Uxue Rey Gorraiz
Nafarroan zortzi mila ijito inguru bizi dira, gaur egun. 2019. urteko hasieran, Nafarroako Gobernuak Ijito Herriaren Garapenerako Estrategia onartu zuen, hainbat esparrutan jasaten dituzten bazterketa egoeretan neurri zehatzak martxan ...

Uxue Rey Gorraiz

Euskarak unibertsitatean duen pisua handitzeko asmoa azaldu dute NUPeko arduradunek. Imanol Nuñez da (Iruñea, 1976) Hizkuntza Plangintzaren arloko zuzendaria; autokritika egin, eta aitortu du euskarak orain betetzen duena baino rol garrantzitsuagoa bete beharko lukeela NUPen.

Une honetan, zein da euskararen egoera NUPen?

Euskarak betetzen duen rola asko aldatzen da graduaren arabera. Irakasletza, esaterako, euskaraz ikas daiteke oso-osorik; eta ikasle asko biltzen dituzten beste gradu batzuetan ere, ekonomiaren adarrekoetan kasurako, euskarazko eskaintza nahiko zabala da. Beste batzuetan, ordea, egia da oso gutxi ikas daitekeela euskaraz.

Zein dira oztopoak euskarazko ikasgaiak eskaini ahal izateko?

Lehenik eta behin, beharrezkoa da gutxieneko ikasle kopuru batera heltzea. Dena den, normalean ez da arazorik izaten hori erdiesteko. Arazo handienak irakasleekin eta baliabideekin du zerikusia. Izan ere, bermatu nahi dugu irakasle elkartuek ez ezik behin betiko irakasleek ere egitea euskaraz. Hori lehenetsi nahi dugu, denak irakasle onak badira ere bigarren horiek direlako eskolak emateaz gain ikerketak eta bestelako programak aurrera eramango dituztenak. Kalitatezko materialak ere ezinbestekoak dira.

NUPeko gradu berrietan ez dago ikasgairik euskaraz. Zergatik?

Euskarazko ikasgaiak eskaini aurretik inkesta soziolinguistiko bat egiten dugu beti, jakiteko gradu bakoitzeko ikasleen artean euskal hiztunak zenbat diren, eta eskaria badagoela bermatzeko. Gradua estreinatu berritan, ziurgabetasuna izugarria da, baita graduak berak izango duen arrakastari dagokionez ere, eta kontuan hartu behar da taldeak oso txikiak direla hasieran. Hala ere, dagoeneko ikusi dugu Historiako eta Psikologiako graduetan baldintzak betetzen direla, eta euskarazko ikasgaiak izango dira datorren ikasturtean.

Erizaintza, ordea, ez da gradu berria, eta euskarak ez du ia tokirik. Noizko euskaraz?

Egia da erizaintzako graduan urrats gutxi egin direla. Gainera, jakin badakigu euskaldun kopurua oso handia dela gradu horretan, eta eskakizunak parlamentura ere iritsi dira. Prozesua zaila izan da, baina gure asmoa da hurrengo ikasturtean graduko lehen seihilekoa euskaraz eskaini ahal izatea, eta, hortik abiatuta, urtetik urtera eskaintza zabaltzea. Bermatu nahi dugu gutxienez 48 kreditu euskaraz ikasi ahal izatea. Berdin beste graduetan ere.

Unibertsitatean euskara "hirugarren mailako hizkuntza" dela kritikatu izan dute NUPeko Euskara Taldeko kideek. Zer deritzozu baieztapen horri?

Ingelesak unibertsitatean betetzen duen tokiarengatik esango dute, segur aski. Nik, ordea, uste dut gure ispilua ez dela ingelesa izan behar. Beti pentsatu izan dut hizkuntzak bateragarriak direla eta batek ez diola lekurik kentzen besteari. Oso gutxitan gertatzen da bataren edo bestearen artean aukeratu beharra, eta ikasle euskaldun batentzat ere aberasgarria da ingelesez ikasi ahal izatea.

Bildu al zarete dagoeneko Euskara Taldekoekin euskararen inguruko plan estrategikoari buruz hitz egiteko?

Aste hauetan dugun salbuespenezko egoeraren eraginez, prozesu ia denak geldirik daude orain, ezinbestean, eta ez gara haiekin bildu oraindik horretarako. Dena dela, behin martxa berriz hartuta, beharrezko urratsak egingo ditugu.

Harreman ona duzue?

Oso ona. Iruditzen zait aldarrikapenak errespetu handiz egiten dituztela, eta, gainera, horrelako mugimendu bat ezinbestekoa da beharra ongi ikusarazteko. Pozik jasotzen ditut eskakizunak, eta gu erantzuten saiatzen gara. Erantzun hori, noski, ez da beti positiboa izaten, ikuspuntu desberdinak ditugu eta.

Zerk urruntzen zaituzte gehien elkarrengandik?

Faktore askok baldintzatzen gaituzte erabakiak hartzeko orduan, eta, ondorioz, dena moteldu egiten da. Ulertzen dut ikasle gehienek lau urte ematen dituztela unibertsitatean, eta normala da aldaketak berehalakoan ikusi nahi izatea, ikasturte batetik bestera. Uste dut gure helburuak eta haienak oso antzekoak direla, baina guk argi ikusten dugu epeak ezin direla motzak izan, eta epe horiek luzeegiak dira haientzat.

NUPek 33 urte eginen ditu aurten. Ez al da euskalduntze prozesua behar baino motelagoa izaten ari?

Bai. Autokritika egitea ere badugu urteetan egin denaren gainean. Unibertsitatea oso plurala da, ikuspuntu desberdinak daude, eta euskararen diskurtsoa polemikoa izan da beti. Errektore guztiek ez dute berdin jokatu. Oro har, euskararekin oso zaila da asmatzea. Batzuentzat, oso gutxi gehiegi da, eta beste batzuentzat, asko gutxiegi da. Pausoak ematea ez da erraza, baina orain argi dugu zein den hartu nahi dugun bidea.

Hortaz, zein dira asmoak epe motzera?

Helburuak zehaztu nahi ditugu gradu bakoitzean, baliabideen gaineko hausnarketa egiteko eta egin beharrekoak zehazteko. Erabaki dugu euskarazko ikasgaiak eskaintzeko hiru baldintza bete beharko direla: eskaria egotea; irakasle gaituak eta beharrezko baliabideak edukitzea kalitatezko irakaskuntza bermatzeko; eta, hirugarrenik, enplegagarritasunari erreparatuko diogu.

Zertan datza enplegagarritasunaren printzipioa?

Gradu desberdinetatik pasatutako ikasleek dituzten lanei erreparatzen diegu, ikusteko euskarak zer-nolako balioa duen bakoitzean. Uste dugu gertuko enpresetan edo lanpostu jakin batzuetan aritzen direnentzat garrantzitsuagoa dela euskararen ezagutza beste batzuentzat baino.

Horrek ez du handitzen sektore batzuetan euskara zokoratzeko arriskua?

Oro har, enplegagarritasunaren diskurtsoa euskararen aldekoa da, eta haren posizioa sendotzeko balio dezake, kasu gehienetan ondorioztatzen baitugu biziki garrantzitsua dela. Atzerrian edota nazioarteko enpresetan lan egitera bideratuta dauden graduetarako baino ez da bestelakorik erabakitzen; salbuespenak dira.

Epe luzera, zein dira helburuak?

Euskara zientifiko eta teknikoaren garapena bultzatzea. Unibertsitateak badu euskara ikastetxeetatik lanpostuetara eramateko zubi lana egiteko ardura.

Edurne Elizondo

Duela urtebete luze ailegatu zen Zarys Falcon Kolonbiatik Iruñera (El Carmen de Bolivar, 1976). Euskal Herriko Emakume Migratzaile eta Arrazializatuen Sareko kide da, bai eta Katanga Dub taldeko abeslaria ere. Erruz zabaldu da sareetan Martxoaren 8an Iruñeko Gazteluko plazan egin zuten kontzertua.

Nolakoa izan da zuretzat Martxoaren 8ko emakumeen besarkadaren esperientzia?

Indarrez betetako egun bat izan zen niretzat. Zaila da hitzez azaltzea sentitu nuen guztia. Ekinaldi zoragarria izan da, garrantzi handikoa. Hainbertze emakume elkarrekin dantzan, gure ahotsaren eta gure musikaren erritmoan! Ikaragarria izan zen.

Edukiz betetako dantza da zuena.

Nire aspaldiko asmoa da oholtza gainean eta diskurtso batean jasotzea egunerokoan mugiarazten nauten indarrak. Tradizioa ere bai, ezin baitut bazter utzi gatazka armatuko testuinguru batetik natorrela: ez bakarrik Kolonbiatik natorrelako, baita ni bizi nintzen eremua, Los Montes de Maria, bereziki ukitzen zuelako ere gatazka horrek. Ez da eskualde hagitz handia, eta 67 sarraski gertatu dira han.

Nola eragin dizu gatazka horren erdian egoteak?

Gatazka armatuaren zuzeneko lekuko izan naiz; senideak galdu ditut terrorezko testuinguru horretan; iluntasun handiko momentuak izan ditut, eta nire erabakia izan da pozaren aldeko apustua egitea: gogoratu nahi izan dut zerk bultzatzen nauen zutik jarraitzera eta aurrera egitera. Diskurtso hori da gure lanean dagoena: erresistentzia eta eraldatzeko indarrak funtsezkoak dira, eta gorputza zeharkatzen dute. Zauriak ukitu eta sendatzen dituen pozaren energia horrek zeharkatzen ditu gorputzak. Eta hori ikusi nuen Martxoaren 8an, Iruñean.

Erresistentzia?

Erresistitzeko gure moduak eta gure herentzia partekatu genituen Martxoaren 8an plazan bat egin zuten emakume guztiekin. Emakume migratzaile eta arrazializatuak gara, eta gu izan ginen denak batu zituen besarkada horren gidari. Testuinguru ezberdinetako emakume anitzek egin zuten bat egun hartan, eta denok batera mugitu ginen; borroka bereko ahizpa bilakatu ginen, finean. Horrek izugarri poztu ninduen.

Errealitate eta testuinguru ezberdinez harago, badira loturak eta kode komunak?

Bai. Hemen ere, gainera, Nafarroan eta, oro har, Euskal Herrian, zauriak sendatzen ari dira emakumeak oraindik ere. Zauriak ez dira berdinak, baina neurri batean badute antza; terrorea, gatazka dago atzean, eta emakumeen gorputzak zeharkatzen ditu bortxaketen eta torturen bidez.

Gorputza jarri duzu erdigunean; gorputza borrokarako esparru bat da?

Gorputzaren askatasuna eta ahalduntzea aldarrikatu nahi ditugu. Gu gara geure buruaren eta gure gorputzaren jabe, eta inork ezin du zehaztu nik nola mugitu behar dudan. Egia da dantza afrolatino anitz sexualizatuta daudela, edo exotikotzat hartzen dituztela. Baina bertzelakoa da errealitatea. Dantza aldarrikatzeko tresna bat da, eta egiten ditugun mugimenduak gure aurreko emakumeek sortu zituzten. Gakoa ez da nola dantzatzen garen, baizik eta zertarako, hau da, mugitzen garenean zer erraten dugun. Mugimenduak duen indarra aldarrikatzen dugu, zauriak sendatzeko, borroka egiteko, errateko, geure burua irudikatzeko.

Feministen artean badira besta eta aldarrikapena lotzea nahi ez dutenak. Zer deritzozu?

Gauzak ez dira beltz edo zuri. Gris anitz dago, eta gris horien artean saiatu behar dugu lotzen gaituzten puntuak aurkitzen. Euskal Herrira ailegatu nintzenean, eta mugimendu feminista ezagutu nuenean, ohartu nintzen hemengo feminismoak gogoetarako zaletasun handia zuela, hagitz akademikoa zela. Txantxa moduan erraten nuen doktoretza egin beharko nuela hemen feminista izateko! Ulertzen dut besta bakarrik ikusten dutenen kritika, bestak bakarrik ez baitu balio. Baina nik aldarrikatzen ditut zertarako mugitzen diren argi duten gorputzak; zerk mugitzen dituen argi duten gorputzak. Besta giroko iraultza batean sinesten dut, zergatik mugitzen diren ongi dakiten gorputzetan sinesten dudalako. Dantza egin behar dutela erraten dutenekin egiten dut bat, bai eta besta kontu huts bat ez dela erraten dutenekin ere. Bi jarrera horiek arazorik gabe elkartzen ahal dira.

Euskal Herrira ailegatu zineneko unea aipatu duzu. Zerk ekarri zaitu Iruñera?

Duela urtebete eta hiru hilabete ailegatu nintzen. Josu Marti ezagutu nuelako etorri nintzen, bera da nire kide Katanga Dub taldean. Kolonbiara joan zen hango hotsen eta emakume abeslarien eta artisten inguruko ikerketa egitera, gatazka armatuaren testuinguruan. Elkar ezagutu genuen, hitz egin genuen, eta musika egin genuen elkarrekin. Euskal Herrira gonbidatu ninduen, hiru hilabetez, hainbat kontzertu ematera, eta hemen jarraitzen dut.

Kontent zara, beraz?

Bai. Hemen bizitza hobe baten alde migratzea erabaki duten bertze emakume anitzekin egin dut topo. Erronka anitzi egin behar diete aurre, eta lanik prekarioenak egin behar izaten dituzte, gehienetan. Ni ere banago prekaritate horren barruan. Eta abiapuntu horretatik, guk argi erran nahi dugu badugula zer eman, aniztasunez. Aberastasun handia dugu partekatzeko.

Feminismo hegemonikoak bazter utzi ditu emakume migratzaile eta arrazializatuak?

Euskal Herriko Emakume Migratzaile eta Arrazializatuen Sareko kide naiz. Sare horrek auzitan jarri izan du feminismo hegemonikoaren diskurtsoa. Uste dut oraindik lan handia dagoela egiteko, baina egia da Nafarroan gertatu denak ez duela zer ikustekorik Bilboko edo Gasteizko errealitatearekin.

Martxoaren 8ko emakumeen besarkada egin izanaz ari zara?

Bai. Martxoaren 8ko koordinakundeak harrera hagitz ona egin zion gure proposamenari. Guk argi utzi nahi genuen gure diskurtso propioak eratzeko beharra dugula. Hori oraindik ez dugu lortu, baina hasi dugu bide bat, eta Nafarroan mugimendu feminista guri harrera egiteko prest da. Horrek ez du erran nahi, noski, jada geure burua ordezkatuta sentitzen dugunik. Feminismo hegemonikoak ikasi behar du pribilegioak deseraikitzen. Ez da erraza, baina urratsez urrats egin behar dugu.

Emakumeen besarkada egun bakarreko kontu ez bilakatzea da helburua?

Hori da. Beldur ginen gure parte hartzeak atzean duen diskurtsoa bazter geldituko ote zen. Dantza egiten zuen talde bat ikusiko ote zuten bakarrik. Baina ez zen hori gertatu. Dantza eta diskurtsoa jarri genituen mahai gainean, eta erantzuna hagitz ona izan zen. Benetako besarkada bat izan zen.

Eta orain zer?

Disko bat prestatzen ari gara; udan plazaratu nahi dugu. Hilaren 27an, berriz, kontzertua emanen dugu Interneten bidez, arrazakeriaren aurka egiteko.

Uxue Rey Gorraiz

Bestela bezala hasi zen antzerkigintzan Esther Carrizo (1964, Donostia). Beran bizi da, eta han eta hemen aritu da lanean: bide luzea du egina dagoeneko. Besteak beste, clown saioak eta ikastaroak egiten ditu, hiru hizkuntzatan beti: euskaraz, gaztelaniaz eta frantsesez.

Nola hasi zinen antzerkigintzan?

24 urte bete nituen arte ez nuen inolako kontakturik antzerkiarekin, baina Ramon Albistur ezagutu nuen orduan, eta hari esker sartu nintzen interpretazioaren munduan. Jostuna nintzen garai hartan, eta emanaldietarako jantziak egiten nizkien hasieran. Ondotik, atrezzoan lagundu nuen, eta, azkenean, administrazio lanean ere jardun nintzen han, garai hartako Bai antzerki elkartean.

Nola egin zenuen salto oholtza gainera?

Oharkabean gertatu zen, kasualitatez nolabait. Hagitz beldurtia nintzen, eta anitz miresten nituen aktoreak, baina sekula ez nuen pentsatu ni horretan aritu nintekeenik. Semea txikia zela, haur eskolako amek antzezlan bat prestatu nahi izan genuen gure seme-alabentzat. Ni ez nintzen aktore modura aritzekoa, baina, azken momentuan, ametako batek huts egin, eta nik bete behar izan nuen haren rola. Anitz gustatu zitzaidan, eta hasieran beldurra zena gogo bihurtu zen gero.

Oharkabean hasi zena afizio eta ofizio bihurtu zen azkenean, beraz?

Bai. Nire formakuntzari ekin nion gero, eta, nirekin lanean aritu den jendearekin batera, gauza eder anitz egin eta abiarazi ditugu urteotan: emanaldiak eta ikastaroak. Oso prozesu ederra izan da hasieratik, baina oso gogorra anitzetan. Urte zailak ere izan ditugu.

Zer-nolako zailtasunak izan dituzue?

Kultura oso arlo zaila da, eta antzerkiaren mundu profesionalaz erabat nazkatuta izan nintzen denbora batez. Erabat urrundu nahi izan nuen. Zubi guztiak moztu nituen, eta konpainia bera ere itxi egin genuen.

Uhartean eskola ibiltaria sortu zenuten gero, ordea, 2001ean. Zerk piztu zizun berriz motibazioa?

Antzoki bat ireki zuten Beran, eta udala gurekin jarri zen harremanetan proposamen bat egiteko. Espazioa uzteko prest agertu ziren, antzezlanak prestatu eta emanaldiak entseatzeko; trukean, antzerki tailerrak antolatu genituen herrian. Eta halaxe sortu genuen Uhartean adierazpen eta clown-antzerki eskola ibiltaria. Izan ere, bi adar sendotu nahi izan ditugu hasiera-hasieratik: antzerki eskolak eta clown ikastaroak.

Zer da clowna?

Izaki kontziente bat da, bizitza sakonki bizi duen norbait. Guk lantzen dugun moduan behintzat, clowna ez dator irria eragiteko bakarrik. Bere bizitza gurekin partekatzera dator, emozio mordoarekin, eta zuzenean hitz egiten digu. Guk ohitura dugu bertzeek ikustea nahi ez duguna gorde eta ezkutatzeko. Clownak, ordea, ez, bera egiatan aritzen baita beti. Denek dugu bat barrenean.

Zer egin behar dugu aurkitzeko?

Konfiantza lortu beharra dago lehenbizi, eta, horretarako, taldea eratzea da garrantzitsuena. Ezinbertzekoa da, taldekideek ematen dizutelako behar den babesa eta indarra. Bestalde, gorputzarekin bat egin behar da. Nork bere gorputza onartu behar du, eta jostatu. Jostetaren bidez edozein tokitara ailegatzen ahal gara.

Zer asmorekin joaten da jendea clown tailerretara?

Denetarik izaten dugu. Badira beren bizitza profesionalean erabilgarri zaielako etortzen direnak, baina bertze batzuek ez dute halako asmorik, eta ongi pasatzea dute helburu bakarra. Bertze batzuk terapeutikoa izan daitekeelako datoz tailerretara. Nik beti errepikatzen diet ez naizela terapeuta, baina zalantzarik ez dut oso modu ederra dela gizartean edo gure baitan gertatzen dena mahai gainean jartzeko, ondotik nork bere bidea egiteko.

Heriotzaren gaia lantzen ari zarete aurten. Zergatik erabaki zenuen gai hori jorratzea?

Joan den urtean antzezlan berri bat muntatu genuen: En tránsito, perdonen las molestias. Nire aitaren heriotzatik abiatuta idatzi nuen gidoia, adiskide batek lagunduta. Nire dolu prozesurako oso garrantzitsua izan da, lagungarri. Zenbait emanaldi egin genituen, eta seguru nengoen interesgarria izanen zela clown tailerretan lantzea.

Nola uztartzen duzue heriotza clowngintzarekin?

Normalean zeharka begiratzen diogu heriotzari, eta aurrez aurre begiratu behar diogu. Clownak du hitza tailerretan, eta barrenekoak ateratzen laguntzen du. Joan den saioan, esaterako, bizipoza zer den landu dugu, zer den bizitza gozatzea. Bertze batean, galdera bat egin nien ariketa abiarazteko; galdetu nien zer eginen luketen gaurko eguna beren bizitzetako azkena dela jakinen balute. Gauza oso ederrak sortzen dira.

Beran prestatutako Harritik hazia antzezlanean emakumeen historia izan zenuten hizpide. Zer asmoz?

Bigarren Errepublikatik gaur egunera arte gure inguruetako herrietan gertatutakoa kontatzea zen asmoa, lehenbizi. Ordea, testigantzak biltzen hasi, eta ohartu ginen ez zegoela emakume ahotsik. Hori ikusita, pare bat lortu genituen, ahal bezala, eta antzezlanaren helburua aldatu genuen: gai nagusiak emakumeen historia behar zuen izan; hobeki esanda, kontatu behar genuen nola ez zaigun sekula emakumeen historia kontatu.

Nola erantzun zuen jendeak?

Sekulako arrakasta izan zuen. Hiru emanaldi eskaini genituen, eta ikusi zutenak oso kontent atera ziren. Anitz disfrutatu zutela zioten, eta, batez ere, oso beharrezkoa dela hori kontatzea.

Antzezlan horretatik abiatuta sortu zen Emakumeen Memoriaren Baratzea. Beharrezko ikusi zenuten jarraipena izatea?

Ate bat ireki zen antzezlanarekin, baina beti oinarekin traba egin behar izaten dugu ateak itxi ez daitezen. Feminismoan hori gertatzen da. Ez da aski atea ireki eta bertze aldean dagoena zer polita zen ikustearekin, edozein haize korrontek atea kolpe batez itxi dezakeelako berriz. Horretarako sortu genuen baratzea Arantzan, horretara ez mugatzeko.

Uzta emankorra izaten ari da baratzea?

Bai, bi zentzutan eman ditu fruituak, gainera. Alde batetik, lurra oso emankorra izan da orain arte, eta jasotzen diren fruitu eta barazkiak eskolara eta zahar etxera eramaten ditugu. Bertzetik, lortu dugu emakumeentzako lan bat egitea. Dena dela, geuri ere, emakumeoi, kosta egiten zaigu sinestea gure historiak nonbait idatzita behar duela egon. Gure historia txikia dela uste dugu, eta merezi duen garrantzia eman behar diogu. Jakina, gizonena da letra larriz idatzita dagoena.

Zein dira eman beharreko pausoak?

Anitz dira, baina nik, pertsonalki, asko maite dut ekofeminismoaren diskurtsoa. Hagitz beharrezkoa iruditzen zait.

Uxue Rey Gorraiz

Hirugarrenez abiatuko da zirkuitua. Nafarroako Antzoki Sarea da antolatzailea, eta programaren parte diren ikuskizunen aurkezpena egin du berriki. Pello Gurbindo (Atarrabia, 1964), elkarteko lehendakaria, pozik ageri da aurtengo eskaintza zabala ikusita.

Gai sozialak jorratzen dira emanaldi gehienetan, ikusleek begirada kritikoa lantzea eta hausnartzea baita zirkuituaren helburua, batik bat. Zaldi urdina, Aita eta Saioak dira oholtza gainean ikusi ahalko diren lanetako batzuk.

Nola aukeratu dituzue antzezlanak?

Proposamen mordoa jaso genuen, 140 inguru, eta mota askotakoak ziren, gainera. Irizpideak hainbat dira, baina, gero eta gehiago, lanek oinarri soziala izatea lehenesten dugu, beste ezaugarri askoren gainetik. Kalitate handikoak dira konpainia guztiak, eta ezin dira edonon aurkitu. Antzerki alternatibo eta abangoardista eskaini nahi dugu, joera komertzialetatik urrundua.

Zer dakar komertziala ez den bide hori hartzeak?

Garrantzitsuena ez da antzokiak lepo betetzea, bestelako publikoetara iristea eta horiek fidelizatzea baizik. Gauza oso interesgarriez gozatzen ahalko da zirkuituan, eta, era berean, hau izan ezean funtzionatzen segitzeko adina antzoki betetzeko zailtasunak izanen lituzketen konpainia horiei eman diegu parada agertokietara igotzeko.

52 emanaldietatik, konpainia nafarrenak dira 42. Beharrezkoa da bultzada ematea etxeko taldeei?

Nafarroan produkzio lan handia dago, eta oso aberatsa, gainera. Horregatik, babesa eman nahi diegu, jendea ohar dadin zer dugun etxean. Dena dela, hemengoak ez diren eta kalitate handikoak diren beste emanaldi batzuez gozatzeko aukera ere badago gure zirkuituan. Gainera, kanpora salto egin dezaten lagundu nahi diegu. Ez dugu burbuila batean gelditzerik nahi, ez konpainiak, ezta ikusleak ere.

Bitartekaritza jarduerak dituzue aurtengo zikloko berrikuntza. Zer dira?

Konpainia batzuek jarduera jakin batzuk antolatu dituzte, emanaldiaren aurretik edota ondotik. Tailerrak, solasaldiak eta hitzaldiak eginen dira, eskoletan, antzerki eskoletan, zale klubetan… Horrela, ikuskizuna ez da mugatzen emanaldiak irauten duen denbora tartera, eta, garrantzitsuena, herritarrek ere parte hartu dezaketenez, ikusleak eta antzerkigileak bereizten dituen laugarren pareta eraistea lortzen dugu.

Urtez urte, nabaritu al duzue alderik jendeak zirkuituari egindako harreran?

Ezin da ukatu zirkuitua errotzen ari dela. Jendearen erantzuna oso ona da. Gainera, urtetik urtera gero eta konpainia gehiagok nahi izaten dute parte hartu. Lastima da asko kanpoan utzi behar izaten ditugula. Zirkuitua hazteko bidean da, eta zenbakiak gure alde ditugu oraingoz: gure aurrekontua inoizko handiena da.

Zer helbururekin sortu zen Nafarroako Antzoki Sarea?

Antzerkigintza profesionala Nafarroako txoko guztietara eramateko sortu zen, deszentralizatu beharra zegoela ikusi baikenuen. Helburu hori lortu dugula esanen nuke nik. Erakunde gutxik esan ahalko dute, kultura arloan bederen, Nafarroa iparraldetik hegoaldera lotzen dutela. Berdin dio Ribaforada, Castejon, Bera, Lesaka edo Berriozar. Goitik behera saretzen dugu Nafarroa, herri bakoitzean boterean den alderdi politikoa edozein izanagatik ere. Gainera, gero eta udal gehiago biltzen ditu sareak; 24 udal ziren hasieran, 33 dira gaur egun, eta gehiago sartuko dira agudo, segur aski.

Zer antzerki mota sustatu nahi duzue sarean?

Denetarik eskaintzen saiatzen gara, baina zirkuituan ez ezik, urte osoko programa antolatzeko garaian ere emanaldi desberdinagoen alde egiten dugu. Gainera, antzerkiaz gain, beste arte eszeniko batzuk ere ekarri ditugu gure emanaldietara; dantza garaikidea eta zirkua, adibidez. Oro har, ikuslea gai jakin batzuen inguruan hausnartzera animatu nahi dugu. Zirkuituan izanen den Ados Teatroa konpainiaren Igel euria obra horren adibide ederra da. Gai latzak jorratzen ditu, baina umore puntu batekin.

Zein da zuen antzokietara joaten den antzerkizalearen ohiko profila?

Ez dakit halakorik baden, zehazki. Askotan iruditzen zait jendea irri pixka bat egiteko joaten dela antzerkira. Hori ere beharrezkoa da, eta ez da txarra, baina gehiagorako ere balio dezake. Pixkanaka, kritikoagoa den ikusle mota bat ere zabaltzen ari da, eta hori sustatu nahi dugu guk, hain zuzen ere: jendea emanaldi bereziagoak ikustera animatu nahi dugu. Dena dela, orokorrean, antzerkiaren afizioa oso fidela da, zinearena baino fidelagoa. Ikuslearengandiko hurbiltasunagatik izan daiteke, agian.

Zenbaterainokoa da Nafarroako Gobernuarekin duzuen hitzarmenarekiko menpekotasuna?

Erabatekoa da. Hitzarmen hori gabe, ezingo litzateke deus martxan jarri. Dena dela, aldaketa batzuk proposatu ditugu, berriki. Eskatu dugu Nafarroako Gobernuarekin sinatzen diren hitzarmen horiek hainbat urterako akordioak izan daitezela. Gaur egun, urte bakarra irauten dute hitzarmenek, eta ziurgabetasunez lan egitera behartzen gaitu egoera horrek, epe motzera baino ezin garelako aritu, ez baitakigu urtea amaitzean berritzeko aukerarik izanen dugun edo ez. Oraingoz, begi onez ikusi dute proposamena, eta borondate politikoa nahiko handia da.

Etorkizunera begira, zeintzuk dira Nafarroako Antzoki Sarean dituzuen erronka nagusiak?

Sarea ahal adina zabaldu nahi dugu Nafarroa osoan. Horregatik, aukera berriak aztertzen ari gara; esaterako, antzokirik ez duten herriei ondoko herriekin elkarlanean arituta parte hartzeko atea ireki nahi diegu. Iruñea gure sareko kide izatea ere gustatuko litzaiguke, orain arte bere kontura aritu baita hiriburua. Seguru gaude haren parte hartzea onuragarria izanen litzatekeela.

Euskarazko emanaldiek nolako pisua dute aurtengo zirkuituko eskaintzan?

Asko dugu hobetzeko, oraindik ere. Gure eskaintza Nafarroako bi hizkuntza ofizialetan izatea nahi dugu, eta lanean jarraituko dugu euskarazko eskaintza zabaltzeko, hain zuzen. Aurten, zortzi emanaldi dira euskaraz, zehazki; hau da, aurreko urtean zeudenak halako bi; baina, halere, gutxiegi dira oraindik. Hobetzen jarraitu behar dugu.

Edurne Elizondo

Bere ahotsaren doinuak agerian utzi du Algortako saria irabazi izanak eman dion poza. Aitak txikitan abesten zizkion bertso zaharrekin zaletu zen Ekhiñe Zapiain Arlegi (Bera, 2002), eta jendaurrean gero eta erosoago ari da orain bertsotan.

Nolakoa izan da esperientzia?

Hagitz kontent nago. Algortako Bertso Eskolak Euskal Herriko sei gazte bertsolari aukeratu zituen; denak aritu ginen lehen zatian, eta bi buruz burukoan. Bertsolari eta gazte izanda, eskola arteko txapelketak izaten dira plazan aritzeko gure aukera bakarra, eta gero, gazte sariak. Aritua nintzen baten batean, baina probatzeagatik bakarrik.

Algortara bertze asmo batekin joan zinen?

Joan nintzen pentsatuz zerbait egiten ahal nuela. Hasieran, hagitz urduri nintzen, baina gero hagitz gustura kantatu nuen.

Eskola arteko txapelketetan trebatu zara?

Ni Bortzirietako Bertso Eskolan ari naiz. 15 urterekin hasten gara eskola arteko txapelketetan; horietan trebatzen gara 18 urte bete arte. Nik aurtengoa dut azken urtea. Maiatzean eginen da Nafarroako eskola arteko txapelketa, eta gero, Euskal Herriko finala.

Final horretara ailegatu zara azken urteotan, hain zuzen.

Bai, eskola arteko txapelketan bitan kantatu dut Euskal Herriko finalean, eta bietan Xabat Illarregirekin. Hagitz gustura aritu naiz.

Plazan aritzeko behar den eskarmentua lortzen ari zara?

Saiatzen ari naiz. Nafarroan gazte anitz ari dira bertso eskoletan; kontua da gero jendeari kosta egiten zaiola plazan aritzeko urratsa egitea. Nik uste dut Nafarroan hori falta dela, azken bultzada hori. Baina poliki-poliki ari gara, eta uste dut etorriko direla gehiago.

Hain zuzen, jauzi hori errazteko asmoz sortu zen Bardoak taldekako lehiaketa. Ari zara parte hartzen?

Bai, Berako Lamixene taldean ari naiz. Gure bertso eskolan bada jendea inoiz ariko ez zena jendaurrean kantuan, eta Bardoak txapelketan aritzen dira. Ariketa errazak izaten dira, eta lagunarteko giroa sortzen da. Etxeko giroa sortzen da, eta kantatzen duzu eskolan ariko bazina bezala, lasai ederrean.

Zu nola hasi zinen bertsotan?

Aitak beti izan du zaletasun handia, eta txikitan bertso zaharrak kantatzen zizkidan. Bortz urterekin edo, oroitzen naiz baten bat ikasi nuela buruz. Gero, egia da tarte batez nazkatu egin nintzela, baina ikastolan berriz zaletu nintzen. Bertsolaritza eskolak ematen zizkiguten, eta ohartu nintzen gustatzen zitzaidala. Eta zortzi urterekin hasi nintzen Bortzirietako Bertso Eskolan. Orain hamazazpi ditut, eta hor segitzen dut, hagitz gustura.

Jarraitzeko gogoz?

Bai. Hagitz gustura nago, eta nahiko nuke horrela segitu, kantatzen. Argi dut noizbait kantatzeari uztea erabakitzen badut ere segituko dudala bertso saioetara joaten.

Eskola arteko txapelketatik gazte sariketara; Nafarroako Bertso Txapelketa ere baduzu helburu?

Oraindik nahiko urruti ikusten dut aukera hori. Hurrengo urtean izanen da Nafarroako Bertso Txapelketa, eta ez dakit zerbait eginen dudan edo ez; noizbait probatu nahiko nuke, behintzat, ikusteko ea gustatzen zaidan edo ez. Ez dakit hurrengo urtean izanen den, baina ez dut baztertzen aukera hori. Asmoa eta gogoa hor daude.

Nolakoa da emakume gazte bat izatea egungo bertsolaritzaren testuinguruan?

Aurten egin dugu Nafarroan lehendabiziko aldiz bertsolaritzaren inguruko emakumeon topaketa, eta horretan bai, sentitu nuen babes bat; ikusi nuen nik sentitzen nituen gauza anitz ez nituela nik bakarrik sentitzen.

Zer-nolako gauzak?

Nik ez dut saio anitz egin oraindik, ez dut esperientzia handirik, baina bai sentitu dut batzuetan deitu izan didatela lurraldetasunagatik, eta emakumea naizelako, nolabaiteko oreka bilatuz. Nik uste dut egin behar dela lanketa bat, nik ikasteko ez didatela horregatik deitzen, deitzen didatela badudalako zer eman. Ahalduntze bertso eskola ere ari da indarra hartzen. Ari da sortzen hor indar bat bertsoaren mundua aberastuko duena.

Bazen generoaren ikuspuntua txertatzeko beharra?

Bai. Uste dut ailegatu zela txipa aldatzeko garaia, eta argi ikusi zela behar hori bazela; bertsozale elkarteak ere ikusi zuen behar hori, eta horregatik egin dira azken boladan egin diren lanketak. Bada emakume bertsolari anitz sekulako indarra dutenak eta sekulako lana egiten ari direnak.

Emakume gazteenek erreferenteak badituzte orain?

Bai. Niretzat, Maialen Lujanbio edo Alaia Martin izan dira erreferente bertsolaritzan; orain arteko erreferente gehienak gizonezkoak ziren.

Zer ematen diote bertsolaritzari emakumeek?

Nik uste dut emakumeek eman dutela ezagutzera orain arte bertsoak ikusten ez zuen alderdi bat. Dena ez dela botatzen den bertsoa; bertso hori nola gorpuzten duzun ere bada garrantzitsua.

Bertsolaritza egiteko moduetan ere, halere, izan da garapen bat; molde berriak sortu dira, ezta?

Bai. Lehen, bertsoa lotzen zen txapelketarekin edo plazarekin. Orain ari dira sortzen bertsoa bizitzeko esparru ezberdinak, antzerkiarekin, musikarekin edo literaturarekin uztartuz.

Antzerkia aipatu duzu. Beran prestatutako Harritik hazia lanean aritu zinen. Errepikatzeko prest?

Mila gauza probatu nahi dut! Herritarrek sortutako lana zen, eta gustura aritu nintzen; herriko emakumeen memoria landu genuen, gainera. Halere, argi dut bertsotan aritzeko behar dudala prestatu, horretan zentratu.

Uxue Rei Gorraiz

Fagota jotzen ikasia da, baina, urteek aurrera egin ahala, Itsaso Loinaz (Iruñea, 1992) izen ona lortzen ari da operaren munduan ere. 2015ean Euskadiko Interprete Gazteen saria irabazi zuen, eta bigarren postua erdietsi zuen 2019ko Vincenzo Bellini nazioarteko sariketan, baita zinpeko epaimahaiarena ere. Clotilderen rola interpretatu du Norma emanaldian, Baluarten.

Nolako esperientzia izan da Belliniren Norma Baluartera ekartzea?

Balio handikoa izan da niretzat. Operaren mundua, orokorrean, musikarena, oso mundu zaila da, eta gutxitan izaten da halako aukerarik. Irudipena dut beti pertsona berberek hartzen dutela parte horrelakoetan. Eskaini zidatenean, ezin nuen sinetsi. Gazteena naiz, eta izugarri miresten ditut nirekin aritu diren denak, urte askotako esperientzia dute eta. Niri ez zegokidan egunetan ere hantxe izan naiz, haien proba saioak ikusi eta haiengandik ikasteko irrikan.

Akustika ez ezik, eszenaratzea ere erronka izan al da?

Kasu honetan, eszenaratzeak mesede egin digu, nahiko estatikoa izan baita. Zuzendariari eta publikoari begira egin ahal izan dut kantuan oro har, eta horrek asko laguntzen du ahotsaren proiekzioan. Beste batzuetan, ordea, sekulako komeriak bizi izan ditugu.

Nola hasi zinen kantuan?

Hainbat faktorek bat egin zuten. Oso gazte hasi nintzen musika ikasten, fagotarekin. Kanpora ere joan nintzen ikastera, baina, lesio batengatik, jotzeari utzi behar izan nion denbora batez. Gainera, bestetik, nire institutuan antzerkigintza lantzen genuen batxilergoko bigarren urtean. Gogoan dut Flauta-jotzailearen erretaula antzeztu genuela ikasturte hartan. Emanaldi musikatua zen, eta eszena batean kantatu egin behar nuen. Aditu zidatenek bide hartatik jarraitzeko esan zidaten, ona nintzela. Eta, halaxe, gauza bat dela bestea dela, interesa piztu zitzaidan, eta kantu lirikoa ikasten hasi nintzen.

Sopranoa zara operan. Zer motatakoa?

Ahotsen sailkapena asko aldatu daiteke herrialdetik herrialdera. Niri soprano liriko arina naizela esan ohi didate. Bel canto-tik hurbilago kokatzen naute, Bellini edo Donizetti konpositoreen adarrean, alegia. Beren lanek arintasun handia eskatzen dute kantuan, eta ahotsa luzitzea da helburua erabat. Orkestrak lagundu egiten du, bigarren plano batean.

Noraino iritsi nahi zenuke operaren munduan?

Giacomo Puccini da nire konpositorerik gustukoena, baina nire ahotsa ez da egokiena haren lanetarako, behintzat orain. Soprano lirikoagoek interpretatzen dituzte halakoak normalean, ozentasun handiagoa izan dezaketen ahotsek. Hala behar du izan, bel canto-aren aldean musika tresnek pisu handiagoa baitute emanaldi horietan. Izugarri gustatzen zait hori, baina emakume helduagoen paperak dira, oro har; ahotsa ere ondu egiten baita urteek gora egin ahala.

Nola hezi behar da ahotsa?

Kantua oso subjektiboa da, eta sentsazioek gidatzen dute dena, nire ustez. Irakasle batek ere bere sentsazioei jarraikiz egiten du lan, eta biziki zaila da sentsazio horiek zureekin bat egitea. Oraindik ez dut aurkitu erabat konbentzitu nauen irakaslerik, eta, horregatik, nire kabuz lantzen dut kantua. Noski, adituen beharra ere badut, eta noizbehinka irakasle batzuekin elkartzen naiz gomendioak jasotzeko.

Kirolariak gorputza sasoian behar du izan. Nola zaindu abeslariak ahotsa?

Bakoitzak bere metodoak ditu, bere beharretara moldatuak. Dena dela, emanaldien aurreko egun edo asteetan bereziki erreparatzen zaio zainketari, jakina. Asko ez dira gauez ateratzen, edozein tabernatan ohi baino altuago hitz egin eta berehala nabaritzen delako hori ahotsean. Orduantxe ohartzen ez bagara ere, ahotsa nekatuta iristen gara gero. Kontuz ibiltzen gara edari beroegi eta hotzegiekin ere, eta ni zapia lepoan ibiltzen naiz beti.

Fagota ikasi izanak nola laguntzen dizu operan?

Arnasketan, batez ere. Azken finean, oso alderdi garrantzitsua da airezko musika tresna bat jotzeko, eta horretan asko lagundu dit. Bestetik, partiturak irakurtzeko eta melodiak barneratzeko erraztasuna dudala iruditzen zait, kontserbatorioan asko landu baitut hori fagota jotzeko. Noiz edo noiz esan izan didate zuzendariek nabaritzen dela kantaria ez ezik musikaria ere banaizela.

Nafarroan nolakoa da operaren afizioa?

Iruñean, hiri txikia izanagatik ere, berotasunez hartzen gaituzte, baina egia da hemen operak ez duela hainbesteko tradiziorik. Beste hiri batzuetan emanaldi gehiago izaten dira urtean; hemen bi besterik ez dira egin. Dena dela, arrakastatsuak izan dira. Pozik gaude.

Eskari urria izan arren, erantzuna ona da, beraz?

Zuzendariek esaten dute Iruñeko publikoa nahiko hotza dela; kosta egiten da txaloak piztea. Baina horrek ez du zertan txarra izan. Izan ere, zerbait bereziki gustatu zaienean, orduan bai, txalo zaparrada jasotzen dute oholtza gainekoek saioan, eta badakigu txalo horiek zintzoak direla beti.

Zergatik joan beharko luke jendeak opera emanaldi batera?

Aukera aparta da emanaldi berean antzerkiaz, musikaz eta kantuaz gozatzeko. Belliniren Norma lan liluragarria da, baina, bestela, operak milaka genero ditu bere barrenean. Gustu kontua da; komediak edo tragediak, antzeztuagoak edo kantatuagoak… denak dira gustagarriak.

Edurne Elizondo

Valentziatik eskatu dioten argazki bat da Bakartxo Aniz Aldasorok (Iruñea, 1977) egin duen azkena. "Martxoaren 8an, natura argazkigintzan ari diren emakumeak jorratuko dituzte institutu batean, eta nire lanaren berri jaso nahi zuten". 14 urterekin hartu zuen kamera lehendabiziko aldiz; orain, argazkigintza du ogibide (www.bakartxoaniz.com).

Gizonak dira nagusi natura argazkigintzaren esparruan?

Bai. Oro har, gizonak dira toki guztietan nagusi, oraindik ere, eta egoera hori hagitz nabarmena da argazkigintzaren esparruan, bereziki natura argazkigintzaren esparruan.

Emakume gutxi zarete, edo zaila da ari zaretenen berri izatea?

Gutxi gara, eta egiten dugun lana ikusezina da, neurri handi batean. Gizon bati eskatzen zaion baino anitzez ere gehiago eskatzen digute guri gure lana kontuan hartzeko. Ni duela hogei urte baino gehiago hasi nintzen; pixkanaka-pixkanaka egin dut nire bidea, baina zaila da. Lan handia egin behar da.

Amore emateko asmoa izan duzu?

Eutsi diot, argazkigintza niretzat pasio bat delako. Arazoa, batez ere, bertze aldean dago, halere, argazkiak jasotzen dituen publikoan, alegia. Atzean dagoen kontua da egiturazkoa; egungoa gizarte matxista bat dela, alegia.

Mendira bakarrik joaten zara lanera?

Bai. Bertze argazkilariren batekin topo egin izan dudanean, giroa ona izan da, baina nik maite dut bakarrik lan egitea. Bakarrik, mendian errazagoa da niretzat egiten ari naizen lan horretan kontzentratzea. Halere, orain ari naiz proiektu bat prestatzen bertze argazkilari batekin.

Zein da asmoa?

Finlandiara joanen gara, hango fauna eta paisaiak lantzera. Hartzak, otsoak eta jatunak daude, bertzeak bertze. Duela bi urte joan behar nuen, baina bidaia hasi baino astebete lehenago eskumuturra eta hanka hautsi nituen, eta ezin izan nuen joan. Gogo handia dut. Irailean joatea da gure asmoa. Udaberrian argi ordu gehiago izaten dira, baina udazkenekoa anitzez ere argi bereziagoa da, eta horren bila goaz. Zailagoa da lana, baina, ongi eginez gero, emaitza sekulakoa da,

Argazkilari ez ezik, basozaina ere bazara. Biak uztartu dituzu?

Bai. Nik lehendabizi basozain ikasketak egin nituen, baina argazkigintzarako zaletasuna aspaldikoa dut. 14 urterekin hasi nintzen argazkiak egiten aitaren kamera zaharrarekin; 18 urterekin, lehendabiziko kamera erosi nuen. Hamar urtez nire kabuz aritu nintzen ikasten, eta 2004. urtean, azkenean, Donostiako Euskal Argazkigintzaren Institutuan hasi nituen ikasketak.

Zerk bultzatu zintuen urrats hori egitera?

Argazkigintza nire ogibide bilakatzeko gogoak. Saiatu nahi nuen, behintzat, zaila baita. Zure kabuz aritzen zarenean, ikas dezakezunak mugak ditu, eta horregatik erabaki nuen ikasketak egitea, profesionalizatzea.

Lortu duzu argazkigintza ogibide bihurtzea?

Neurri handi batean, bai. Azken bi urteotan batez ere argazkigintza ikastaroak antolatu ditut, eta ongi ari dira funtzionatzen. Helburua da natura argazkigintza naturan bertan jorratzea. Talde txikiak egiten ditut, gehienez ere bost pertsonakoak; hirukoak ere bai zenbaitetan. Nafarroako Gobernuarentzat ere ari naiz lanak egiten. Kontent naiz. Pixkanaka, baina ari naiz.

Pazientzia, hain zuzen, ezinbertzekoa da natura argazkilari batentzat?

Bai. Gerta daiteke lanera ateratzea, egun osoa ezkutalekuan sartuta ematea, eta argazki bakar bat ere ez egitea. Ez da ohikoena, baina gertatzen da. Pazientzia handia behar da, baina ez bakarrik faunaren argazkiak egiteko, paisaiarenak egiteko ere bai. Jendeak uste du zailagoa dela faunarekin lan egitea, baina paisaia baten argazki on bat egitea ez da batere erraza.

Zein da zailtasun nagusia?

Irudi ikusgarri eta on bat bilatzen duzunean, lan handia egin behar duzu. Anitz landu behar duzu argiaren auzia, adibidez. Finean, argia da argazki ororen oinarria. Nik ikastaroetan beti erraten dut argazki baten atzean ezin imajina daitekeen lana dagoela. Kontua ez da kamera hartu eta mendira joatea, ez da hain sinplea.

Asmo zehatz bat dago argazki baten atzean?

Argazkigintza lengoaia bat da, eta argazki orok badu zabaldu nahi duen mezu bat. Bertze kontu bat da zuk zabaldu nahi duzun mezu hori jendearengana ailegatzen ote den. Baina asmoa hor dago beti. Argazkiak astindu egin behar zaitu; ez du zertan ederra izan.

Zein da zure asmoa?

Nire asmoa da naturak duen indarra eta sentikortasuna azaltzea; naturan dagoen arriskua ere bai, batzuetan. Jendeak nik egindako sugegorrien argazkiak ikusten dituenean, adibidez, beldurrarekin lotzen ahal ditu. Finean, espezie orok, edo momentu, argi eta paisaia orok transmititzen du istorio bat, eta kontua da naturak duen hori guztia jendearengana hurbiltzea.

Jendeari ere egin diozu so zure lanaren bidez: Aragoiko (Espainia) herri hutsen inguruan egin duzu Piedras con alma argazki liburua. Nolakoa izan da esperientzia?

Herrikoa naiz ni, hagitz herrikoa. Basozaintzako praktikak egiten ari nintzenean, lankideek herri huts batera eraman ninduten. Ilunabarrean joan ginen, eta anitz ukitu ninduen. Erabaki nuen noizbait eginen nuela herri hutsen inguruko lanen bat. 2006an, argazkigintza ikastaroak amaitu nituenean, ikasketen amaierako lana egin behar nuen, eta aukera egokia zela pentsatu nuen. Azkenean, lau urtez aritu nintzen Pirinioetan gora eta behera, eta lan horren emaitza da liburua. Lan horren bidez, erabat aldatu zait Pirinioei buruzko ikuspuntua.

Zertan aldatu da?

Niretzat Pirinioak ziren natura, fauna, mendiak, eta orain pertsonak ikusten ditut. Herri hutsetako harri horietan ere badago pertsonen arrastoa.

Irakasle ere bazara. Gora egin du zaletasunak kamera digitalen eta sare sozialen aro honetan?

Zaletasunak gora egin du, bai, eta neurri handi batean izan da kamera digitalak gero eta eskuragarriagoak direlako. Arazo bat ere sortu du horrek, kamera bat duen edonork uste baitu argazkilaria dela. Ezin dugu ahaztu argazki bat ez dela bakarrik klik egitea. Natura argazkigintzaren esparruan, funtsezkoa da argazkilariok dugun kode etikoa, eta horrek erran nahi du bertze edozer gauzaren gainetik dagoela argazki bilakatu nahi dugun animalia, paisaia edo landare hori.

Teknologia anitz aldatu da; argazkia ere bai?

Nik uste dut ezetz. Egia da batzuek gehiegi editatzen dituztela argazkiak, baina hori sumatzen da, zorionez. Kamera digitalek dirua aurreztu digute, baina denbora kendu digute, bertzalde. Aukera anitz eskaintzen dute, baina jakin behar da kudeatzen. Ni orain hasi naiz droneekin lanean, betiere kontu handiz eta errespetuz. Baina aldaketa horiek guztiak gertatu arren, argazkia, funtsean, ez da aldatu.

Uxue Rey Gorraiz

Energia nuklearraren kontra eginiko protesta baketsu batean, Guardia Zibilak Gladys del Estal hil zuen, tiroz. 1979ko ekainaren 3an izan zen, Tuteran. Egun hartako gertakariak eta mugimendu antinuklearrak Euskal Herrian zein nazioartean izan zuten rola bildu dute 66 minutuko dokumentalean. Bertha Gaztelumendi (Irun, 1962) da zuzendaria, eta lana garaile izan da Argia Sarietan.

Nola jaio zen gai horren inguruko dokumental bat egiteko ideia?

Ideia Sabino Ormazabalena izan zen hasieratik. Berak proposatu zidan filma egitea. Bidea aspaldi hasi genuen, orain dela hiru urte egin baikenituen lehenbiziko grabaketak, Lemoiz inguruan, eta duela urtebete erabaki genuen proiektuari buru-belarri ekitea. Elkarrizketen eta grabaketen lan mardularen ondoren, udan egin genuen muntaketa lana. Hala, emaitza Gladysen hilketatik berrogei urte pasatu diren honetan estreinatzea lortu genuen, 2019an.

Hilketaren egunean gertatutakoa kontatzea da asmoa?

Hori du ardatz edo interesgune nagusi, bai, baina Gladys lurra eta ingurumena defendatzen ari zela hil zuten, eta, ezinbestean, zentral nuklearren aurkako borrokari buruz mintzatu gara filmean. Oso mugimendu plurala zen, sormen handikoa. Manifestazioak eta protestak egiteko modu berri bat sortu zuten garai hartan. Desobedientzia zibilak rol handia jokatzen zuen, antimilitarismoarekin ere harremana zuen batzuen kasuan… Diskurtso desberdin asko biltzen zituen mugimendu bat zen. Mugimenduan parte hartu zuten 33 ahots jaso ditugu.

Zergatik narrazioa barrenetik egiteko hautua?

Gidoi bat diseinatzeko orduan, beharrezkoa da hainbat erabaki hartzea: zer kontatu eta noren ahotik, gure kasuan. Erabaki genuen borroka horretan parte hartu zuten horiek izango zirela protagonistak. Dena dela, barrutik kontatu dugu, baina Euskal Herriko mugak zeharkatu, eta kanpora ere atera gara ahots horien bila. Danimarkan, Anne Lund elkarrizketatu genuen, hain zuzen; Ez, eskerrik asko! logotipoaren egilea da. 70eko eta 80ko hamarkadetan, mugimenduak garrantzi handia izan zuen hemen, baina baita nazioartean ere.

Zer jarrera erakutsi dute dokumentalean aditu daitezkeen 33 ahotsek?

Hasieratik oso prest agertu ziren parte hartzeko. Azken finean, bistan da mugimenduaren parte zirela eta konpromiso handia erakusten dutela gaiarekin. Pozik agertu ziren, kontatu ez zena kontatzera gindoazelako nolabait. Horrela, askotariko ahots sorta bat lortu dugu, eta esan daiteke milaka film biltzen direla pelikula bakarrean.

Zer xede erdietsi nahi ditu dokumentalak?

Omenaldi, aldarrikapen eta transmisiorako tresna gisa funtzionatzea dugu helburu. Testuinguru konplexu hartan zer gertatu zen kontatu, eta urteetan ezkutatu izan dena argitara ekarri nahi izan dugu. Baina helburu nagusia Gladys del Estal estatuko motibazio politikoko biktima bat dela aldarrikatzea da. Horixe baita, askok hala ikusi nahi ez badute ere.

Zer aitortza egin diote instituzioek Del Estalen kasuari?

Estatuko instituzioek bizkarra eman diote erabat. Ez dute sekula onartu gertatutakoa. Hemen, gurean, bai. Urtero egiten dira omenaldiak hilketaren urteurrenaren bueltan, eta Egiako auzokideek ekitaldiak prestatzen dituzte. Hantxe da Gladys Enea parkea, esaterako. Iaz, bestalde, Gladys gogoratu zuten Donostiako Udalak eta Eusko Jaurlaritzak bultzatutako Adiorik gabe izeneko ekitaldian. Estatuak, ordea, ez du halakorik egin berrogei urtean, eta ez da bidezkoa. Gladys del Estalek eskubide osoa du biktimatzat har dezaten, eta bere hurbilekoek behar bezalako erreparazioa merezi dute. Justiziarik ere ez da izan kasuaren inguruan.

Zergatik da hain garrantzitsua gaur egun gogoratzea?

Oso inportantea da gizarteak ez ahaztea eta bizirik mantentzea. Hori ere gertatu zelako, eta hori ere kontatu behar delako. Askotan errepikatu da halakorik: gauza batzuk kontatu egiten dira, eta beste batzuk, isilarazi eta ezkutuan gorde. Kasu batzuk gogorarazi egiten dizkigute, baina beste batzuk oroimenean gordetzen ditugu soilik, ahal bezala. Asko ikasten da iragana orainera ekarrita, eta garrantzitsua da etorkizunera ere eramatea.

Gazteek ezagutzen dute Gladys del Estalen istorioa?

Ez dute inondik inora ezagutzen gertatutakoa. Irudipen hori dut nik behintzat. Helduok horren berri izatea normala da, garaikideak baikara, baina kontu urruna da belaunaldi berrientzat, eta ez nau guztiz harritzen. Kontatu ez den istorio bat da, eta horregatik kontatu nahi izan dugu guk.

Gazteei ere mintzatu nahi izateak badu eraginik azken emaitzan?

Bai. Narrazio ulergarri bat izan dadin saiatu gara; ulerterraza, ez bakarrik guretzat, baita atzetik datozenentzat ere. Erritmo bizia eman nahi izan diogu, kontakizun dinamiko bat egin. Erronka handia izan da, gai asko ekarri nahi genituelako argitara filmean, baina narrazioa gehiegi zamatzeak ez luke zentzurik egungo kontsumo joeretara egokitu nahi bagenuen. Emaitza ikusita, uste dut helburua bete dugula. Harrera oso positiboa izaten ari da.

Berrogei urte joan dira: zertan dira antzekoak orduko mugimendu antinuklearra eta egungo klima aldaketaren kontrakoa?

Borrokatzeko modua asko aldatu da, baliabideak beste batzuk direlako, bereziki. Halere, funtsean harreman estua dute bi mugimenduek, orduan izan zirelako ekologiaren lehen pausoak. Beste izen batzuk jartzen zitzaizkien gauzei, ekologia izena nahiko ezezaguna zen orduan, baina mugimendu antinuklearra ekologia modernoaren aurreko zuzena da. Klima aldaketa mundu osoko arazoa da, eta halakoa zen zentral nuklearren mehatxua ere. Egun, bistan da erronka handia dugula aurrean, eta kontzientzia behar da aurre egiteko; bestela, jai dugu.

Edurne Elizondo

Iruñeko Udalak Emakumeen Etxean zentsuratutako hitzaldia emanen du Paola Damontik (Milan, Italia, 1984), gaur, Iruñeko Katakraken. Orgasmo arrakalaz ariko da, emakumeek sexualitateaz gozatzeko duten eskubideaz.

Zer-nolako azalpenak eman zizkizuten zure hitzaldia bertan behera uzteko?

Telefonoz deitu zidan Iruñeko Udaleko berdintasun teknikariak, hitzaldia egin baino bi egun lehenago. Teknikariak, noski, ez du auzi honetan inolako ardurarik. Azaldu zidan, tamalez, saileko arduradunak erabaki zuela hitzaldia ez egitea; erabaki politiko bat zela erran zidan.

Zergatik ez zuten egin nahi izan, programan sartu eta gero?

Ez zidaten erran. Izenburuaz zerbait aipatu zidaten, baina bertzerik ez. Halere, argi utzi nahi dut erran direla zuzenak ez diren kontu batzuk: adibidez, hitzaldiaren izenburua aldatzeko edo bertze momenturen batean egiteko aukera eman zidatela. Hori ez da egia.

Harritu zaitu zentsurak?

Ez nuen espero. Iruñeko Udala jarri zen nirekin harremanetan, Emakumeen Etxea martxan jarri zutenean. Aurretik ere egin nuen hitzaldiren bat udalarekin, eta berdintasun teknikariak ezagutzen ninduen. Proposamenak eskatu zizkidan, eta nik hiru hitzaldi egiteko aukera proposatu nion. Orgasmo arrakala: nola jazartzen zaigun patriarkatua oheraino izenburukoa hautatu zuen udalak. Data zehaztu, eta Emakumeen Etxearen egitarauaren barruan jarri zuten. Pentsa, navarra.com-en ere eman zuten berria, inolako arazorik gabe.

Zerk eragin du hitzaldia zentsuratzeko erabakia?

Iruñeko Udalaren jarrera aldatu zen Vox-ek hitzaldiaren aurkako txio bat idatzi eta gero. Nik argi dut txio hori idatzi izan ez balute hitzaldia ez zutela bertan behera utzi izanen.

Ez da larria erakunde publiko batek eskuin muturreko talde batek egindako txioaren aurrean amore eman izana?

Larria da. Hitzaldia proposatu nuenetik ez dut inolako aldaketarik egin, ez izenburuan, ezta edukian ere, eta azken unera arte, udalak ez du arazorik izan.

Azken unean, baina, patriarkatuarekin batera Navarra Suma ere jazarri zaie emakumeei, oheraino?

Bai, hala izan da. Hitzaldia bertan behera uzteko erabakia Navarra Sumak hartu du. Batetik, ez dute nahi sexualitateaz hitz egitea adingabeekin, eta hori hagitz larria iruditzen zait. Bertzetik, helduekin ere ezin dugu sexualitateaz hitz egin. Skolaeren aurka egin dituzten erasoek ez zuten inolako zentzurik, eta hitzaldiarekin egin dutenak are gutxiago.

Zergatik uste duzu ez dutela sexualitateaz hitz egin nahi?

Nik uste dut kontua dela friboloa iruditzen zaiela hitz egitea emakumeen orgasmoak izateko eskubideaz edo orgasmoen auzian dagoen desberdinkeriaz. Ematen du ulertarazi nahi dutela, oro har, onartu dela soldata arrakala badagoela eta ez dela zuzena, baina orgasmoak nahi izatea lelokeria bat bertzerik ez dela.

Eta lelokeria bat da?

Ez. Ideia horren atzean dagoen ustea da emakumeok ez dugula plazera sentitzeko eskubidea. Hori, noski, estuki lotuta dago genero identitatearekin, identitate femeninotzat eta maskulinotzat jotzen den horrekin. Horren arabera, gizonezkoei onartzen zaie sexualitateaz gozatzeko eta hitz egiteko eskubidea, baina emakumeoi ez. Egia da, ñabardura guztiekin, emakumeok urratsak egin ditugula sexualitatearen esparruan, azken urteotan, baina urratsok izan dira, batez ere, sexua izateko eskubidearen arloko urratsak; sexuaz gozatzeko emakumeon eskubidea bertze kontu bat da.

Emakumeek ez dute sexuaz gozatzen?

Ikerketa anitz badira. Horietako asko antisorgailu konpainiek edo sexu jostailuak saltzen dituztenek egin dituzte. Ikerketa horietako baten arabera, 25 urte baino gutxiagoko emakumeek astean hirutan dituzte sexu harremanak, gutxienez, baina herenek baino ez ditu orgasmoak. Bada zabaltzen ari den diskurtso bat, aurrerakoiak diren esparruetan, eta, horren arabera, orgasmoak izatea ez da hain garrantzitsua. Nik uste dut mezu hori arriskutsua dela.

Zergatik?

Gauza bat da zure sexu harremanetan orgasmoak izatea, eta, egunen batean, edozein arrazoi dela kausa, ez izatea. Noski, orgasmorik gabe ere gozatzen ahal duzu. Bertze gauza bat da, ordea, zure sexu harremanetan orgasmorik ez izatea, modu sistematikoan.

Datuek erakusten dute emakumeek gutxiagotan izaten dutela orgasmoa sexu harremanak dituztenean. Hainbat unibertsitatek egindako ikerketa baten arabera, gizonezkoen %2k ez dute orgasmorik beren sexu harremanetan, inoiz edo ia inoiz. Emakumeen kasuan, bostetik bat dira orgasmorik ez dutenak. Horregatik, errealitate hori bazter utzi eta orgasmoa garrantzitsua ez dela erraten duen diskurtsoa arriskutsua iruditzen zait; atzerakoia da. Emakume horiei ukatzen die orgasmoak izateko eskubidea aldarrikatzeko aukera, zilegitasuna kentzen dio aldarrikapen horri.

Sexu orientazioaren arabera, aldaketak daude datuetan?

Emakume eta gizon heterosexualen arteko orgasmo arrakala hagitz handia da, 30 puntukoa. Hau da, gizonen %95ek izaten ohi dituzte orgasmoak, eta emakumeen %65ek. Emakume lesbianen eta gizon homosexualen kasua aztertuz gero, datuak hagitz bertzelakoak dira, eta arrakala desagertzen da. Beraz, auzia ez da biologikoa, kontua ez da konplikatuagoak garela edo orgasmoa izatea gehiago kostatzen zaigula; datuek erakusten dute lesbiana izanda bertze emakume batekin orgasmoak izateko aukerak gora egiten duela, eta gizonen kasuan, berriz, gizon homosexualek bertze gizon batekin orgasmoak izateko aukerak pixka bat behera egiten duela.

Zein da arrazoia?

Aztertu behar dugu emakumeen identitatea nola eraikitzen den: emakumeak bertzeak zaintzen ditu, bertzeen beharrei ematen die lehentasuna. Kontrakoa gertatzen da gizonezkoen kasuan.

Genero identitatea eraikitzeko moduak baldintzatzen du arrakala, beraz?

Hori da lehen arrazoia, bai. Bertze funtsezko elementu bat ere bada: sexu hegemonikoa. Egun, sexu hegemonikoaren ideian koitoa da nagusi. Denok gaude eredu horren menpe, hori da irakasten digutena. Eta datuen batez bertzekoaren arabera bost emakumetatik batek baino ez du lortzen orgasmoa koitoarekin. Koitozentrismo horren atzean dago androzentrismoa, batez ere. Hau da, gizonei plazera ematen dien sexua hartzen da eredutzat. Eta, gainera, orgasmorik ez izatearen ardura emakumeari egozten zaio: gizonak ez badu plazera lortzen, errua emakumearena da, eta emakumeak ez badu lortzen, haren gorputza da huts egiten duena.

Gaiaz hitz egiten da?

Ez. Ez da hitz egiten, eta behar da. Hitz egiten dugunean, emakumeok konturatzen garelako saltzen diguten eredua ez dela benetazkoa.