Kattalin Barber

Entzuteari utzi zioten umetan Sofia de Estebanek eta Edison Quezadak. Ordutik, keinuka mintzo dira, haien hizkuntza baita keinu bidezkoa. Interpretea behar du, ezinbestean, hizkuntza hori ulertzen ez duen entzuleak. Gizarteak baztertu egiten dituela sentitzen dute entzumenik ez dutenek, hain zuzen; entzuteko gaitasuna dutenekiko komunikazioa eskasa da oso, eta horrek zailtasun handiak dakartza egunerokoari aurre egiteko.

Asorna elkarteko kide dira Quezada eta De Esteban. Nafarroako Gorren Elkartea da Asorna, eta 60. urteurrena ospatzen ari da aurten. Kideok behin eta berriz nabarmentzen duten hitza da muga. Izan ere, biek ongi dakite gaur egungo gizartean gorra izatea zeinen zaila den. Hamaika eragozpen aurkitzen dituzte egunerokoan. "Oztoporik handiena da, oro har, beste edozein pertsonak bezala ezin parte hartu ahal izatea", esan du De Estebanek.

Asorna elkarteko proiektuen koordinatzailea da, eta pertsona gorren bizi kalitatea hobetzeko lanean dihardu, eskubideen, hizkuntzaren eta kulturaren defentsan. Zailtasunak ez dira gutxi: gainerako pertsonekin komunikatzeko ez ezik, zailtasunak dituzte lan munduan sartzeko, aisialdi eta kultur ekitaldietan parte hartzeko eta formakuntza jasotzeko, esaterako. Interpreteen beharra dute horretarako, baina baita haientzat propio sorturiko ekitaldiak ere. "Ongi iruditzen zaigu hainbat ekitalditan interpretea egotea, baina guretzat propio sorturiko antzerkiak, hitzaldiak eta jarduerak ere nahi ditugu", nabarmendu du Asornako kideak.

Gisa horretakoa izan zen, adibidez, elkartearen 60. urteurrenaren harira larunbatean Nafarroako Antzerki Eskolan antzeztutako obra. Interpretea egon zen han, baina ez gorrentzat, baizik eta entzuleentzat. "Mundua alderantziz irudikatu genuen horrela, eta oso polita izan zen guretzat", azaldu du. Horrelako gehiago nahi dituzte, haien eskubidea ere badelako.

Quezadak 2 urte zituelarik galdu zuen entzumena. Ekuadorren jaio zen, eta nerabea zela etorri zen Nafarroara. Haurtzaro gogorra izan zuen, ezin zuelako komunikatu, eta bere familiak ez zekielako nola jokatu. Iruñera etorri eta Asorna elkartea ezagutu zuenean ateak bete-betean zabaldu zitzaizkion. "Nik ez nuen keinu hizkuntza ezagutzen hona etorri nintzenean", gogoratu du Quezadak. Zorte handikoa sentitzen da. Ia bi urte daramatza Iruñeko Niza jatetxeko sukaldean lanean, baina ez da batere erraza lana topatzea pertsona gorrentzat, are gutxiago ostalaritzan. Lanerako gaitasun bera izan arren, enpresako arduradunek interesa galdu ohi dute, halako langile bat kontratatzea arazo izanen dela pentsatuta.

Zorionez, ez da Quezadaren kasua izan. Sukaldaritza ikasi zuen, eta praktikak egin zituen Niza jatetxean. "Interpretearekin joaten nintzen hasieran, izenak eta menu guztiak ongi ikasteko". Praktikak amaitu, eta "ezustean" hartu zuen bere nagusiaren eskaintza. "Nire lankide guztiek entzuteko gaitasuna dute, baina ongi moldatzen naiz. Kostatzen da hasieran, baina hasierako zailtasun horiek gaindituta, arazorik gabe aritzen naiz lanean". Gai delako, beste edozein pertsona bezala. Adierazi du gutxika-gutxika nagusiari eta lankideei keinu hizkuntza irakasten ari zaiela, eta dagoeneko hitz batzuk ikasi dituztela. Orain, autoa gidatzeko baimena ateratzeko bidean da.

Asornako kideek haien eskubideak aintzat hartzeko eskatu dute, gauza batzuk haien beharretara moldatzea ezinbestekoa zaielako. Ezjakintasuna eta konfiantza falta ere izan ohi dira eskuragarritasun osoa lortzeko oztopo nagusiak, De Estebanek adierazi duenez. Horrez gain, argi dute gorrek ez luketela inolako trabarik izanen egunerokoan denak gai izanen balira keinu hizkuntzan aritzeko. "Keinu hizkuntza eskoletan irakatsi beharko lukete. Pauso bat litzateke gizarte inklusibo bat lortzeko".

Eskubideak, "paper huts"

Hezkuntza izan ohi da beste eragozpen bat. Oztopoak aurkitzen dituzte, eta askotan ikasketak uztea dakar horrek. "Ahalegin handia egiten dugu, baina oso nekeza da, eta horregatik askotan lan munduan murgiltzea da lehentasuna". Interpreteak dituzte ikasteko, baina ez ordu guztietan. Haur Hezkuntzako goi mailako zikloa ikasi zuen De Estebanek. Hezkuntza Departamentura jo zuen interprete eske, eta harrituta gelditu zen bertan jasotako erantzunarekin: "Ea zergatik ikasi nahi nuen galdetu zidaten! Nire eskubidea delako eta ikasi nahi dudalako, ez dago besterik", gogora ekarri du. Bere eskubideak aldarrikatu, eta lortu zuen ikastea interprete baten laguntzarekin, baina horrelakoak ohikoak direla salatu du. "Eragozpenak nonahi aurkitzen ditugu".

2007an keinu hizkuntza ofizialtzat onartu zuen gobernuak lege bidez, baina, eskubideak onartuak dituzten arren, oraindik ere behar handiak dituzte. "Eskubideak paper huts dira. Edozein erakunde publikotara joan, eta inork ez daki keinu hizkuntza", dio De Estebanek. Aurrerapausoak eman direla badaki, baina "motelegi". Argi dute, oraindik ere, gizartean bide luzea badela egiteko; jendea gero eta sentsibilizatuago dagoela uste dute Quezadak eta De Estebanek, halere. Entzuteko gai direnen eta gorren arteko harremana bultzatzea ere ezinbestekotzat jo dute: "Ezin dugu bakarrik protesta egin eta eskubideak aldarrikatu; besteak ezagutu behar ditugu". Bi aldeen mesederako aritu behar dutela uste dute, aukera berdinak izateko. "Elkar ulertzea eta enpatia falta zaigu bi aldeoi, baina bidean gaude".

Edurne Elizondo

Hilabete eskas falta da sanferminak hasteko; hilabete eskas suziriak eztanda egin eta hiria itxuraldatzeko. Bederatzi egunez, jendez beteko dira Alde Zaharreko karrikak, San Ferminen izenean; auzoko etxe anitz, ordea, hustu eginen dira; bestak gozatzeko dira egun horiek hiritar eta bisitari askorentzat, baina jaiak hartzen dituen karriketako bizilagun gehienek sanferminak sufritu egiten dituzte gozatu bainoago. "Alde Zaharreko 6.500 biztanleetatik ia 4.000k alde egiten dute; Iruñea, sanferminetan, gentrifikatu egiten da". Paco Roda gizarte langilearenak dira hitzak, eta duela bi aste Hordago aldizkariak Iruñeko bestei buruz antolatutako mahai inguruan erran zituen.

Gora egin dute sanferminen inguruan gogoeta egiteko beharra mahai gainean jarri duten ahotsek, Iruñean. Hordago aldizkariak bertzelako sanferminak ospatzea posible ote den galdetu nahi izan zien herritarrei, bere ekinaldiaren bidez; udalak ere hainbat hitzaldik, erakusketak eta zinema, musika eta dantza saiok osatutako programa antolatu du datozen asteotarako, bestei buruzko hausnarketa bultzatzeko asmoz.

Sanferminen liburu txuria egiteko konpromisoa hartu zuten udala babesten duten taldeek akordio programatikoan, eta esparru horretan kokatu du Iruñeko Kultura zinegotzi Maider Belokik prestatutako programa hori. Folklorea du ardatz. Zinegotziak onartu du eztabaida pizten duten bertze hamaika gai badirela jorratzeko, baina egindako hautua babestu du: "Programazioa lantzeko mahaian folklorearekin lotutako eragile asko dago, eta bazuten kezka gaiarekin; gainera, Dugunak prestatutako lana bagenuen". Izan ere, dantza talde horrek egindako Soka izenburuko erakusketa paratu dute Kondestablearen jauregian; bertze hainbat hiri bisitatu ditu jada.

Berandu

Iruñeko Aranzadiko zinegotzi Alberto Labarga entzuleen artean zen Hordago-k antolatutako maiatzaren 27ko mahai inguruan, eta onartu zuen udala ez dela egiteko duena betetzen ari, sanferminen liburu txuriari buruz. "Berandu gabiltza; behar dugu herritarrek mahai inguru honen gisako ekinaldiak antolatzea, udalari duen betebeharra gogorarazteko", erran zuen. Belokik bat egin du Labargarekin, baina neurri batean bakarrik: "Egia da lan asko dugula egiteko, baina egin ditugu urratsak; sanferminak asko ireki dira azken urteotan".

Aurtengo sanferminek etorkizunera begirako bidea zehazteko izanen duten garrantzia nabarmendu du Belokik, udal gobernuaren ardura hartu zutenean, 2015ean, urte hartako bestak jada prest zirelako. "Ondorioz, iaz guk prestatutakoekin alderatu ahal izanen ditugu aurtengoak", erran du Kultura zinegotziak.

Paco Rodak, oraingoz, benetako aldaketarik ez du ikusi, eta zalantzan jarri du udalaren besta eredua aldatzeko borondatea. "Bertze modu batera kudeatzeak ez du berez ekartzen eredua aldatzea", erran du. Garrantzitsuena da, haren hitzetan, bestei buruzko analisia egitea "turismo masiboaren ekonomia politikaren ikuspuntutik".

Salatu duen gentrifikazioarekin batera, mahai gainean jarri ditu ostalaritzarekin eta turismo dinamikekin lotutako sektoreak duen lehentasuna, turismo masiboaren izenean justifikatzen den droga eta alkohol kontsumoa eta tauromakia. Erdigunean paratu ditu, halaber, heldu beharreko bertze hamaika auzi: kontrolik gabe alokatzen diren balkoien eta etxebizitzen inguruko negozioa, sanferminetarako kontratatzen dituzten langile anitzen egoera kaskarra, indarkeria matxista eta abar. Datuak eman ditu Rodak, gainera: adibidez, sanferminetan ostalaritzak sortzen dituen 1.500 postuetan kontratuen %75 direla prekarioak, oso eskasak edo ezkutuko ekonomiaren baitakoak; iaz 1,95 milioi euroren aurrekontua izan zutela sanferminek, baina kopuru horri gehitu behar izan zitzaizkiola azpiegiturak eta giza baliabideak ordaintzeko bertze 5 milioi euro; turismoak 45 milioi euro inguru eragiten dituela Iruñean sanferminetan, baina zergen bidez bost bertzerik ez duela jasotzen hiriak bueltan. Bada gehiago errateko: etxerik ez dutenentzako aterpea itxi egin behar izaten dutela bestetan; eta droga menpekotasunagatik tratamendua jasotzen duten 60 pertsona inguruk hiria utzi behar izaten dutela sanferminetan.

Indarkeria matxistaren auzia ez da berria sanferminetan, baina azken urteotan ikusgarriago bilakatu da arazoa; mugimendu feministak urte luzez egindako lana dago horren atzean, bai eta egungo udalak mugimendu horren aldarrikapenekin bat egiteko erakutsi duen borondatea ere. Aurtengo sanferminetarako ere kanpaina antolatzen ari da erakunde hori.

Nahikoa ote den zalantzan jarri dute, halere, Iraultza Feminista taldeko kideek. Gurutzeko plazako institutuan sortu zuten, joan den azaroan. Sanferminetako indarkeria matxistari aurre egiteko brigada feministak osatzeko asmoa bazuten aurten, baina atzeratzea erabaki dute, azkenean, udaletxeko arduradunekin hitz egin eta behar bezala antolatzeko aukera ez zutela ikusita. Proiektua garatzen jarraituko dute, halere, hurrengo urteko bestetan karrikan egoteko. "Gizon zuri eta heterosexualak gozatu egiten du karrikan; bitartean, beldurrak akabatzen egoten gara bertze anitz", nabarmendu du Iraultza Feministako kide Gloria Montielek.

2000. urtean jaio zen Montiel; 2001ekoak dira, berriz, haren taldekide Malena Cecchetto eta Carla Lopez. Ikastetxeko arduradunekin izandako arazoak jarri dituzte adibide Iraultza Feministaren gisako taldeen beharra nabarmentzeko. Eskolako giroan "misoginiaren lekuko" izan direla argi utzi dute hirurek, baina gauzak aldatzen hasi direla feminismoaren inguruko lana garatzen hasi zirenetik. Eskertu dute, batez ere, feminismoak eman dien formakuntza.

Besten esparrura eraman nahi dituzte ikasitakoak, hain zuzen ere, eta sanferminetan aske izateko eta karrikaz gozatzeko duten eskubidea aldarrikatu dute. "Iaz, itota sentitu nintzen sanferminetan; gizonak dira bestetako protagonista. Izkin batean gelditzen nintzen tabernetan, ez nuelako gizon batek behartuta dantzatu nahi", erran du Lopezek.

Halako egoerekin etsita dago Cecchetto ere. Amorrua eragin dio aurtengo brigada feministak antolatzeko gai ez izateak. Ez du baztertzen, halere, hainbat auzo edo herritan martxan jartzeko aukera. Iruñeko bertze hainbat talde feministarekin harremanetan dira, eta brigadak antolatzeko interesa badela argi du Iraultza Feministako kideak. "Bestetan, oraindik ere, emakumeak objektu dira", salatu du. "Zabaltzen den mezua da sanferminetan besta dela garrantzitsuena, eta edozer gauzak balio duela bestaren izenean", erantsi du Montielek.

Tauromakia, auzitan

Beganoa da Montiel; barazki jaleak, berriz, Lopez eta Cecchetto. Sanferminetan animalien erabilerarekin ere badute kezka. Ez dira bakarrak. Azken egunotan zezenketen aurkako talde berri bat aurkeztu dute Nafarroako hiriburuan: Iruñe Antitaurinoa. Talde horren eskutik, hain zuzen ere, Jose Enrique Zaldibar albaitariak hitzaldia eman du asteon. AVATMA tauromakia eta animalien aurkako tratu txarrak ezeztatzearen aldeko albaitarien elkarteko buru da Zaldibar, bai eta zezenketen eta gisako ikuskizunen aurkako hamaika txostenen egilea ere.

"Egungo jai ereduaren inguruan hausnarketa kolektiboa egin behar da", erran du Iruñe Antitaurinoa taldeko kide Txaro Buñuelek. Taldean "sentsibilitate ezberdineko" pertsonek bat egin dutela azaldu du, eta hainbat peñatako kideak ere badirela erantsi du. "Batzen gaitu sanferminetako arratsaldeetako krudeltasunari ezetz esan nahi izateak, beste alde batera begiratu nahi ez izateak", azaldu du.

Bertzelakoa da entzierroen inguruan hartu duten jarrera, ordea: "Ez dugu iritzirik eman nahi entzierroei buruz; ez gaude alde, ezta kontra ere. Uste dugu zezenen kontrako tratu txarra badela entzierroetan, baina ez da zezen plazan gertatzen diren tortura eta hilketa bezain larria".

Iruñe Antitaurinoa zezenketen aurka egiteko bakarrik sortu da. Sanferminetan badira animaliak erabiltzen dituzten bertzelako ekitaldiak, hala ere, eta horiek ere salatu nahi izan ditu iaz sortutako bertze talde batek, Animalien Askapena Nafarroa izenekoak, alegia. Natalia Clavero kideak zehaztu du, halere, zezenketen aurkako manifestazioa egiteko asmoz erabaki zutela taldea martxan jartzea. Eta eginen dute: uztailaren 1ean. Argi utzi du, ordea, animaliak erabiltzen dituzten zirkuen, entzierroaren edo zaldien salerosketa bultzatzeko egiten duten azokaren kontra ere badirela. "Antiespezistak gara, animalia guztien alde egiten dugu". Ekitaldi horiek guztiak salatzeko protestak egin ditu Iruñeko Ekintza Antiespezistak, azken urteotan.

Iruñeko Udalak tauromakiaren auziari eusteko garaia dela uste du Claverok. "Izugarria da alkateak ez egitea urratsik Donostian EH BIlduk egindako bidean; alderantziz, frakarekin eta xisterarekin, plazara joaten da".

Iruñeko Kultura zinegotzi Maider Belokik aitortu du tauromakiaren inguruko eztabaidak gero eta pisu handiagoa duela Iruñean, eta udalak landu beharko duela. Hurrengo urterako agertu du hori egiteko asmoa. Aurten, lehengo lepotik burua.

Edurne Elizondo
Hau da momentua". Horixe erran du Baztango alkate Joseba Otondok: oraingoa Aroztegiko proiektuari buruzko UGEP udalerriz gaindiko eragina duen plana bertan behera uzteko unea dela, hain zuzen ere. "Hilaren 5ean bete ziren bi urte UGEP h...

Kattalin Barber

Badira arrazoiak Iruñeko II. Zabalgunearen inguruko erakusketa bat eta haren etorkizunaren gaineko mahai inguruak antolatzeko. "Orain betetzen ari dira 100 urte II. Zabalgunea egin zenetik, eta hamar urte, hain justu, Zabalgunearen Barne Berrikuntzarako Plan Berezia egin zenetik. Ez dira soilik zifra borobilak: planak berak zehazten du hamar urtera hausnarketa bat egiteko beharra". Iruñeko Udaleko Hirigintza eta Etxebizitza alorreko zuzendari Vicente Tabernarenak dira hitzak, eta horixe egin dutela adierazi du: hiri erdian dagoen auzo horren inguruan hausnarketa eragin.

Iruñea aspalditik egon da harresiz inguraturik, eta, hiriburu gisa garatzen hasteko, ezinbestekoa izan zen horiek behera botatzea. Zabalgunea, hain zuzen ere, horren emaitza da. 1915ean lehenbiziko harria bota zuten; 1920an, berriz, behin betiko bota zuten gotorlekuaren hegoaldeko zatia. II. Zabalgunerako proiektuak askoz lehenago hasi baziren ere, 1922ko abuztura arte ez ziren hasi auzo berri hori eraikitzen. Orduko hiritarrek poz handiz hartu zuten albistea. Hainbat proiektu aurkeztu zituzten, baina Serapio Esparza udal arkitektoarena gauzatu zuten, azkenean. "Mantso bete zen Zabalgunea, eta 50 urte behar izan zuten eraikitzeko", esan du Tabernak.

Horren lekuko dira Geltokin jarritako II. Zabalgunearen historia eta bilakaerari buruzko planoak eta argazki erakusketa. Bi hitzaldi eta mahai inguru bat ere egin dituzte, eztabaida irekitzeko. Nolako auzoa den eta nolako auzoa nahi den aztertu dute, besteak beste. "Jardunaldi hauek abiapuntua izanen dira Zabalgunearen plana birpentsatzeko. Ez dugu zertan berritu; hausnarketa hauek esanen digute zein den bidea, zertan asmatu den eta zertan ez den asmatu", dio Tabernak. Urratsez urrats egin nahi dute aurrera; auzoaren diagnostiko bat egitea litzateke bigarren pausoa.

Orain dela hamar urte egindako planak lau ildo estrategiko zituen: Zabalgunearen izaerari eustea, ekipamenduen oreka, espazio publikoak eta kaleak, eta etxebizitzen baldintzak. Puntuz puntu azaldu ditu gaur egungo erronkak: "Maristen proiektua, Salestarrak, Erorien Monumentua... Zabalgunean baditugu hainbat proiektu, horietako asko polemikoak, eta horien gainean ariko gara". Horrez gain, Iruñerriko Hiri Mugikortasun Iraunkorreko Plana ahotan izan du Tabernak. Hilabeteak dira lantzen ari direla, eta hor hartutako erabakiek eragina izanen dute Zabalgunean.

Auzoan dauden etxebizitzei buruz ere mintzatu da Taberna. Zaharrak eta handiak dira gehienak. "Orain dela hamar urte, plana egin zutenean, 120 metro koadro erabilgarri baino gehiagoko etxebizitzak %8 ziren Iruñean. Zabalgunea bakarrik aztertuz gero, zifra hori handitu egiten da: auzoko etxebizitzen %30ek 120 metro koadro erabilgarri baino gehiago dituzte".

Etxe handiak dira, baina han bizi direnak, aldiz, gutxi dira. Goyo Urdaniz urte luzez Iruñeko Udaleko soziologoa izan denak eman ditu datuak: 10.200 etxebizitza daude Zabalgunean, eta haietatik 9.017tan bizi da jendea. "Kontua da 2.821 etxebizitzatan pertsona bakarra bizi dela, eta beste 2.315etan, bi pertsona". Tabernak eta Urdanizek uste dute etxebizitzak gaur egungo beharretara egokitu behar direla, handiegiak direlako. "Ikusi beharko da ea zatitu daitezkeen; ez da kontu sinplea", dio Tabernak.

Auzoaren bi "arimak"

Norantz doa auzoa? Galdera horretan jarri dute arreta Urdanizek eta Tabernak. Azken horrek Zabalguneak dituen "bi izaerak" nabarmendu ditu: "Auzoa da, baina, era berean, hiriaren erdigunea. Bi arima horien orekak esan beharko digu nolakoa izan behar duen auzoak". Iruñeko auzo guztien behar eta ezaugarri guztiak dituela dio Tabernak, baina, aldi berean, hiri osoaren errepresentazioa dela. "Hiri osoko hainbat jarduera han egiten dira: adibidez, Nafarroako Gobernuko egoitza gehienak Zabalgunean daude". Ezaugarri horiek izanik, egokitasunera jotzeko beharra aipatu du Tabernak. "Gaur egun bizi garen moduan bizitzeko, egokia izan behar du II. Zabalguneak, ekipamendua, mugikortasuna, etxebizitzen kalitatea eta abar kontuan hartuz. Hiriak dituen beharrak asetzeko ere balio behar du".

Urdanizek, aldiz, Zabalgunearen auzo izaeran jarri du arreta. Haren ustez, Zabalgunea "auzo izaera txikiena duen" Iruñeko auzoa da eta, horregatik, bertako herritarren arteko elkar ezagutza eta harremana sustatu behar direla uste du. "Ez da auzo sentimendurik".

Biek adierazi dute ez dela lan makala auzoaren bi izaera horiek orekatzea eta hobetzea, baina horretan hasteko asmoa du udalak. Hausnarketa horiek guztiak balioko dute etorkizunean eginen diren ekintzen oinarri gisa. "Zabalguneak nolako auzo izan nahi duen jakin nahi dugu, baina, horretarako, zer-nolakoa auzoa den jakin behar dugu".

E. Elizondo

"Betiko nekazaritzak utzitako ondarea dira; baina bizirik dagoen ondare bat da, eta balio du berritzeko, barietate berriak sortzeko". Horixe erran du NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakasle Bernardo Royok, erakunde horretako landareen material genetikoaren biltegian gordeta dituzten sagarrondoen eta mahatsondoen geneei buruz.

Biltegi horretako arduraduna da Royo. "Lau-bost hektarea ditugu, sagarrondoz eta mahatsondoz beteta; jada erabiltzen ez diren barietate zaharrak dira, desagertzeko zorian zirenak; horrek ez du erran nahi, ordea, interesa ez dutenik", azaldu du unibertsitateko irakasleak.

NUPeko arduradunak aspaldi hasi ziren sagarrondoen genoma gordetzeko proiektua garatzen, Nafarroako Gobernuarekin batera. Lan horren ondorioz, Nafarroako sagarrondoen ia 400 barietate sailkatu ahal izan dituzte. "Zapore zaharrei eutsi diete sagarrondo mota horietako hainbatek; haiek baliatuz, badugu aukera zapore eta usain berri eta ezberdinekin urrats berriak egiteko; bertzalde, nekazaritzaren ikuspuntutik ere badute garrantzia, gaixotasunak jasaten dituztelako hainbat barietatek; mota horiek erabiltzen ahal ditugu, beraz, berriak sortzeko", erantsi du NUPeko irakasleak.

Mahatsondoen arloan duela hamar urte hasi ziren lan egiten biltegiko kideak. "Orduan, 40 urte baino gehiago zituzten mahatsondoak hartu genituen; aspaldi, 45-50 mahatsondo mota erabiltzen ziren gure herrialdean. Garnatxa erabiltzen dela erraten denean ere, kontuan izan behar dugu denak ez direla berdinak; guk aldaera guztiak hartu ditugu". Gordetzeaz gain, mahatsondo horiek ikertzen ari dira orain NUPeko ikerlariak. "Onenak baliatzen ahal ditugulako, etorkizunean, mahasti berriak sortzeko", erran du.

Erabiltzea baita, azken finean, biltegiak duen helburu nagusia. "Geneen biltegia da gurea, baina erabiltzeko gordetzen ditugu", berretsi du Bernardo Royok. Ikertzen duten horren berri eman nahi dute, gainera. Sagarrondoen esparruan, hain zuzen ere, El manzano autóctono de Navarra (Nafarroako bertako sagarrondoa) izenburuko liburua osatu zuten NUPeko kideek, duela hainbat urte; Royorekin batera aritu ziren lan horretan Carlos Miranda eta Maria Jesus Lakidain irakasleak ere.

Edurne Elizondo

Historialariak "ia detektibe" bilakatu behar izan du. Horixe aitortu du Fernando Mikelarenak (Bera, 1962), Muertes oscuras; contrabandistas, redes de evasión y asesinatos políticos en el País del Bidasoa, 1936 (Heriotza ilunak; kontrabandistak, ihes sareak eta hilketa politikoak Bidasoaren lurraldean, 1936) izenburuko bere azken liburuaren aurkezpenean (Pamiela, 2017). Aurrekoan (Sin piedad, Pamiela, 2015) jorratutako auziari eutsi dio Mikelarenak bere lan berrian ere, baina Bidasoaren lurraldean kokatuta. Horrek dena aldatu du, historialariak nabarmendu duenez. "Kontrabandisten lurraldea da Bidasoarena, eta horrek bitxi bilakatzen du hango ekosistema". Mikelarenak ikertutako heriotz ilunen artean da Gazteluko Sagardia Goñi familiako kideena.

Kontrabandoaren eta haren inguruko sareen testuinguruak estali egin zituen, neurri handi batean, 1936ko garbiketa politikoak Bidasoaren lurraldean eragindako heriotzak. "Politikarekin zer ikustekorik ez zuten ohiko krimentzat jo zituzten, anitzetan", azaldu du historialariak. Heriotza ilun bihurtu zituzten, alde batean eta bertzean interesak zituen kontrabandoaren jarduera babesteko, hain zuzen ere. "Animaliekin egiten zuten kontrabandoa, batez ere, 1936a baino lehen: kolpea gertatu baino lehen, armekin ere egin zuten lan; gero, ihes sareak sortu zituzten", azaldu du Mikelarenak.

Zabalak ziren kontrabandoarekin lotutako sare haiek, historialariak nabarmendu duenez. "Errealitateak fikzioak baino harago jo zuen, kasu anitzetan", erantsi du, kontrabandisten jarduerek eta haren ingurukoek eskualdean izan zuten eragina agerian utzi duenean. Jarduera horiek sortutako giro berezi hartan, halere, 1936ko altxamendu militarrarekin hasitako garbiketa politikoak utzi zuen bere arrastoa Bidasoaren lurraldean ere. "Ezkerreko kideen eta nazionalisten aurkako errepresioa gertatu zen; egia da eskualdean gutxi zirela, baina garbiketa politikoa sufritu zuten". Mikelarenak Doneztebeko espetxean zazpi hilabetez egondako zazpi ezkertiarrak ekarri ditu gogora, adibidez; bai eta Bertizaranan UGTko hainbat kidek jasandako errepresioa ere, bertzeak bertze.

Sin piedad liburuan Nafarroa osora zabaldu zen garbiketa politiko horren erantzuleen, laguntzaileen eta gauzatzaileen berri eman zuen Mikelarenak. Liburu horrekin batera hasi zen orain argitaratu duena osatzen. "Oraingo liburuaren hitzaurre gisa hasi nintzen idazten Sin piedad, nire hasierako asmoa gure eskualdean gertatu zenaren berri ematea baitzen".

Sin piedad lana osatu, eta irakurleen esku jarri zuen Mikelarenak, azkenean, liburu berria bukatu baino lehen. Bidasoaren lurraldeari buruzkoak eman ditu orain, Muertes oscuras lanaren bidez. Datuak aurkitzea baino zailagoa izan da haien atzean, aurkitutako testigantzen eta gertaeren kontakizunen atzean ezkutatzen zena agerian jartzea. "Denak gezurretan ari zirela konturatu nintzen", nabarmendu du historialari beratarrak.

Ihes sareak

1936ko gerraren testuinguruan, hiru ihes sarek egiten zuten lan, errepublikanoak hemendik kanpora ateratzeko. EAJk bultzatu zuen haietako bat, baina, bertzeak bezala, Bidasoaren lurraldeko basoetan beti aritutako kontrabandisten sareekin bazuten harremana. Ez zen lan berria, finean, haientzat. "Lehen Mundu Gerran milaka asto bidali zituzten Frantziara", gogoratu du Mikelarenak.

Sareon lana ez zen 1936ko gerraren ondotik bukatu, gainera. "CIA agentziaren 1947. urteko txosten batean jasota dago Elizondoko norbait alemanak pasatzen aritzen zela", azaldu du Mikelarenak.

Bidasoaren lurraldeko testuinguru eta giro berezi horretan gertatutako Sagardia Goñi familiako kideen hilketak badu toki nabarmena historialariaren azken liburuan. Hark egindako ikerketa lanak agerian utzi du Gazteluko krimenak ere 1936ko garbiketa politikoaren ondorio izan zirela. "Hilketa politikoak izan ziren", erran du, argi eta garbi.

1936ko abuztuan gertatu ziren Gazteluko hilketak: Juana Josefa Goñi Sagardia eta haren seme-alabetako sei hil zituzten; herritik atera, eta, hil eta gero, Legarrea izeneko osinera bota zituzten haien gorpuak. Iaz, iraila eta urria bitartean, familiako kideon gorpuzkiak atera zituzten Aranzadiko kideek, Paco Etxeberria auzi medikuaren eta Lourdes Herrasti antropologoaren zuzendaritzapean. Ordura arte zurrumurru bat baino ez zena baieztatu ahal izan zuten, azkenean, hilketak gertatu eta 80 urte geroago, hain zuzen ere.

Mikelarenak bazter utzi ditu Gazteluko krimenari buruz orain arte mahai gainean jarritako hainbat hipotesi, eta nabarmendu du Juana Josefa Goñiren senar Pedro Sagardiak ezkerrarekin zuen harremanak eragin zuela. Hilketari buruz idatzitako bere liburuan, hagitz bertzelako elementuak aipatu zituen Jose Mari Esparza historialariak, hain zuzen ere, krimen horren atzean zegoena azaltzeko: Juana Josefa Goñi ez zela mezara joaten, euskaldunon jainkoak gurtzen zituela, eta sorgintzat zutela, alegia.

Mikelarenak berretsi du garbiketa politikoaren testuinguruan jarri behar dela Gaztelun gertatu zena: Pedro Sagardia ezkerrarekin lotu du; are gehiago, ezkertiar aktibotzat jo du, "espioitzat zutelako".

Ia 500 orriko liburua osatu du Mikelarenak Gazteluko eta Bidasoaren lurraldean gertatutako bertze hainbat krimenari buruz. Eskualdeko testuinguru bereziak "bereziki zail" bilakatu du historialariaren lana, egileak onartu duenez. Bidasoaren lurralde horretako berezitasunak ezinbertzean kontuan hartu behar direla ohartarazi du, ordukoak hobeki ulertzeko. Heriotza ilunak, behingoz, argitzeko.