko banaketa sarea osatzeko. Haien gain dago ureztatu beharreko eremua, eta haiek egin eta bideratu behar dituzte hango obrak eta dagozkien mantentze lanak".
Lan horiek ordaintzeko, itzalpeko ordainsari sistemaren alde egin zuen Nafarroako Gobernuak. Lehen fasean gobernuak berak jarri zuen martxan proiektua, eta lur zatiak batu zituen. Lehen bi sektoreetako obrak egin zituen, gainera. Enpresen esku gelditu zen gainerakoa: lehen fasea amaitzea, bai eta lehen fase horren hedapeneko lanak egitea ere. Azken hori martxan da, oraindik.
Lan horiek ordaintzeko, itzalpeko ordainsari sistemaren arabera urtean kanon bat pagatzen die gobernuak enpresei: batetik, ureztatze eremuan dagoen hektarea kopuruaren arabera; eta, bertzetik, kontsumitutako uraren arabera. Nekazariek ere ordaindu behar diete enpresa horiei: "Legez, presio bidezko banaketa sarearen balioaren %15 aurreratu behar dute", azaldu du Brinquisek.
Ez da hori nekazariek ordaindu beharreko bakarra: "Nekazariek, hasteko, Ebroko Ur Konfederazioari ordaindu behar diote 34 euroko kanon bat; bertzetik, Canasari ordaindu behar diote, kopuru zehatz bat hektarea kopuruaren arabera, eta bertze bat kontsumitutako uraren arabera; azkenik, ureztatze eremuen kontzesioa duten enpresei ordaindu beharrekoa dago. Ureztatzen ez duen nekazari batek urtean 140 euro inguru ordainduko ditu, hektarea bakoitzeko; ureztatzen duenak, berriz, 240 inguru". Enpresek, hala ere, gobernutik jasotzen dute diru gehien: "Gobernuak urtean 13 milioi inguru ordaintzen badu, ureztatzaileek 500.000 euro inguru".
Ubideak gehiago kendu die nekazariei, hala ere, Brinquisen hitzetan. "Bertze hainbat arlotan murrizketak eragin dizkie, dena ubideak eraman duelako". Herritar guztiek galdu dutela erantsi du. "Paisaia, kohesioa, zoriontasuna galdu dugu obra honekin".
Gidari bati sudurra hautsi diote. Eraso larria da hori". Horixe nabarmendu du Jesus Cerdanek, Teletaxi konpainiako presidenteak. Iruñeko taxilari gehienak hartzen ditu etxe horrek —313tik 309 —, eta hiru eraso jasan dituzte azken hilabeteotan. Cerdanek berak salatu zuen eraso horietako bat. "Hiru pertsona sartu ziren autoan; atzetik bertze hiru heldu ziren, eta autora hurbildu zirenean, ostikoa eman zion haietako batek. Kontuak eskatu nizkion, eta atorra apurtu zidan, erantzun gisa. Epaiketaren zain gara".
Cerdanek argi utzi du halako erasoak ez direla eguneroko kontua Iruñean, baina tarteka gertatzen direla erantsi du, eta kezka sortzen dutela. "Ez da samurra. Jendea edanda sartzen da autoan, eta edozein aitzakia baliatzen dute liskarra sortzeko". Sudurra apurtu zioten taxilariaren kasua aipatu du Teletaxiko arduradunak, larriena izan delako. "Mozkor zegoen bidaiaria; autoan ezin zela jan erran zion gidariak, eta horregatik egin zion eraso". 250 euro ere lapurtu omen zizkion. "Lapurretak gutxitan gertatzen dira, hala ere; ni duela hiru urte naiz konpainiako presidente, eta denbora horretan bakar bat ere ez dugu izan". Gehiagotan gertatzen da bidaiariak autotik ordaindu gabe alde egin nahi izatea. "Halako egoeretan taxilariak seguru sentitu behar duela bertzerik ez dugu aldarrikatzen".
Segurtasun hori bermatzeko baliabideak eskatu dizkiote taxilariek Iruñerriko Mankomunitateari. Gaur egun, autoan duten botoi baten bidez, zuzenean jar daitezke harremanetan Teletaxi etxeko egoitza nagusiarekin. Konpainian alarma piztu egiten dute gidariek botoi horren bidez, eta, ondorioz, Teletaxiko egoitza nagusitik larrialdi zerbitzuei ematen diete abisua. "Dei hori zuzenean egiteko aukera eskatzen dugu. Hau da, autoko botoia sakatuz, abisua zuzenean larrialdi zerbitzuetan jasotzea", azaldu du Cerdanek. Autoetan kamerak jartzea ere egoki jo dute.
Neurri horiek martxan jartzea "diru kontua" da, batez ere, Cerdanek aitortu duenez, eta horregatik eskatu dute mankomunitatearen laguntza, "taxilariek egin beharreko gastuari aurre egin ahal izateko" diru laguntzak bidera ditzan. Mankomunitateko arduradunekin bilera egiteko zain dira taxilariak.
Irakasleen proposamenak
Mankomunitateari eskatu diote taxilariek esku hartzeko. Irakasleek, berriz, Nafarroako Gobernuari helaraziko dizkiote ikastetxeetan gertatzen diren erasoei aurre egiteko proposamenak. Irakasleen lan esparruan ere kezka sortzen du haien kontrako indarkeriaren auziak. Iaz, sindikatu guztiek bat egin zuten, eta halako egoeren aurrean jarduteko protokoloa adostu zuten. Nafarroako aurreko Hezkuntza kontseilari Jose Iribasi helarazi zioten agiria. "Baina ez zion kasurik egin", azaldu du Steilas sindikatuko lan osasuneko arduradun Kepa Yecorak.
Nafarroako Gobernuko egungo hezkuntza agintariekin jorratu nahi dute gaia sindikatuek. Mahai gainean jarri nahi dute, berriz ere, erasoen auzia. Gobernuak berak protokolo bat baduela azaldu du Yecorak, baina argi utzi du agiria onartzea ez dela nahikoa: "Baliabideak behar dira, eta protokoloa martxan jartzeko jarrera ere bai; erantzun irmoa behar da".
Gobernuko datuei so, irakasleen kontrako eraso zuzenak urriak dira, Yecorak azaldu duenez. "Kasu bakanak". Steilas sindikatuko kideak nabarmendu du, hala ere, eraso zuzen horiez gain "bestelako jazarpenak ere" hartu behar direla kontuan. "Gelan gaizki esaka aritzea; etengabe kexatzea; jarrera ezkorra erakustea; horiek ere erasoak dira". Mehatxuak, irainak, difamazioak eta gisako bertzelako jarrerak ere aipatzen ditu sindikatuek adostutako agiriak.
Yecorak azaldu du eskolako testuingurua aldatu dela, eta horrek eragin dio ikastetxe barruko ikasleen eta irakasleen arteko harremanari; bai eta gurasoen eta irakasleen artekoari ere. "Ikasleek orain lehen ez zituzten baliabideak dituzte; gurasoen irakasleenganako jarrera ere aldatu egin da; ezin ditugu bazter utzi, halaber, irakasleen lan baldintzak; geletako ratioek gora egin dute, adibidez". Egoera horrek guztiak eskola barruko giroan eragiten duela argi utzi du sindikatuko arduradunak.
Yecorak "funtsezkotzat" jo du ikastetxeak erasoen aurrean izan beharreko jarrera. "Eskolak argi utzi behar du zerbait gertatuz gero protokoloa martxan jarriko duela; erasoen aurrean zero tolerantzia izan behar dugu". Ez da hori gertatzen ohi, ordea. "Zenbaitetan, ikastetxeak berak nahiago du protokoloa martxan jartzeko urratsik ez egitea, zentroak ospe txarra har ez dezan", azaldu du Yecorak.
Sindikatuek adostutako protokoloak bilatzen du irakasleari babesa ematea, eta bere lana duintasunez egin ahal izateko baldintzak bermatzea. Horixe bera dute helburu osasunaren arloko profesionalek. Haien lana behar bezala egin ahal izatea. Ez dute beti lortzen, SATSE erizainen sindikatuko Nafarroako idazkari nagusi Joaquin Fernandezen hitzetan. "Eraso fisikoak eta hitzezkoak gertatzen dira". Erizainen %80k jasan dute halako erasoren bat, SATSE sindikatuak iaz ezagutarazi zuenez. Datu horiek ez dute estatistika ofizialetan islarik, ordea. "Langile anitzek ez dituztelako salatzen. Oraindik ere, hitzezko erasoak lanaren zati direla uste dute". Uste horri aurre egin behar zaiola nabarmendu du Fernandezek, eta, ildo horretan, formakuntza eta heziketa funtsezko lan tresnatzat jo ditu.
Nafarroan bi protokolo daude osasunaren arloko profesionalek jasandako erasoei aurre egiteko. "Gobernuak du bat, eta Osasunbideak berak bertzea. Egin dugu aurrera", erran du Fernandezek. Gehiago egin daitekeela erantsi du, hala ere. "Oraindik ere, langile anitzek ez dakite eraso bat jasanez gero haren berri emateko partea bete dezaketela". Horrek aukera ematen die aholkularitza psikologikoa eta juridikoa jasotzeko.
Erasoak, batez ere, larrialdi zerbitzuetan gertatzen direla azaldu du erizainen sindikatuko kideak. Ildo horretan, zerbitzuak gainezka egiteak ez duela laguntzen azaldu du. "Larrialdietara joan eta pasabidean zain egon behar duen gaixoa urduri jartzen da". Argi utzi du testuingurua aztertu eta eragina izan dezaketen elementu guztiak kontuan hartu behar direla. "Errespetuzko lan giroa behar dugu".
Jone Grandek 9 urte ditu, eta esaldi bakar baten bidez azaldu du transexualitatea zer den: "Zakila duen ahizpa bat dut". Mikele Grande genital maskulinoekin jaio zen, duela hamabost urte. Zakila duen emakumea da, eta halaxe aldarrikatu du, haurra zenetik. Familiaren babesa jaso du; lagunena eta eskolako kideena ere bai. Zorionekotzat jo du bere burua, jakin badakielako adingabe transexual anitzen prozesua anitzez ere mingarriagoa dela; oraindik ere, bazterketari aurre egin behar diotela. Erakunde publikoak ere oztopo bilakatzen dira, transexualitatea patologia bilakatzen dutenean. Karrikara atera ziren iruindarrak, larunbatean, patologizazio horren aurkako aldarria lau haizeetara zabaltzera.
Lugatibe Iruñeko Transmarikabibollera eta Queer Gazte Asanbladak antolatu zuen larunbateko protesta. Jardunaldiak egin dituzte azken asteotan, gainera, transexualitateari buruz. Chrysallis adingabe transexualak dituzten familien elkarteko kideak aritu ziren, bertzeak bertze. Horko kide da Mikele Granderen familia. "Zoragarria izan da gure bide bera egin duten bertze hainbat pertsonarekin bat egitea", azaldu du Mikeleren aita Luis Grandek.
Bide horren azken urratsetan ezagutu zuten Luis Grandek eta Mikeleren ama Mertxe Olorizek elkartea. Alaba transexuala zutela konturatu zirenean "bakarrik" sentitu zirela nabarmendu dute. "Ez genekien zer egin, edo nora jo", gogoratu du aitak. Elkartean "lan ona" egin dutela baieztatu ahal izan dute, hala ere. Babesa eman diote alabari; eta lagundu egin dute emakume dela azaleratzeko egin dituen urrats guztietan.
Bide hori aspaldi hasi zuen 15 urteko gazteak, haren amak azaldu duenez: "Ustez neskenak diren jostailuak eskatzen zizkigun, haur bat bertzerik ez zenean; panpinekin aritzen zen, eta ileorde luzeak jartzen zituen; sekulako negarrak botatzen zituen ilea mozten genionean. 3-4 urterekin printzesen soinekoak janztea maite zuen". "Emakumeen inguruko estereotipo guztiak baliatzen zituen, nolabait, bera ere emakume dela erakusteko; bere burua aldarrikatzeko", erantsi du Mikele Granderen aitak.
Errege magoei eskatu zien soineko bat du buruan gazteak, zehazki; Uharteko erraldoien konpartsako erreginarena, alegia. Izeba batek egin zion, eta erabat txiki gelditu zitzaion arte jantzi zuen. "Dena esajeratzen nuen, nolabait erranda. Orain kontent nago; eta lasaiago". Kontent eta lasai dago aldarrikatzeko behar hori baretu egin zaiolako. Emakumea da, eta emakumetzat dute.
Etxean beti sentitu du bere sexu identitateaz hitz egiteko askatasuna. Konfiantza eman diote gurasoek. Horixe nabarmendu du. "10-11 urte bete zituen arte, homosexuala izanen zela pentsatzen genuen. Gure ezjakintasunarengatik. Ez baita gauza bera, inondik inora, sexu identitatea eta sexu joera", erran du amak.
Alabak 10 urte inguru zituenean argi ikusi zuten horixe, semetzat zutena alaba zela. "Argi utzi zigun kontua ez zela neska izan nahi zuela, neska bazela baizik", gogoratu du amak. "Nik lasaitua hartu nuen, orduan semetzat nuenari gertatzen zitzaionari izena jarri niolako, azkenean". Olorizek erran du aitarentzat zailagoa izan zela egoerari aurre egitea. Eta aitak aitortu du halaxe izan zela: "Transexualitatea gauza txarrekin lotzen nuen; orduan ez genuen elkartearen babesa. Pertsona transexualak baztertzen dituztela ikusten nuen, eta adingabeen kasuan egoera are okerragoa izanen zela pentsatzen nuen".
Alabak bezala, prozesu bat egin dute gurasoek ere, eta hasierako kezkei eta beldurrei buelta ematen asmatu du Luis Grandek. Alabaren askatasuna bertze edozer gauzaren gainetik defendatzen du. "Alaba zoriontsu izatea bertzerik ez dut nahi, edozein gurasok bezala", laburbildu du.
Eskolatik institutura
"Nik inoiz ez dut sentitu hitz egiteko beldurra; ez dut sentitu bakarrik nintzela, edo isildu beharra nuela". Familiaren babesa izan duela nabarmendu du Mikele Grandek. Gurasoena, bai eta gainerako senideena ere. Argi utzi du eskolan ere nor den azaltzeko askatasuna sentitu duela.
"Irakasleekin eta eskolako zuzendariarekin hitz egitera joan, eta jarrera ezin hobea erakutsi ziguten", azaldu dute Granderen gurasoek. Uharteko ikastetxean aritu zen Lehen Hezkuntza amaitu arte; Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan ari da orain, Atarrabiako institutuan. "Ez dut inolako arazorik izan. Eskolakide berrien babesa ere jaso dut". Mikele Grandek gogoratu du institutuan hasi zenean inor sartu aurretik joaten zela nesken aldagelara. "Azkar aldatzen nuen arropa, ahalik eta azkarren ateratzeko; pentsatzen nuen bertze neskek ez zutela nahiko ni han egotea. Baina alderantziz gertatu zen. Han egon behar nuela erran zidaten".
Horixe berretsi du amak, lagunen babesa hagitz garrantzitsua izan dela. "Haurrak zirenetik ezagutzen dute elkar lagun taldean direnek, eta urrats guztiak batera egin dituzte. Naturaltasun osoz bizi izan dute prozesua".
Xehetasunek izan dezaketen garrantzia nabarmendu du amak. Eta bat egin du harekin alabak. "Osasun etxera joaten naizenean, adibidez, niretzat zoragarria da bozgorailuetatik deitzen nautenean Mikele erraten didatela entzutea".
Bere nortasun agirian izena aldatu zioten; sexua, ordea, ez. "18 urte izan arte ezin da aldaketa hori egin; sexua aldatzeko momentuan, gainera, gutxienez bi urtez tratamendua jaso duela erakutsi behar du aldaketa egin nahi duen pertsonak", azaldu du aitak. "Lehen, ebakuntza egin arte ez zuten sexua aldatzen nortasun agirian; aurrera egin dugu, baina ez da nahikoa", salatu du. Halako neurriek transexualitatearen patologizazioa nabarmentzen dutela argi utzi du Luis Grandek. Eta horren kontra lan egiteko beharra nabarmendu du.
Hori dela eta, ontzat jo du ildo horretan Nafarroako Parlamentuak onartutako adierazpena. Parlamentuak despatologizazioaren alde egin du, hain zuzen ere, eta konpromisoa hartu du beharrezko lege aldaketak egiteko, transexualitatearen despatologizazio hori egia bilakatzeko. Nafarroa transfobiarik gabeko herrialdetzat jo du parlamentuak, gainera. Adierazpen horren alde egin dute Geroa Baik, EH Bilduk, Ahal Dugu-k, PSNk eta Ezkerrak. UPN eta PPN, berriz, abstenitu egin dira. "Alderdi batek zergatik ez du halako adierazpen baten alde egiten?", galdetu du Mikele Grandek.
Halako adierazpenek konpromisoak hartzera bultzatzen dituzte erakundeak, Luis Granderen hitzetan. "Eta konpromiso bat hartzen badute, bete dezatela exijitzen ahal diegu". Aitak onartu du Mikeleren kasuan pertsona anitzek eman diotela babesa gazteari, haien borondatez. "Hori ongi dago, eta eskertzen dugu, baina ez dugu ahaztu behar pertsona transexualek eskubideak badituztela, eta horiek bete egin behar dira. Izena aldatzeko aukera ezin da epaile baten borondatearen menpe egon, adibidez".
Hormonak
"Pentsatzen dut egunen batean genitalen ebakuntza eginen dudala. Baina oraingoz ez dut horrelakorik buruan. Hagitz ongi nago, eta kontent". Mikele Grandek argi du ez duela ebakuntzarik egin behar emakume izateko, baina ez du aukera hori baztertu. Ez da orain hartu beharreko erabakia, haren ustez. "Norberak hartu beharreko erabaki bat da", erantsi du haren aitak. "Ebakuntza egin edo ez, horrek ez du markatuko Mikele nor den. Zakila duten emakumeak badira, eta bulba duten gizonak ere bai".
Mikele Grandek hormona tratamendua hasi zuen duela bi urte. "Horretan ere zortea izan genuen, adingabe transexual guztiei ez baitiete onartzen", azaldu du haren aitak. Lehen etapan, blokeatzaileak hartu zituen. Horien helburua da garatu nahi ez diren ezaugarriak blokeatzea, hain zuzen ere. "Tratamendu hori nerabezaroaren hasieran hartzea garrantzitsua da", azaldu du aitak. "Bigarren etapan, hormona tratamendu gurutzatua egiten da, garatu nahi diren ezaugarriak bultzatzeko, hain zuzen ere".
Prozesu horretan aurrera jarraitzen du Mikele Grandek. Ez da bakarrik. Ikasi du, hala ere, bertze gazte transexual anitzek berak baino anitzez ere oztopo gehiago aurkitzen dutela bidean. Gurasoek ere argi dute hori. "Gurasoen babesa ere falta zaie adingabe anitzi; bere buruaz bertze egiten duenik ere bada. Hori hagitz gogorra da. Babesa eman behar diegu, eta lagundu", erran du Mertxe Olorizek.
Adingabeen transexualitatea "ikusezina" dela erantsi du Luis Grandek. Eta horri aurre egin behar zaiola. "Naturaltasunez onartu beharko genuke". Errealitatea aniztuna dela gaineratu du Olorizek, eta argi du aniztasun hori hagitz aberatsa dela. "Alaba transexuala izateak hobeak egin gaitu; aniztasuna onartzeko prestuago gara, esparru guztietan". Mikele Grandek ere argi du: "Harro nago neure buruaz".
Biokimikako ikasketak egin eta gero hasi zuen Erika Salvatierrak sexologiako formakuntza (Iruñea, 1989). Burlatako Gaztelekuan aritzen da astelehenetan, aholku ematen, bai eta herri horretako Askatasuna institutuan ere. Lan egiten du, halaber, Chrysallis elkarteko familiekin. Mikele Granderenak egindako lan ona nabarmendu du. Hala ere, argi utzi du bertze gazte anitzen egunerokoa anitzez ere gogorragoa dela.
Oraindik ere adingabe transexualen errealitatea ikusezina da neurri handi batean, ezta?
Hala da. Nik beti esaten dut haurren transexualitatea beste adar bat dela gizakion sexu aniztasunaren barruan. Transexualitateak erakusten digu gure gizartean gero eta aniztasun handiagoa badela, eta hori ikusgai bilakatu behar dugu. Finean, badira neska zakildunak, bai eta mutil bulbadunak ere. Ikusgai bilakatu behar dugu errealitate hori. Familian haur transexual bat dagoenean onartzea garrantzitsuena da. Eta aurrera egitea. Haur horrek babesa behar du; inguruan oztopoak aurkitzen baditu, askoz ere zailagoa izanen da bere identitatea azaltzeko prozesua.
Eta nola hasten da prozesu hori?
Haurrak hitz egiten hasten direnean hasten dira barruan dutena azaleratzen. Nor diren azaltzen. Horregatik, oso garrantzitsua da une horretan haurrak ez zuzentzea.
Pertsona transexualen inguruan, okerreko gorputz batean jaio direla erran ohi da anitzetan. Zer iritzi duzu horri buruz?
Gainditu behar dugu esaldi hori, eta transexualitatea azaltzeko modu hori. Gorputzak ez dira akastunak; gure begiradak dira akastunak. Kontu kulturala da, finean; erakutsi digute zer den gizon eta zer emakume. Baina argi izan behar dugu badirela gizon eta emakume izateko mila modu, gorputz batean edo bestean.
Oraindik ere, identitatea genitalekin lotzen da, ordea. Transexualitatearen patologizazioa da horren ondorio?
Bai, oraindik ere patologizazioa da nagusi transexualitatearen auzian. Ikuspuntu hori gainditzeko garaia da. Identitatea 3 eta 5 urte bitartean finkatzen dugu gizakiok. Adin horrekin badakigu nor garen.
Ingurukoen oniritzia eta babesa izateak anitz errazten du prozesua?
Bai, oso garrantzitsua da. Familiak tresnak eman behar dizkio haur transexualari, aurrera egiten laguntzeko. Onartzea da egin beharreko urratsik funtsezkoena, familiaren babes horrek haur transexualari adierazten diolako nor den azaleratzeko bermea baduela.
Babesik ezak zer-nolako ondorioak izan ditzake?
Ondorio larriak. Zure identitatea argi duzunean, haren gainean eraikitzen duzu zure nortasun guztia. Baina norbaitek zure identitatea zalantzan jartzen badu, ukatzen badu zure identitatea, horrek oso egoera gogorrak sor ditzake. Pentsa norbaitek esaten dizula ezin zarela zaren bezalakoa izan, mediku batek esan duelako hori ezinezkoa dela. Halako egoerek ekartzen dituzte depresioak eta bestelako arazoak. Etxekoen babesa ez dagoenean, gainera, askoz ere zailago bilakatzen da kanpora begirako prozesua.
Heziketaren esparruan lan handia dago egiteko, oraindik ere?
Bai, eta oso garrantzitsua da gazteenekin egin beharreko lan hori, gainera. Aniztasuna aberastasuna dela ikasi behar dute haurrek. Naturaltasun osoz, gainera. Etxean landu behar dugu hori, eta eskolan ere bai. Eskoletan bada lan polita egiteko aukera, gainera. Denborak aurrera egin ahala gure gorputzak gero eta ikusezinago bilakatzen baititugu.
Udazkenak hartu du Zilbeti. Etxarro errekako ur gardena hostoz beteta heldu da herrira, menditik. Pagadian zuhaitzek atzean utzi dute jantzi berdea, eta kolore gorrixkek eta horixkek aldarrikatzen dute, orain, haien garaia. Eskinosoak oihu egin du zuh...
Eneida Idiakez altsasuarraren bizitza erabat aldatu zen duela zortzi urte, 20 baino ez zituenean. Auto istripu larria izan zuen, eta buruan jasotako kolpeak utzi zion arrastoa. Ahoskatzeko arazoak baditu, bertzeak bertze. Ez du amore eman nahi, ordea,...
Maite Ruiz de Larramendi Eulateko pilotaria munduko onena izendatu zuten 2010eko Paueko (Okzitania)munduko txapelketan, baina inor gutxik ezagutzen du Nafarroan. Ez da askoz ezagunagoa Rosa Maria Flores mexikarra, nahiz eta 1992ko Bartzelonako Olinpiar Jokoetan urrezko domina irabazi. Abiapuntu hori hartu du Andres Salaberri zinemagileak (Iruñea, 1979, Daniel Burgirekin batera Las Pelotaris dokumentala zuzentzeko.
Nola hasi zen hau guztia?
2014ko otsailean hasi zen, Daniel Burgi etorri zitzaidanean. Kazetaria izanda, erreportaje bat egina zuen Goizuetan, eta ohartu zen jendea oso harro zegoela pilota eskolako neskekin. Normalena litzateke herri horretan, eskuko txapeldun gizonak izanda, gizonak izatea erreferenteak, baina esaten zioten oso pozik zeudela neskekin. Niri asko interesatu zitzaidan gaia, Diario de Noticias-en ibilia nintzelako pilota kontuetan lanean. Beti izan dut harreman ona frontoiarekin, hor sortzen den giroarekin. Pentsatu genuen oso gai ona zela, eta hasi ginen irakurtzen ea zer zegoen egina. Eta ez zegoen horrenbeste.
Bazenuten, gainera, istorioa kontatzeko marko aproposa. 2014ko Mexikoko munduko pilota txapelketa, hain justu.
Hori da. Hemen Maite Ruiz de Larramendi zegoen, baina jendeak ez zuen ezagutzen. Harekin harremanetan jarri ginen. Daniel [Burgi] oso tipo mugitua da, eta oso ondo ibiltzen da Internetekin: milaka gauza aurkitzen du. Ikusi genuen gauza asko lotuta zeudela: Mexikon, Rosa Maria Flores pilotaria zegoen, gauza asko irabazi dituena, tartean Bartzelonako domina olinpikoa. Hori da Maite Ruiz de Larramendik ez duen bakarra. Hasi ginen ideia hori garatzen. Lehenbizi, Gernikara joan ginen, emakumeen eta euskal pilotaren inguruko erakusketara, eta han, Arantxa Peredarekin hitz eginez, informazio gehiago atera genuen. Hasieran, beraz, bi ginen, dirurik ez, eta ideia bat. Orduan, diru laguntzen deialdira aurkeztu ginen, eta lortu genuen lehenbiziko bultzada. Eta pentsatu genuen: "Mexikora goaz". Gainera, garai bateko raketistak agertzen dira dokumentalean. Zaharrak dira, eta, beraz, testuingurua eta denbora hau zen; bestela, urte batzuk barru istorio hori desagertuko delako.
Lehen "bultzada" bai, baina askoz gehiago ez zenuten Mexikora joandakoan.
Bai, horrekin bidaia baino ezin genuen ordaindu. Jokin Pascualekin hitz egin genuen, eta haren ekoiztetxea, En buen sitio, sartu zen proiektuan. Istorio honekin ohartu gara jendeak interesa duela. Jende guztiak badu alaba, arreba, lehengusina edo izebaren bat pilotaria izan dena. Jokin Pascualekin ere halaxe gertatu zen; gaia interesgarria iruditu zitzaion, eta berak ere apustua egin zuen. Hala joan ginen Mexikora, jakin gabe nola bukatuko genuen, baina jakinda ezin genuela beste lau urte itxaron. Han izanda lortu genuen Nafarroako Gobernuaren laguntza, eta horri esker bukatu genuen proiektua.
Zuk ezagutzen al zenuen Maite Ruiz de Larramendi?
Nik banuen haren berri, baina ez nuen oroitzen.Ez zegoen asko idatzirik. Gogoan dut BERRIAko Imanol Magrok idatzi zuela emakume pilotariei buruzko erreportaje bat. Baneukan Ruiz de Larramendiren izena, baina ez neukan hari buruzko informazio guztia. Beraz, berarekin hitz egin genuen, ideia aurkezteko. Hasieran, ez zuen garbi ikusi serio ari ginen edo ez, baina ikusi zuen gure ikerketa egina genuela, eta bagenekiela zertaz ari ginen. Eta guretzat, horixe zen abiapuntua: guretzat ezezaguna zela. Eta guretzat ezezaguna izanda, Iruñekoak izanda eta ni gainera pilotan lanean ibilita... asko esan nahi du horrek. Eta hortik hasi ginen.
Zer aurkitu zenuten, bidean aurrera egin ahala?
Futbolean, adibidez, haur askok Cristiano Ronaldo dute eredutzat, fama eta dirutza duelako. Hemen, emakume pilotarien kasuan, ez dago ez famarik, ez dirurik, ez deus. Horregatik esaten dugu hau benetakoa dela, egiazkoa, nabari delako egiten duten guztia pasioz egiten dutela. Hori jaso dugu dokumentalean. Hori da ikasi genuen politena. Beraz, errealitatea erakusten dugu. Askotan esan dugu gu ez gara ez pilotariak, ez emakumeak ere. Ez genuen film feminista bat egin nahi, ahalik eta objektiboen izan nahi genuen; errealitatea erakutsi eta kitto. Informazioa hartu eta erakutsi.
Kontua da errealitateak, berez, badakarrela salaketa.
Noski, baina ez gara horretan sartzen. Filma ikusten duenak aterako du bere iritzia, eta, azkenean, iritziak beti doaz alde beretik.
Mezu positiboa helarazten du dokumentalak. Badago, beraz, esperantzarako arrazoirik?
Aurrestreinaldian Miguel Aristorena esan zidan [neskentzako pilota eskola du Etxarri Aranatzen]: "Agian Las Pelotaris 2 egin beharko duzue hamar urte barru, zer gertatu den azaltzeko". Gauza asko aldatu daitezke hamar urtean. Baina garrantzitsuena da neskek jakitea pilotan jokatzea aukera bat dela. Eskoletan beti futbola eta beste kirol batzuek hartzen dute protagonismoa. Jakin dezatela pilota aukera bat dela, eta gero aukeratu dezatela jokatu nahi duten edo ez.
Profesionaltasuna, ordea, urrun dago oraindik ere.
Profesional izatea ez da lehentasuna haientzako. Haiek egiten dute gustuko dutelako. Kontua da neskak aritzea, eta geroz eta gehiago aritzea. Gizonezko pilotarien kasuan ere gehienak ez dira profesionalak. Babes handiagoa behar dute emakumeek; kitto. Nik ez dut daturik jakiteko zenbat diru mugitzen den, baina argi dago: futbolak edo beste kirolek hartzen dute diru gehiena. Maite Ruiz de Larramendik esaten zigun haiek ere pilotan behar dutela dirua, babesa eta interesa. Nahiko bakarrik sentitzen direla, eta ez dutela laguntza handirik jasotzen.
Joan den astean egin zenuten filmaren aurrestreinaldia, Nafarroako Filmategian. Non ikusi ahal izango da hemendik aurrera?
Guk badugu banatzaile bat, eta harekin mugituko dugu han-hemenka. Kontua da film labur bat izanda ez duela lekurik zine aretoetan. Beraz, festibaletara mugitu nahiko genuke, gaur egun hori baita film laburrak ikusteko modu bakarra. Eta aurrerantzean, gustatuko litzaiguke kultur etxe eta horrelakoetan aurkeztea, haiek nahi badute behintzat. Gustatuko litzaiguke jendeak film hau ikustea. Ez dugu gure armairuan utzi nahi, ikus dadila baizik.
Baliteke gure mugetatik harago zabaltzea. Uste duzu gaiak berdin funtziona dezakeela beste toki batzuetan?
Gai unibertsala da, ziur, emakumeek bere lekua aurkitzeko arlo guztietan izan dituztelako trabak. Kasu honetan, pilotarena da testuingurua, baina pilotan ere herrialde askotan jokatzen dute. Guk beti esan dugu pilota exotikoa dela munduan—nahiz eta guk ezagutu—, baina unibertsala ere badela. Eta, aldi berean, neurri batean exotikoa da guretzat ere, emakume pilotarien gaia hemen ere ezezaguna delako.