Ane Eslava

Gerretatik eta pobreziatik aldentzeko Afrikatik Europara doazen iheslarien egoerarekin kezkatuta, Euskal Herriko hainbat lagunek Zaporeak elkartasun proiektua sortu zuten, 2016an. Greziako errefuxiatuen kanpalekuetan lan egiten dute, han dauden lagunei janaria ematen. Proiektua haziz doa, eta, aurrera jarraitzeko dirua lortzeko, Koxk jardunaldia egingo dute igandean, Iruñean, Egin Koxk elkartasunari! lelopean. Mariano Galarza (Iturmendi, 1955) boluntarioetako bat da, eta adierazi du igandeko jaia "garrantzitsua" dela, jendearen babesa "ezinbestekoa" baita lanean jarraitzeko.

Zertan datza, zehazki, Zaporeak egitasmoa?

Zaporeak-eko kideok Greziako Lesbos hirian lan egiten dugu, errefuxiatuei janaria ematen. Sukalde bat muntatu dugu, eta egunean mila otordu baino gehiago banatzen ditugu. Errefuxiatuen kanpaleku baten ondoan gaude, kanpoan, ez baitigute uzten hara sartzen, eta beste GKE baten lanaren osagarri moduan aritzen gara. GKE horrek emakume eta haurrentzako ekintzak antolatzen ditu, eta guk emakume eta haur horiei ematen diegu janaria.

Nola sortu zen egitasmoa?

2016an sortu zen. Jende askok alde egiten zuen Siriatik, gerratik ihesi, eta Donostiako lagun batzuk, egoerarengatik kezkatuta, hara joan ziren, laguntzera. Horrela hasi ziren, eta, poliki-poliki, handituz joan da. Euskal Herrian arrakasta izan du, eta jende asko azaldu da laguntzeko prest.

Greziako Gobernuak oztopoak jartzen dizkizue?

Bai, batez ere kanpalekuetara sartzeko. Lehen izan ziren beste sukalde batzuk, Atenasen eta Kiosen, baina itxi egin behar izan genituen, traba administratiboengatik. Lesboskoa otsailean jarri genuen martxan; kanpalekuaren ondoan egoteko baimena bakarrik dugu, eta janaria emateko zehazki pertsona horiei: emakumeei eta haurrei.

Nola funtzionatzen duzue?

Han sukaldari finko bat dago, eta hemendik boluntario taldeak joaten gara sukaldean lan egitera. Hiru astean behin talde berri bat joaten da, eta hango errefuxiatu batzuen eta beste GKE batzuen laguntza ere izaten dugu tarteka. Ni neu joan den urtean joan nintzen, Atenasko sukaldea oraindik martxan zegoenean.

Zuk nola bizi izan zenuen?

Positiboa izan zen, eta aldi berean gogorra. Hurbiletik ikusten duzu nolakoa den hango egoera, nola bizi diren han, eta hori gogorra izaten da. Baina, aldi berean, pozgarria da, guk janari on bat ematen diegulako, eta haiek beren esker ona adierazten digutelako; hizkuntzarekin ez bada, irribarre batekin. Hori pozgarria da.

Zenbat boluntario zarete?

Zaporeak-ek bi egoitza nagusi ditu, bat Donostian eta bestea Iruñean. Hemen, Iruñean, 30 pertsona inguruko talde finko bat dago, eta, momentu zehatzetan, laguntzaileak ditugu. Donostialdean, jende gehiago dago, 50etik gertu. Gero, beste toki batzuetan ere badira taldeak; adibidez, Irunen eta Gasteizen. Pertsona asko pasatu gara Lesbosko sukaldetik: hasi ginenetik, 500 lagun inguru denera.

Zer helbururekin egingo duzue igandean Koxk jaialdia?

Koxk pintxoen festa bat da, eta Iruñeko San Frantzisko plazan egingo dugu; helburua da jendearen parte hartzearekin dirua biltzea Lesbosera eramateko, proiektuarekin jarraitu ahal izateko. Izan ere, janaria hemendik bidaltzen dugu, baina gauza batzuk han erosten dira, eta eguneroko gastu bat da.

Nolakoa izango da eguna?

Inaugurazioa 10:00etan izango da —errefuxiatu bat egongo da—, eta 14:30ak edo 15:00ak arte egongo gara pintxoak dastatzen. Festako ezinbesteko kolaboratzaileak dira Iruñeko tabernak: berrogei tabernak baino gehiagok prestatuko dituzte pintxoak, eta Ostalaritza Eskolak ere parte hartuko du. Pintxo dastaketaz gain, kultur jarduerak ere egongo dira, hala nola Iruñeko dantzariak, txarangak eta Ene Kantak-eko kideak. Jaialdia Iruñean egingo den bigarren aldia izango da aurtengoa, baina lehenagotik beste bost aldiz egin da, Donostian, eta arrakasta handiz, gainera.

Gizartea sentsibilizatzeko ere erabiliko duzue eguna?

Bai, jakina. Dirua biltzeaz gain, nahi dugu hurbiltzen den jendea pixka bat kontzientziatzea, ikustea hor badirela errefuxiatuak, eta behar handia dutela. Festa giroan egingo dugu, baina, aldi berean, aldarrikatzailea izango da ekitaldia.

Aurrera begira, zer erronka dituzue Zaporeak-en?

Zoritxarrez, Greziako egoerak bere horretan jarraitzen du, eta ez da konponbiderik ikusten; horregatik, gure eginkizuna ez da amaituko. Beraz, erronka izango da proiektuari eustea, jarraitzea laguntza eramaten beharra dagoen tokietara. Horretarako, ezinbestekoa da laguntza ematen duen jendeak horretan jarraitzea, noski; bestela, ez da posible. Gu boluntarioak gara, baina jende asko behar dugu atzetik, lanean jarraitu ahal izateko.

Zu itzuliko zara Greziara?

Nire asmoa da udazkenean joatea, baina, betiere, beharra dagoenean joango naiz.

Edurne Elizondo

Etxebizitzaren esparruan nabarmenak izan dira 2008. urtean eztanda egin zuen krisiaren ondorioak. Eta arazoa ez da konpondu. Egitura ekonomikoa aldatu behar da hori lortzeko, Raquel Rodriguezek eta Mario Espinozak De la especulación al derecho a la vivienda liburuan jaso dutenez. Espinozak (Madril, 1980) Katakrak liburu dendan aurkeztu berri du.

Oraindik ere konpondu gabeko arazoa da etxebizitza. Zergatik?

Arrazoi anitz daude hori azaltzeko. Tartean dauden interesak dira arrazoi horietako bat, baina badira bertze kontu batzuk egiturazkoak direnak. Estatuak duen arazo nagusia da etxebizitza politiken helburua ez dela izan herritarrek esparru horretan dituzten eskubideak bermatzea, baizik eta eredu ekonomikoari mesede egitea. Horrek ondorio garbi bat du: etxebizitza eskubidea interes ekonomikoen menpe gelditzen dela.

Eta interes horiek etxebizitza eskubidearekin kontrajarrita daude?

Hala da. Arazo nagusia da Espainiako egitura ekonomikoak oinarri duela higiezin eta finantza eredu bat. Eredu hori ez da hutsean gelditu azken krisiaren ondotik; indarrean jarraitzen du. Arazo nagusia, beraz, egituran dago; eredua aldatu behar dugu. Etxebizitza politikak aldatzen ere hasi behar dugu, beren xede sozialak bete ditzaten. Politika horiek ezin dute jarraitu mesede egiten bankuei eta espekulatzaileei.

2008ko krisiak agerian utzi zuen etxegabetzeen drama; gizarteak ez du lezioa ikasi?

Argi dago erakundeek badutela aukera etxebizitza eskubidea bermatzeko neurriak hartzeko; bertze gauza bat da hori egiteko borondatea izatea, edo gai izatea higiezinen arloko finantza eliteen presioei men ez egiteko. Elite horien eta administrazio publikoen interesak kontrajarriak dira. Nik uste dut arazoa dela guk ez dugula krisiaren lezioa ikasi, eta finantza eta ekonomia ereduak bai; ikasi du, eta merkatu berrira moldatzeko gai izan da. Gakoa jada ez da mugarik gabe azpiegiturak eta etxebizitzak eraikitzea, baizik eta hirietako erdiguneetara itzultzea, eta turistifikazioaren eta gentrifikazioaren bidez erdiguneetan dauden aktiboak espoliatzea.

Nola egiten dute hori?

Turismoarekin lotutako jarduerak eta espazioak bereganatzen dituzte, errentagarri bilakatzeko. Auzoetako bizitza ere ekonomiaren arloko aktibo bilakatzen dute enpresek; merkaturako salgai bilakatzen dituzte auzo horiek.

Horren ondorio da, adibidez, alokairuen prezioaren igoera, hiri anitzetan gertatzen ari dena?

Hori da. Etxebizitzak produzitu beharrean, hirietako erdiguneetan eta auzo jakin batzuetan dauden errentak bereganatzen dituzte. Horregatik igotzen dira alokairuak, bertzeak bertze. Ikasi dute ezin dutela aurrekoaren gisako produkzio ziklo bat bultzatu, mailegatzeko dirurik ez dagoelako, eta, horren ordez, burbuila hirietako erdigunera eraman dute.

Alokairuen igoerak jo ditu herritar anitz. Drama ez da amaitu?

Ez, inondik inora. Alokairuen inguruko legearen 2013ko aldaketak ekarri du, hain zuzen ere, orain arteko higiezinen eredua oraingo egoerara egokitu ahal izatea, haren interes ekonomikoari eutsi ahal izateko. Aldaketa horren arabera, alokairuek gora egin dezakete hiru urtero, eta horrek erakarri ditu Socimi elkarteak eta putre funtsak, alokairuen bidez errentagarritasun handia eskuratzen ahal dutelako. Nork galtzen du? Etxe horietan bizi diren herritarrek, argi eta garbi, beren etxeetatik botatzen dituztelako, errenta ordaintzeko aukerarik ez dutelako.

Hirietako erdiguneak erakusleiho bilakatzen ari dira, eta errenta altukoentzako espazio. Bartzelonan eta Madrilen hori gertatu da; ikaragarria da. Erdigunetik urrun diren auzoetan ere hasi dira alokairuen prezioa izugarri igotzen. Beldurgarria da.

Iruñean ere gerta liteke?

Funtsezkoa da gauza bera ez gertatzeko neurriak hartzea. Nafarroako etxebizitzaren legeak, gainera, ematen du neurri horiek hartzeko aukera. Alokairuen prezioaren kontuan, nik uste dut hiriak ari direla aurrean duten arazo bati ahal duten moduan aurre egiten. Iruñean bertze hainbat hiritan agerian gelditu diren lezioak ikasi beharko lituzkete, argi baitut gaitasuna dutela higiezinekin eta turismoarekin lotutako kapitala erakartzeko. Orain, Iruñean ez dago Madrilen edo Bartzelonan dagoen saturazioa, baina argi dut hemengo Alde Zaharra kapital bilakatzeko aukera badagoela Socimi elkarteen eta gisakoen buruan.

Zer egin daiteke?

Hasteko, uste dut funtsezkoa dela, bertzeak bertze, turismorako etxebizitzek alokairuaren prezioan duten eragina aztertzea eta neurtzea. Anitzek uste dute turismoa beti dela jarduera on bat; kontua da gauza bat dela turismoa eta bertze gauza bat dela turistifikazioa. Gisa horretako etxebizitzek neurririk gabe egiten badute gora, hirietatik botako gaituzte herritarrok. Ongi aztertu behar da halako jarduerek prezioetan eta herritarren toki aldatzeetan duten eragina.

Alokairuen prezioa kontrolatzeko neurriak hartu beharko lituzkete erakunde publikoek?

Bai, eta badute horretarako aukera. Hori egiten ez bada, agian bi urteko epean berandu izan liteke edozer neurri hartzeko. Iruñeko sanferminek, adibidez, etxebizitzei etekina ateratzeko aukera ematen dute, eta, bestak aktibo bilakatzen badira, arazoak okerrera egin lezake; eta azkar gainera. Gentrifikazioak aurrera jarraitzen badu, sanferminen gisako ekinaldi batek Socimi elkarteak erakartzen ahal ditu erdigunera.

Alokairuen igoerak karrikan uzten ahal ditu herritar anitz, oraindik ere.

Bai, egoerak okerrera egiten ahal du, eta herritar anitz etxebizitzarik gabe gelditu. Hainbat arazok egiten dute bat, gainera. Etxebizitzaren arazoa ez da konpondu, eta, enpleguaren arloko legeek ekarri dute lana gero eta prekarioagoa izatea. Langile pobreak ditugu orain. Bide beretik jarraitzen badugu, benetako hondamendia gertatzen ahal da; hiriak klaseen arabera banatzen ari dira, eta prekaritateak gora eginen du. Finean, krisia ez da inoiz amaitu. Etxegabetze bat gertatu baino lehen, erakundeen ardura da hutsik dauden etxeak behar dituztenen esku jartzea. Estatuan, 3,4 milioi etxe huts dago.

Egungo egoera larriagoa litzateke Hipotekek Kalte Egindakoen Plataformaren edo maizterren sindikatuen gisako erakundeek egindako lana gabe?

Bai, zalantzarik gabe. Lan handia egin dute etxebizitzaren arazoa sozializatzeko, eta erantzun kolektiboa emateko beharra jarri dute mahai gainean. Bazterketari buruzko datuak anitzez ere okerragoak lirateke herri mugimenduak egindako lan hori gabe.

Edurne Elizondo

Kameraren aurrean, Oier Fuentesekin, bai eta oholtza gainean ere, Harritik hazia eta Bizimiñak obretan. Pinturaren mundutik ailegatu da Maddi Irazoki antzerkigintzara (Bera, 1977). Uztartu eta nahastu egin ditu biak.

Aktore lanetan jarraitzeko gogoz?

Bai. Irrien Lagunak da nire azken abentura. Antzerkiaren arloan zenbat eta gehiago sartu, orduan eta gusturago sentitzen naiz.

Harritik hazia antzezlanean parte hartu eta gero piztu zaizu gogo hori?

Bai. Herrian prestatu genuen obra horrekin hasi zen dena. Beti izan dut jakin-mina, baina ez nuen denborarik, edo beti bazen bertze zerbait egiteko.

Obra horretan margolari gisa ere aritu zinen.

Margoa eta antzerkia uztartu nituen Harritik hazia lanean. Itzel konpainiarekin ere, bi esparru horiek jorratzen ditut: pintatu eta antzeztu egiten dut, oholtzan.

Artistaren estudioak eta oholtzak badute zer ikustekorik?

Nik bakarrik lan egiten nuen nire gelan, nire saltsan, eta, egia erran, uste nuen ez nintzela gai taldean aritzeko. Baina antzerkiak gauza asko ematen dit; ematen dit presentzia, ematen dit oraina, eta ematen dit adi egon beharra. Hori deskubritzea polita izan da.

Itzel konpainiarekin Bizimiñak ikuskizunean aritzen zara aktore eta margolari lanetan. Nola sortu da proiektu hori?

Hagitz polita da. Itziar Eliasek Dani Irazoki nire anaia ezagutu zuen. Ideia zuen minaren inguruan zerbait lantzeko. Nire margolanak ikusi zituen, eta proposatu zidan zerbait egitea, obrarako diseinuren bat egiteko. Gero, nire bideo batzuk ikusi zituen, ni margotzen. Elkar ezagutu, eta hori bera oholtza gainean egiteko proposatu zidan. Eta baietz erran nuen, noski! Hirurok aritzen gara oholtzan, eta musika, antzerkia eta margoa nahasten ditugu.

Nola ailegatu zinen artearen eta margoaren mundura?

Beti maite izan dut. Beti egoten nintzen marrazten. Etxean, eskolan... liburuak eta aurkitzen nuen edozer paper betetzen nituen nire marrazkiekin. Arte Ederrak ikasi nituen. Bilbon hasi, eta Bartzelonan amaitu nituen ikasketak.

Beran egiten duzu lan. Herri txiki bat ere bada sortzeko espazio aproposa?

Nik herrian bizi txiki bat dut, baina oso polita. Irakaskuntzan aritu nintzen, Seaskan, zortzi edo bederatzi urtez, arte eskolak ematen. Hasieran gauzak aldatzeko indar handia nuen, baina konturatu nintzen esparru horretan zaila zela. Indarra galduz joan nintzen. Ikasleei erraten nien espazio propio bat osatu behar zutela. Asko ikasi nuen, ez nuke aldatuko, baina ez zen nire esparrua. Nik behar nuen denbora, hurbiltasuna, lasaitasunez lan egin ahal izatea.

Sortzen tailerra jarri zenuen martxan hori lortzeko?

Hori da. Tailerrean, prozesuak du garrrantzia. Horregatik izena du Sortzen. Bost pertsona hartzen ditut gehienez batera. Materialak ematen dizkiet, eta jokoen bidez ikasten ditugu teknikak. Ez diet esaten zer egin behar duten. Kontua da nork bere bidea egitea, horrek uzten dizulako aztarna bat. Hori da politena. Burua, begia, eskua eta bihotza lotzea da garrantzitsuena. Emaitza ez da inportanteena.

Zer aztarna utzi dizu pinturak?

Sortzeko modua aldatu zaidala konturatu naiz. Lehen, ideia bat izaten nuen buruan, eta lantzen nuen, zer forma eman erabaki arte. Orduan hasten nintzen lanean. Orain, senez egiten dut lan, batez ere. Askotan, materialekin lanean hasten naiz, deus pentsatu gabe, baina bukaeran beti gelditzen dira agerian harremanak eta loturak. Dena dago hor, dantzan.

Antzerkiak eragin dizu aldaketa hori?

Baietz uste dut. Momentuaz gozatzen ikasteko aukera eman didalako. Lehen, margotzen nuen nire burutik kanpora joateko; orain, pintatzen dudanean, hemen eta orain dira gakoa. Eta hori da oholtza, hain zuzen. Hemen eta orain. Alaba jaiotzeak ere eragin zidan.

Nola?

Uste nuen beldur gehiago izanen nuela, segurtasunik eza sentituko nuela. Baina alderantzizkoa gertatu zait. Eskolako lana utzi nuen, eta nire tailerrean hasi, argi ikusi nuelako emakume aske bat hazteko eta beharko zituen tresnak emateko nik ere bide hori egin behar nuela. Nire maistra izan da. Itzel konpainiarekin ere ikasi dut entzutea oso garrantzitsua dela.

Zer eman dizu proiektu horrek?

Emanaldi bakoitza ezberdina da, bat-batean sortzen ditudalako oholtza gainean egiten ditudan margolanak. Obra bera da, baina hitzek sentsazio ezberdinak eragiten dituzte. Hemen eta orain, horiek dira gakoak, berriz ere.

Ane Eslava

Gero eta ugariagoak dira espetxe zigorrean oinarritutako justizia sistemaren aurrean bide berriak proposatzen dituzten ahotsak. Horietako bat da Paz Frances legelari, NUPeko irakasle eta Salhaketako kidea (Iruñea, 1983). "Zigorraren kulturak" egungo gizartean duen pisua aztertu du Diana Restreporekin batera, ¿Se puede terminar con la prisión? Críticas y alternativas al sistema de justicia español liburuan. Egungo justizia sistema eraldatzeko bideak proposatu dituzte.

Zaila dirudien arren, kartzelarik gabeko mundu bat sortzen hasteko gakoak eman dituzue.

Bai, hori da. Gaur egun, oso urriak dira espetxerik gabeko kulturak; soilik Latinoamerikako herri txikiren bat geratzen da. Gaur egun, ezinezkoa iruditzen zaigu espetxerik gabeko mundu bat imajinatzea. Horregatik, gu liburuan saiatu gara gizartearen iruditerian txertatuta dagoen premisa horretatik ateratzen.

Zergatik uste duzu beharrezkoa dela espetxea deuseztatzea?

Espetxea abolitzea premiazkoa da bizi baldintza hobeagoak izango dituen gizarte berri bat sortzeko. Ez dugu itxaron behar gizarte perfektu bat izan arte espetxea deuseztatzeko. Izan ere, espetxeak ez ditu betetzen hura legitimatzeko funtzioak, eta sistematikoki urratzen ditu giza eskubideak. Gainera, ez da dirurik inbertitzen delituak saihesteko politika publikoak egiteko, biktimak artatzeko neurriak ezartzeko eta herritarrok gure gatazkak konpontzeko bideak bilatzeko.

Espetxea zigorrean oinarritutako sistema oso baten zati bat dela esan duzue liburuan.

Erdigunean jarri nahi izan dugu kartzela eta zigor zuzenbidea direla zigorrera etengabe jotzen duen kultura zibilizatzaile baten zati bat. Espetxea da kultura horren adierazpen instituzional nagusia, baina, gure ustez, ez da nahikoa zigorraren manifestazio bakar baten aurka lan egitea. Espetxea zerbait isolatu gisa ikusi beharrean, kultura horren oinarriak aztertu behar ditugu. Horretarako, lotu egin ditugu hainbat zapalkuntza sistemaren aurkako borrokak, sistema horien guztien oinarrian baitago zigorra.

Adibidez?

Aztertu dugu ea zer lotura duen espetxearen kontrako borrokak esklabotzaren aurkako borrokarekin, edo eskolan zigorretik urrundu nahi diren proiektuekin, edo buruko osasuneko arazoak dituzten pertsonak giltzaperatzeko espazioak abolitzeko mugimenduekin. Sistema horien sorrera aztertzen badugu, elementu komun bat ikusten dugu guztien artean: patriarkatuaren eta kapitalismoaren sendotzea. Izan ere, menderatzea dago patriarkatuaren oinarrian, eta sistema horrek, kapitalismoaren barruan, espetxea eta bestelako instituzio horien sorrera bultzatu du.

Bestalde, gaur egun jasota dauden delituen eduki politikoaz ere mintzatu zarete.

Bai. Aztertu dugu zergatik sistema patriarkal kapitalista batean lesio larriko delituek bezain zigor gogorrak dituzten lapurretek, edo zergatik lepo zuriko delituak deitutakoek zigor leunagoak dituzten. Erakutsi nahi dugu zer kolektiboren gainean dagoen zigorraren kontrola. Izan ere, zigorra erabiltzen da herritar guztiak menperatzeko, baina baita talde arrazializatuak, pobreak eta zaurgarriak kontrolpean izateko ere. Zigorra boterearen erabilera bat ere bai baita. Interes batzuk beste batzuen gainetik babesten dituen sistema batean gaude, argi eta garbi. Elementu horiek guztiak erakutsi nahi ditugu, eredu berri bat pentsatu behar dugula sinesten hasteko.

Zehazki, zuek zer proposamen egin dituzue liburuan?

Ez dugu gidalibururik, eta badakigu transformazio prozesua motela izango dela, baina aldaketa batzuk proposatu ditugu. Pertsonen benetako beharrizanetan oinarritutako komunaren politikak pentsatzen hastea proposatu dugu, gatazkak modu komunitarioan konpontzeko ereduak sortzeko, behetik abiatuta.

Halako esperientziarik ezagutzen duzue?

Bai, guk AEBetan eta Alemanian gauzatzen ari diren esperientzia batzuk kontatu ditugu. Ereduak Transformative justice du izena, eta AEBetako auzo batzuetan sortu zen, zeinetan arrazializatutako biztanleriaren gaineko zigor bidezko kontrola izugarria baita. Han, konturatu ziren gatazka baten aurrean botere publikoetara jotzen zutenean indarkeria espiral handiak sortzen zirela. Horri aurre egiteko, esku hartze komunitarioko eredu bat sortu zuten, oso esanguratsua.

Zertan datza eredu hori?

Hiru premisatan oinarrituta dago: lehenik, garrantzi berbera ematen diote gizabanakoaren justiziari eta askapen kolektiboari; bigarrenik, auzoetatik eta espazio komunitarioetatik lan egiten dute indarkeria desagerrarazteko; eta, azkenik, indarkeria pairatu duen pertsona babesteko estrategiak sortzen dituzte, bai eta indarkeria gauzatu duen pertsonarentzako programa emantzipatzaileak ere, bere portaera aldatzeko aukera izan dezan.

Proposamen abolizionistek utopikoak irudi dezakete; halako ereduekin erakutsi nahi duzue posible dela espetxearen alternatibak sortzea?

Bai. Liburuan proposamen hau sartu dugu itxaropena zabaltzeko, erakusteko halako ereduak gauzatzen ari direla jada; gainera, zigor bidezko kontrola hobekien ezagutzen duten komunitateetan.

Hala ere, ez duzue proposamen bakarra egin, ezta?

Hori da. Liburua edonork irakurri ahal izatea nahi dugu; badakigu ez dela oso gai ezaguna, eta ez dugu sektarioak izan nahi; ez dugu eredu bakar bat proposatu nahi. Modu progresiboan idatzi dugu: lehenik, kartzelaren abolizioa proposatu dugu; ondoren, kartzelaren eta justizia sistemaren abolizioa, eta, azkenik, zigorraren kultura osoaren abolizioa. Baina irakurlea nahi duen tokian gelditu daiteke. Ez dugu inor ikaratu nahi, ezta hau guztia zerbait oso utopiko gisa ikus dezaten ere. Horregatik, atal bat erantsi dugu, esateko: guk espetxea deuseztatu daitekeela uste dugu, baina oraingoz ez bagara horretarako gai, zer aldatu behar dugu nahitaez, giza eskubideak sistematikoki urratzeari uzteko?

Nola ikusten duzu gizartea gai honen aurrean? Izan ere, azkenaldian zigorrak gogortzearen aldeko adierazpenak egon dira.

Hemen uste faltsu batzuk zabalduta daude. Komunikabideek eta batez ere alderdi politikoek modu arduragabean erabiltzen dituzte biktimak eta zigor zuzenbidea, egoera konplexuen aurrean gizarteari baliabideak emateko, modu sinplista batean. Eta gizartearen zati bat horren mende erortzen da. Beldurraren kultura batean, beldurraren aurrean erantzuna da: "Jende hori giltzapetu dezatela". Hortaz, gizarteak zigorraren aldeko joera duela pentsa dezakegu. Baina gaiaren inguruan egin diren ikerketak ez datoz bat uste horrekin. Beste bide batzuk daudenean, jendeak horiek nahiago ditu kartzela zigor luzeak baino. Uste dut hobekuntza bat ongi hartuko lukeela gizarteak. Are gehiago hemen, kontrol penalaren eta estatuaren indarkeriaren esperientzia ugari egon diren toki batean.

Edurne Elizondo

Iruñera ekarri du Ana del Paso kazetariak (Madril, 1961) Reporteras españolas, testigos de guerra bere liburua (Debate, 2018). Euskal Herriko hainbat emakumezko kazetarik ere hartu dute hitza lan horretan. Haien lana ikusgarri bilakatu nahi izan du egileak, nazioarteko berriemaile gisa hamaika hedabidetan duen esperientziatik abiatuz.

Emakume kazetariei eman diezu hitza. Bazen garaia?

Egia da orain badela mugimendu bat emakume kazetarien artean, baina ni duela bost urte hasi nintzen liburua prestatzen. Ez dut egin liburua orain dagoen mugimendu horren harira, edo emakumeak modan garelako. Izan ere, modan egote horrek gogaitzen nau. Egia da Martxoaren 8ko bultzada nabarmena izan dela emakume kazetarien artean, baina anitz dago egiteko, oraindik ere. Uste dut badela garaia emakume kazetariok jendaurrean salatzeko denok jasan ditugun jazarpenak, bertzeak bertze, lan esparruan.

Urrats hori egitea zaila da oraindik ere?

Nik uste dut falta zaigula hainbat urrats egitea. Ez da nahikoa karrikara ateratzea soldatetan berdintasuna nahi dugula aldarrikatzeko; lan esparruan sufritzen dugun jazarpen hori ere salatu behar dugu. Harago joan behar dugu.

Orriotan erran du June Fernandez kazetariak feminismoak kazetaritza kultura osoari eragin beharko liokeela; ados zara?

Bai. Baina oraindik ere urrun garela uste dut. Iazko Martxoaren 8tik zer aldatu da emakume kazetariontzat?

Ez duzu aldaketarik sumatu?

Karrikak bete ditugu emakumeok; eta emakume kazetariok ere bai. Baina hasitakoari azkena ematea falta zaigu. Ez dut sumatu gure lan esparruan aldaketarik eragin duenik karrikan egindako protesta horrek. Mobilizazioek ekarri beharko lukete, adibidez, soldata berdintasuna, eta hori gertatzen ez bada, salatu beharko genuke. Ez da erraza, prekaritateak jotako sektorea baita kazetariona, eta anitzek lana galtzeko beldurra dute. Mobilizatzeko dugun gaitasunak emaitzak eman behar dizkigu, oraindik ere.

Prekaritate horrek nola eragin dio lanbideari?

Hainbat elementu jarri behar dira mahai gainean. Emakumeoi gertatzen zaigu hedabide patriarkal eta matxistentzat ez garela behar bezain on gu kanpora bidaltzeko, nazioartean sor daitezkeen gatazka armatuen berri emateko, adibidez. Aldi berean, inor ez bidaltzea erabakitzen dutenean, eta tokian dauden kazetari freelance-ak erabiltzen dituztenean, berdin zaie gizon edo emakume izan; haien bizitza arriskuan jartzen dutela berdin zaie, eta prezio irrigarriak ordaintzen dizkiete egindako lanagatik. Zinismoa erakusten du jarrera horrek. Lantaldean joateko gogoz diren emakumeei ez diete aukera ematen, garestiagoa delako baina baita patriarkatuaren paternalismoaren ondoriz; tokian daudenei, berriz, miseria ordaintzen diete lan egiteagatik.

Oraindik ere zailagoa da emakume kazetarientzat horrelako lanak lortzea?

Uste dut egoera aldatzen joan dela. Orain 70-80 urte dutenen artean, adibidez, Maruja Torresek erran izan dit denetarik egin behar izaten zuela erredakzioan, nagusien baimena lortzeko kanpora joateko; haserretu behar zuen, kolpea eman mahaian, joan ahal izateko. 50 urte inguru ditugun nire belaunaldikoak hagitz txaplatak izan garela uste dut, behin eta berriz eskatu dugu, eta lortu dugu, azkenean. 40 urte ingurukoen belaunaldikoek uste dut aprobetxatu ahal izan dituztela aurrekoek egindako urratsak. Hainbat arazo ez dira desagertu, eta borroka egin behar dute, oraindik ere, kanpora joateko, baina egin dira urratsak.

Hamaika txokotan aritu zara. Anitz aldatu da lan egiteko era?

Baietz uste dut. Bada, halere, aldatu ez den zerbait, eta nik hori jarriko nuke erdigunean: irakurleari kalitatezko informazioa eskaini behar diogula beti. Horrek izan beharko luke gure helburua, beti. Kazetarion betebeharra da informazioa dagoen tokian egotea. Siriaren gisako herri batean, miresgarria da hango kazetariek egiten duten lana; haiek, gainera, ez dute alde egiteko aukerarik, guk bezala. Baina guk ere egon behar dugu han.

Emakume kazetariak egon badaude; isilpean gelditzen da haien lana, anitzetan, ordea?

Gutxiago nabarmentzen gara emakumeok. Ez dugu protagonista izatea maite. Gizonen egoa handiagoa izaten ohi da. Hollywoodeko filmek utzi diguten iruditeria ere hor dago, eta horietan gizon altu, kementsu eta ausartak dira gerra berriemaile. Emakumeok, oro har, ez dugu nabarmentzea maite. Gure lana istorioak kontatzea da, eta hori da asetzen gaituena. Gure lana ongi egiteak. Jendearentzat bozgorailu izateko joaten gara joaten garen tokietara. Baina orain zaila da. Ez gaituzte bidaltzen. Europan gertatzen ari den eskuin muturraren gorakadak kezkatzen nau, eta uste dut gizarte osoak kezkatu beharko lukeela. Baina ez dugu horren berri ematen modu sakon batean. Gabeziak badira.

Nolako gabeziak?

Anitz hitz egiten da trantsizioaren garaiaz, baina informazio askatasunak, adibidez, gabeziak baditu, mugak baditu. Espainian, adibidez, ustelkeria ez da behar bezainbertze jorratzen. Eta nekez lortuko duzu herri demokratiko bat kazetariei mugak ezartzen badizkiezu. Hagitz arriskutsua da. Kazetariok ere badugu zer aldatu. Argi izan behar dugu gure lana dela kritiko izatea, eta boterea zalantzan jartzea; ez babestea.

Edurne Elizondo

Aurreiritziak eta pribilegioak zalantzan jartzen dituzten istorioak maite ditu June Fernandezek (Bilbo, 1984). Kazetaria da, eta Pikara Magazine-ko editore. Astintzen duten istorio horiek kontatzea lanbide hartu du, bertzeak ere astintzeko asmoz. Iruñean egon da lan horretaz hitz egiten.

Zure esperientzia abiapuntu hartuta, zer ematen dio feminismoak kazetaritzari?

Nire kasuan eman dio nire begirada zabaltzea eta aberastea. Teoria feministatik pila bat ikasi dut, eta hori baliagarria izan zait ikuspuntua bilatzerakoan. Pikara-ko esperientziari buruz, hasieran, kazetaritza feministari buruz pentsatzen genuenean, buruan genituen ikuspuntuak, protagonistak; baina gerora konturatu gara feminismoak eragin behar diola kazetaritza kulturari ere; hau da, eragina izan behar du prozesuetan, elkarrizketatzen dugunarekin dugun harremanean, gaiari egiten diogun jarraipenean. Kazetaritzaren esparruan ere zaintza erdigunean jartzea litzateke kontua. Horrek ekartzen du unibertsitatean ikasitako gauza asko zalantzan jartzea.

Zer, adibidez?

Irakasten digute elkarrizketatuei inoiz ez zaizkiela galderak aldez aurretik bidali behar. Agian, zenbaitetan hala egin behar da. Emakume askorentzat, adibidez, zaila da hedabideetan parte hartzea, eta konfiantza hori eman behar diezu. Mezuak behar du izan hedabideen dinamikak zalantzan jarri behar direla, eta despatriarkalizatu.

Bide horretan urratsak egiten ari zarete zuek, Pikara Magazine-rekin?

Gu ere ari gara ikasten. Gure kabuz ikasi dugu. Lantalde txikia dugu oraindik ere, baina bederatzi urte egin ditugu jada, eta paperezko edizioa ere badugu.

Erreferente bilakatu zarete.

Uste dut lortu dugula burbuila feministatik ateratzea, eta hainbat hedabiderentzat erreferente bilakatu gara. Hedabide askorekin lankidetza dugu, ikastaroak ematen ditugu...

Kazetaritza feminista egin daitekeela erakutsi duzue?

Bai. Oraingoa, gainera, une bitxia da guretzat. El País egunkariak, adibidez, badu genero arduradun bat; Efe agentziak ere martxan jarri du feminismoari buruzko atari bat; eta Eldiario.es hedabide digitalak ere genero sailburu bat du. Ematen du hedabide hegemonikoek ere ulertu dutela feminismoa estrategikoa dela. Albiste ona da, baina, aldi berean, bitxia, hasieran, Pikara-rekin hasi ginenean, feminista hitzak berak estigma bat zekarrelako. Egoera horretan, erronka da argi izatea gurearen gisako hedabide batek zer ematen ahal duen, beste medioek ematen ez dutena.

Eta zer da ematen duen hori?

Kontua da mugimendu feministaren ekarpenak aprobetxatzea, eta begirada benetan kritiko bati eustea.

Hedabide hegemonikoetan zer neurritan da etiketa huts feminismoarena?

Kasuan-kasuan aztertu beharko genuke. Uste dut lankide feministak hor zeudela lehendik ere hedabide horietan, eta borroka egiten zutela. Orain feminismoak zilegitasuna lortu du, eta horrek ekarri du hainbat aldaketa.

Iazko Martxoaren 8ko grebarako deialdi zehatza egin zuten emakume kazetariek. Hortik etorri dira aldaketa horiek?

Uste dut kazetari horien mobilizazioaren ondorio izan direla hedabide horietan genero arduradunak sortzeko urratsak. Oraindik ere, hedabide gehienen egiturak oso patriarkalak dira, baina gure ahotsa entzunarazi dugu.

Erran izan duzu kazetaritzak aukera ematen dizula interesatzen zaizun jendearen istorioak ezagutzeko.

Nire apustua da istorioak konplizitatetik eraikitzea. Norbaiten bizitza interesatzen zaidanean, haren diskurtsoa ezagutarazi nahi dut, errespetutik abiatuz. Elkarlanean osatu behar dugu kontakizuna. 10 ingobernables liburuan, adibidez, prozesua horrelakoa izan zen, oso kolektiboa. Parte hartu zutenek aukera izan zuten aurretik testua irakurtzeko eta aldaketak egiteko. Nire beldurra da pertsonen istorioak nireganatzea, nolabait; horregatik nabarmentzen dut errespetuarena, kontuan izatea zerbait kontatzeak elkarrizketatu duzun horren bizitzan eragina izan dezakeela.

Nola aukeratzen dituzu kontatu nahi dituzun istorioak?

Liburuan, adibidez, protagonista gehienak ez ditut nire kazetari rolean ezagutu; harremana sortu da nire bizitza pertsonalaren esparruan edo aktibismoan. El Salvadorko Nicole Santamaria, adibidez, emakume intersexuala da. Bere istorioaren berri eman zidan konfiantza giro batean, bazkari batean. Entzun nuenean, kontatu nahi nuela pentsatu nuen. Saiatzen naiz ikusezin diren errealitateak ezagutzera ematen. Interesatzen zaizkit, batez ere, gure aurreiritziak zalantzan jartzen dituzten istorioak.

Mugimendu feministaren barruan ere bada zer konpondu?

Nik uste dut mugimendu feminista autonomoak autokritikarako gaitasuna baduela, eta bere subjektu politikoa zabaltzeko apustua. Madrilen emakume arrazializatuen aurkako erasoak egon dira, emakume feminista arrazistak egon badirelako. Baina koordinakunde feministak arrazakeriaren aurkako apustu garrantzitsua egin du; erdigunean jarri ditu etxeko langileen egoera eta atzerritarren legearen aurkako salaketa. Mugimendu gisa, uste dut badela pribilegioak berrikusteko eta hegemonia zalantzan jartzeko apustua. Egia da, hala ere, gertaera kezkagarriak jazo direla.

Zerk kezkatzen zaitu zu?

Adibidez, gertatzen ari da feminismo erradikalaren izenean emakume transak baztertzen ari direla batzuk. Twitterren bada hori egiten duen eta oihartzun handia duen talde bat. Azken boladan, gainera, batzar feministak ere boikotatzen ari dira hainbat tokitan. Bitxia da, eskuin muturraren gorakada gertatzen ari denean, gune feminista batzuetan ere diskurtso transfoboak eta gorroto diskurtsoak azaleratzen ari baitira. Eskuin muturraren mehatxua aurrean dugun honetan, garrantzitsua da feminismoa ez hartzea borroka isolatu gisa; argi izan behar dugu iraultzak izan behar duela feminista, antikapitalista, arrazakeriaren aurkakoa... Hori guztia lotuta dago. Feministok ere entzun behar izan dugu ezkerreko gizonen ahotik klase borroka dela lehentasuna, eta gero datorrela genero zapalkuntzarena. Tamalgarria da hainbat feminista txurik horrelako diskurtsoak errepikatzea.

Kapazitismoaren aurkako borrokarena da anitzetan ezkutuan gelditzen diren errealitate horietako bat.

Bai. Marta Plazarekin asko ikasi dugu, adibidez, neurodibergentziari buruz. Duela gutxi, Pilar Lima ere elkarrizketatu genuen; gorra da, eta argi esan zigun kapazitismoak matxismoak baino gehiago eragiten diola. Orain asko hitz egiten da identitate borrokaz. Nik argi dut identitatearen eta egoera materialaren arteko lotura badela. Transen inguruan mintzatzea, adibidez, ez da soilik identitate kontu bat; osasun eskubideak, prekaritatea eta beste daude erdigunean.

Ane Eslava

Andorrako leku izenen inguruko ikerketa bat egin du Juan Luis Lopez-Mugartza filologo eta ikerlariak (Zaragoza, 1961), Mikel Belaskorekin batera. Erromatarren aurreko jatorria duten leku izenak aztertu dituzte, ezohiko metodo batekin: geografia fisikotik begiratuta. Antzeko izenak dituzten tokien ezaugarri fisikoak alderatu dituzte, toponimoen esanahiak proposatzeko. Euskaratik interpretatu dituzte izen gutxi batzuk. Erromatarren aurreko erroa duten Andorrako toponimoei buruzko azterketa fisiografikoa. Lurraldearen ikuspegi hurbil eta teknikoa leku-izenen bitartez liburuan bildu dituzte ateratako ondorioak.

Zergatik erabaki zenuten Andorrako toponimoak aztertzea?

Ez zen gure erabakia izan; Andorrako Gobernutik etorri zitzaizkigun, laguntza eske. Izan ere, hango ingeniari batek, natur fenomenoei lotutako arriskuez arduratzen denak, toponimiarekiko zaletasuna du, eta konturatu zen antzeko izena duten tokietan antzeko gauzak gertatzen zirela. Adibidez, amildegiak dauden toki batzuek antzeko izenak dituzte. Eta konturatu zen leku batzuetan izenarengatik asma daitekeela ea leku arriskutsua den edo ez. Erromatar jatorria duten izen batzuekin oso argi ikusten zuten hori, baina beste batzuk ez zituzten ongi ulertzen hizkuntza erromanikoen bitartez, eta horregatik jo zuten Mikel Belasko eta niregana, guk azter genezan ea zein izan zitekeen izen horien jatorria.

Nola egin duzue azterketa?

Andorrako izendegiko toponimoak aztertu genituen, 4.000 inguru. Ikusi genuen zenbat izan zitezkeen erromatarren aurrekoak, eta ez ziren %10era iristen. Horiekin lanean hasi ginen, eta ikusi genuen batzuk jatorri zeltikokoak izan zitezkeela, beste batzuk indoeuroparrak... Baina beste batzuk gelditzen ziren ulertu gabe, eta ikusi genuen horietako batzuk euskal itxura zutela. Ez genuen etimologiarik egin, horretan ez ginen sartu nahi izan, arriskutsua baita, baina tipologiaren eta morfologiaren aldetik aztertu genituen.

Ezohiko metodo batekin aztertu dituzue leku izen horiek.

Bai, toponimia aztertu dugu ikuspegi geografiko batetik. Bitxia da, normalean ez delako horrela egiten. Han, gure liburua kudeatu dutenak ingeniariak izan dira, Andorrako gobernuan arrisku naturalez arduratzen direnak.

%10 horietatik, zenbat uste duzue datozela euskaratik?

Oso gutxi. Hemen, Euskal Herrian, bi ikuspegi izan ditugu Pirinioetako toponimiaren inguruan: bat izan da erromantikoa, eta horrek zioen garai batean dena izan zela euskalduna, Pirinio osoa. Gaur egun, berriz, beste joera bat dago, zientifikoagoa eta gauzak zalantzan jartzekoa; lehengo erromantizismo horri mugak jartzen dizkiona. Bada, gu ere zuhurtasunez eta kontu handiz ibili gara honekin. Horregatik, ez dugu esango Andorran euskaraz egin denik; ez dakigu zer hizkuntzatan hitz egiten zen erromatarrak iritsi aurretik. Baina argi dago garai haietan euskara existitzen zela, eta guri galdetu digutenez ea hitz horiek euskaratik etor daitezkeen, gu ausartak izan gara, eta erantzun dugu toponimo batzuk lotuta egon daitezkeela euskararekin.

Zeintzuk?

Adibidez, badago bat dena l'Hortó. Hizkuntza erromanikoen bitartez interpretatuz, hitz horren esanahia da baratzea, argi eta garbi. Baina Andorrako toki hori mendian dago, eta, berez, baratze bat ezin da egon mendian. Orduan, guk galdetu genien ea toki horretan egoten ahal ziren mendian egon ohi diren mairu-baratzeak edo jentilen baratzeak. Ezetz erantzun ziguten, toki hori amildegia delako eta elur asko mugitzen delako. Orduan, konturatu ginen Erronkarin bertan daudela lurte eta lurta hitzak. Euskal hitzak dira, baina soilik mendebaldeko herri batzuetan zabalduta daude, eta amildegia esan nahi dute. Bada, guk lurta hitza proposatu genien l'Hortó-rekin lotuta, eta esan ziguten tokiaren fisiografiarengatik oso egoki ikusten zutela. Edo badago toki bat Rat deitzen dena, mendi lepo bat dena, eta guk hori lotu genuen harrate hitzarekin. Eta beste hitz bat da Anyos; guk ez dugu ulertzen hitz hori euskararen bitartez, baina gure aldean Anie mendia dugu, Auñamendi... Orduan, badirudi jarraipen bat egon daitekeela, baina ezin dugu ziur jakin.

Andorra izena bera ere aztertu duzue.

Bai, haiek galdetu ziguten ea hitz horrek lotura izan dezakeen urarekin, Andorrako geografia fisikoa nolakoa den kontuan hartuta, eta Andorra hitza aipatzen den lekuetan hidronimoak agertzen direla jakinda. Eta gure erantzuna izan zen, hain zuzen ere, gure aldean ditugun Andur guztiak lotuta daudela urarekin, baina gehienetan toki idorrekin, urik gabekoekin. Hala ere, uraren arlo semantikoan mugitzen gara; beraz, gure erantzuna izan zen ezin dugula esan Andorra euskara denik, baina lotura izan dezakeela urarekin.

Nafarroako Andurra herriak ere lotura du urarekin?

Andurra esaten dugunean, gure ikuspegitik leku urri bat da, ur gutxikoa. Orduan, gure kasuan Andorra-ren kontrakoa da, baina inportanteena da izen horien barruan hidronimiari lotutako oinarriak daudela. Zenbait lekutan, garatu da leku oparo gisa, eta beste batzuetan, kontrakoa, urria den lekua bezala.

Zuk antzeko beste ikerketa bat egin zenuen Erronkari eta Anso [Aragoi, Espainia] bailaretan. Zer ondorioztatu zenuen?

Ansoko kasuan helburua izan zen ikustea zer-nolako euskal aztarna toponimikoak geratzen ziren Nafarroa ondoko lehen herrian. Jaso nituen toponimoekin eta hango biztanleen abizenekin, ondorioztatu nuen leku horretan ere erabili zela euskara. Nire hipotesia izan zen XVI. mendera arte seguruenik Anson bazirela gune elebidunak, eta azken euskaldunak Zuriza aldean gelditu zirela. Eremu horretan oso argi ikusten zen, Andorran baino gehiago. Orain, beste jende batek ikertu beharko du ea gero eta mendebalderago ere hitz egiten ote zen, erakusteko pausoz pauso non erabiltzen zen eta non ez.

Toponimiari lotutako gai baten inguruko eztabaida dago Nafarroan: ea Iruña ala Iruñea den egokiena. Zer deritzozu horri?

Gai konplexua da, bi izenek beren bidea egin dutelako. Koldo Mitxelenak ikerketa bat egin zuen gai honen inguruan, eta ondorioztatu zuen erroa Iruñe zela. Baina Iruñea idatzi arren, zaila da ahozko hizkeran hala esatea. Erdaraz ere Iruña erabili da gehien, eta dokumentazio klasikoan agertzen zaigu bi moduetan. Biak nominatiboan erabiltzen dira, eta Euskaltzaindiak Iruñea onartzen du, eta Nafarroako Gobernuak eta Iruñeko Udalak, berriz, Iruña. Baina auzi honetan nik ez nituzke gauzak gehiegi mugituko. Niri ez zait gaizki iruditzen nominatiboan biak erabiltzea, biak onartuko nituzke, baina beste gauza bat da deklinabidea. Adituek esan beharko dute zer-nolako deklinabide taula osatu behar den, ea Iruña edo Iruñe hitzaren gainean egingo den. Hala ere, ez dakit zergatik atera den berriro gai hau,egia esan; uste nuen jada ahaztua zegoela.

Ane Eslava
Berriozarren 50 lagun inguruk jasan izan dituzte atxiloketak eta torturak, baina batzuek ez dute kontatu ere egin bizi izandakoa. Xavi Berraondo zinemagileak (Bartzelona, 1958) horren berri izan zuen herrian film labur bat grabatzen ari zene...

Ane Eslava

Loaren Nazioarteko Eguna da gaur, eta loaren espezialistek dibulgazioa egiteko eta gizartea kontzientziatzeko baliatu nahi dute. Horietako bat da Elena Urrestarazu, Nafarroako Unibertsitatea klinikako neurologo eta neurofisiologoa (Soraluze, Gipuzkoa, 1972). Urrestarazuk azaldu du egungo bizi erritmo azkarra dela-eta loari garrantzi "gutxiegi" ematen zaiola: "Sobera dugun denbora eskaintzen diogu". Ondorioz, gero eta jende gehiagok ditu loarekin lotutako arazoak. Horregatik, loa zaintzeko neurriak hartzearen garrantzia nabarmendu du.

Zergatik da garrantzitsua ongi lo egitea?

Epe laburrean, gaizki lo egiten badugu edo loarekin loturiko arazoren bat badugu, nekatuago egongo gara, eta, ondorioz, suminkor egongo gara, kostatu egingo zaigu kontzentratzea, oroimen okerragoa izango dugu... Epe ertain eta luzean, berriz, ikusten ari gara gaizki lo egiteak gaixotasun larri batzuen arriskua handitzen duela: hipertentsio arteriala, miokardio infartua, iktusa, immunologia arazoak eta baita minbizia ere.

Zer da ongi lo egitea?

Helduek, oro har, zazpi eta zortzi ordu artean lo egin behar dute. Halere, hori aldatu egiten da pertsona batetik bestera, eta bakoitzak ikusi behar du zenbat ordu behar dituen. Zortzi ordu lo eginda hurrengo egunean nekatuta bazaude, horrek esan nahi du ez duzula ongi edo nahikoa lo egin. Aldiz, sei ordurekin ongi sentitzen bazara, ez baduzu insomniorik, ordu horiekin nahikoa duzu. Orduez gain, faseak daude: lo sakonaren faseak indarberritzen du gehien, gauaren lehenbiziko orduetan ematen denak. Azaleko loak ez du horrenbeste indarberritzen. Eta hori asko aldatzen da adinarekin: pertsona adinduek gutxiago lo egin behar izaten dute, eta haien loa ez da sakona.

Garrantzitsua da loa zaintzea?

Bai; garrantzitsuena ez baita ordu kopurua, loaren kalitatea baizik. Ez badugu loa zaintzen, ordu asko eman ditzakegu lotan, baina kalitaterik gabeko loa izango da, eta ez gara deskantsatuko.

Zer egin behar dugu?

Ohera joan aurreko orduetan lasai egon behar dugu: gauza lasaiak egiten, gailu elektronikorik erabili gabe, eta argi gehiegirik gabe. Gauza horiek oso garrantzitsuak dira sakon lo egiteko. Bestela, buruaren hiperaktibitateak ez dio utziko burmuinari desaktibatzen, loa sakona izan dadin. Lokartuko zara, baina zure buruak oso aktibo jarraituko du, eta erraza izango da berriz esnatzea.

Zeintzuk dira loarekin lotutako gaixotasun nagusiak?

Gaur egun dugun arazo nagusia da loaren higiene falta izenaz ezagutzen dena: denbora gutxi eskaintzen diogu loari, eta ez dugu betetzen inolako araurik lo egiteko; oso ohikoa da hori. Hori egiten duten pertsonak nekatuta egoten dira; badirudi loaren arazoren bat dutela, baina ez: haien arazoa da ez dutela loa zaintzen. Bestela, ohikoena insomnioa da: oso ordu gutxi eta gaizki lo egitea, eta hurrengo egunean gaizki egotea. Gaur egun, jende askok du insomnioa. Horren ondotik doaz loaldiko apnea eta atsedenik gabeko zangoen sindromea; horiek ere nahiko ohikoak dira. Eta horien atzetik doa gauean jokaera arraroak izatea; adibidez, haurren kasuan, ohikoak dira somnanbulismoa eta gaueko izua.

Badira egunerokoa asko baldintzatzen duten beste gaixotasun larriago batzuk, ezta?

Bai. Narkolepsia, adibidez, oso ezohikoa da, baina asko baldintzatzen du egunerokoa. Gaixotasun hori duten pertsonak edozein tokitan lokartzen dira: siesta laburrak egiten dituzte, haientzat oso indarberritzaileak direnak. Edozein tokitan gera daitezke lo: autoa gidatzen, azterketa bat egiten... Eta gauez ere gaizki egiten dute lo.

Loaren gaixotasunek zaildu egiten dute gaixoen bizimodua?

Bai; gaixotasunaren larritasunaren araberakoa da, baina, orokorrean, gaixoaren bizitza erritmoa asko jaisten da: haren burmuinaren jarduera murriztu egiten da, eta askoz gehiago kostatzen zaio zerbaitetan arreta jartzea. Horregatik, eguneroko edozein jarduera egiteak ahalegin handia eskatzen dio. Gogorra da gaixoarentzat.

Zer faktorek eragiten dituzte loarekin lotutako gaixotasunak?

Horri erantzutea zaila da. Lo egiteko, burmuinaren zati batzuk desaktibatu behar dira, eta beste batzuk aktibatu, eta oreka hori zuzena ez denean hasten dira arazoak. Insomnioaren kasuan, batzuetan hormonen aldaketengatik izaten da; beste batzuetan, antsietate edo depresioarengatik... Eta, askotan, arrazoi jakin batengatik hasten zara gaizki lo egiten —adibidez, haur jaioberri bat duzunean, gauez lo gutxi egiten duelako—, eta, gero, arrazoi hori desagertu denean ere, zuk gaizki lo egiten jarraitzen duzu; arazoa kroniko bihurtzen da. Loaren apnea, berriz, ohiturekin lotua dago: gehiegizko pisuarekin eta obesitatearekin. Fisionomiarengatik ere sortzen da batzuetan; mingaina edo amigdalak handiegiak izateagatik, adibidez.

Zer tratamendu erabiltzen dira gaixotasun horientzat?

Loaren tratamenduetarako asko jotzen da piluletara, baina, arazoa kronikoa denean, pilulak ez dira aukerarik onena; hobe da psikologoengana joatea eta loaren higienerako neurriak hartzea.

Zer neurri dira horiek?

Batetik, ez egotea denbora gehiegi ohean esna; hogei minutuan ez bazara lokartu, hobe da jaikitzea, burutik kentzeko ohean esna denbora gehiegi egotearen sentsazioa. Bestetik, positiboa izan daiteke espezialista batengana joatea eta harekin ikastea nola egin behar den lo, horrek lasaitzen gaituelako; terapia kognitiboa da hori. Azkenik, erlaxazio teknikek ere laguntzen dute. Baina gakoa da hainbat teknika batera erabiltzea.

Egungo bizi erritmoarengatik ugaritu dira loaren arazoak?

Bai; gaur egun, behar dugun baino lo gutxiago egiten dugu, eta gero eta jende gehiagok ditu loarekin lotutako arazoak. Izan ere, bizi erritmo azkarregia daramagu, eta, gaua iristean, ezin dugu erritmoa jaitsi.

Duena baino garrantzi gutxiago ematen zaio loari, beraz?

Bai. Egun osoko plangintza egiten dugu, egin beharrekoak egiten ditugu, eta sobera dugun denbora eskaintzen diogu loari; baina hobeto planifikatu beharko genuke loa. Lehen, oinarrizko zerbait zen lo egitea; orain, luxu bat da.

Halere, orain gehiago jotzen da medikuarengana?

Bai. Lehen, norbaitek lo egiteko arazo bat baldin bazuen, ez zen medikuarengana joaten, eta orain, bai. Gero eta gehiago diagnostikatzen dira loaren gaixotasunak, eta horiei tratamenduak emateko aukera gehiago daude orain. Kontzientziatuago gaude.

Loaren eguna ospatuko da gaur. Zein da egun horren helburua?

Loaren Nazioarteko Eguna dibulgazioa egiteko erabiltzen dugu, gizartea kontzientziatzeko eta loaren arazoren bat dutenek ikasi ahal izateko.

Edurne Elizondo

Urtegi bati lotutako herria da Esa, eta hango alkate Roberto Martinez Luiando (Iruñea, 1984). Urtegia handitzeko lanek baldintzatu dute eskualdeko egunerokoa. 103 etxebizitza desjabetu zituzten, 2013ko lur jausiagatik.

Noiz eta zergatik eskatu zenuten kalte-ordaina?

2013. urtean lur jausia izan zen Esako eskuineko hegalean, eta urbanizazioak hustu behar izan zituzten, segurtasunagatik. Horren ondorioz, proiektua aldatu behar izan zuten; aurretik ere hirutan egokitu zuten plana. Aldaketa horren bidez, konponbidea eman nahi izan zioten urbanizazioetan sortutako arazoari, lur mugimenduak 103 etxebizitzari eragin ziolako. Udalak, gainera, herri lurrak bazituen mugimendu horrek ukitutako eremuan.

Hori gertatu baino lehen, Esak jaso izan du ordainik urtegiko lanek eragindako kalteengatik?

Bai. Lanek eragindako kalteak ordaintzeko sail bat badu Ebroko Ur Konfederazioak. Zortzi milioi eurokoa da, eta, orain arte, sei inguru ordaindu dizkiote udalari. Gu sartu ginenean, ordainketa horiek bertan behera gelditu ziren. Konfederazioak erran zuen diru anitz gastatu zuela jada ordura arte. Uler dezakegu, neurri batean. Baina hegaleko lur mugimendua gertatu, eta lurrak eta etxebizitzak galdu eta gero, uste genuen ordaina jasotzeko eskubidea bagenuela, eta konfederazioari zegokiola ordainketa horiek egiteko plan berri bat prestatzea edo aurretik zegoenari segida ematea.

Nola eragin dio etxebizitza horiek galtzeak herriari?

Anitz da 103 etxebizitza galtzea. Egia da gehienak bigarren etxebizitza zirela jabeentzat, baina urbanizazio horiek jende anitz erakartzen zuten Aste Santuan eta udan, batez ere, eta sumatzen da galdu izanaren eragina. Horko jendeak herrian kontsumitzen zuen, eta beherakada hori sumatu da. Horregatik uste genuen ordaina jasotzeko plana martxan jarri behar zela, berriz ere.

Ebroko Ur Konfederazioari egin zenioten eskaera?

Bai. Eta isiltasuna izan zen jasotako erantzuna. Ondorioz, Espainiako Auzitegi Nazionalera jo genuen helegitea aurkeztera. Erakunde horrek kolpe batez konpondu nahi izan zuen auzia: auziaren mamiari ez diote eutsi, eta erran dute guk proiektua aldatzeko prozesuan aurkeztu behar izan genituela gure alegazioak. Gure abokatuek kontrakoa diote, ordea. Proiektua egokitu dutenean alegazioak aurkezteko epea zehaztu dute, baina lur jausiak eragindako aldaketaren kasuan ez dute horrelakorik egin.

Espainiako Auzitegi Nazionaleko epaileen ebazpenari helegitea jarriko diozue?

Bai. Egin dugu jada. Abokatuek erran digute ez dela erraza izanen, baina saiatu behar dugula uste dugu. Espainiako Auzitegi Gorenean dago orain auzia, beraz.

Esako urtegia handitzeko lanek zertan aldatu dute herriko egunerokoa?

Eragin diote. Urtegian bi kanpaleku baziren, eta urtegia handitzeko lanen ondorioz itxi egin dituzte. Kanpalekuak ez zeuden berez gure herrian, baina Esa zen gertuen zuten herria, eta bizia ematen ziguten. Urbanizazioak galdu ditugu, eta ertzeko bertze 30-40 etxebizitza ere bai. Kendu eta kendu, eta ematen ez badizute, azkenean desagertuko gara. Egoerak, gainera, ez dio onik egiten herriaren ospeari, alderantziz.

Orain arte urtegiari lotutako herria izan zarete.

Bai. Baina urtegia handitzeko lanek kalte egin digute. Galdutako etxeak ez dira arazo bakarra. Errepideena ere badago. Desjabetutako etxebizitzak botako dituzte orain, eta errepidea moztuko dute. Autobia baino ez dugu izanen, eta herritik ez dugu sarbiderik.

Etxeak desjabetu zituzten lur jausia izan zelako. Kezka duzue segurtasunarekin?

Konfederazioak neurriak hartu ditu, eta ni lasaitzen naute neurri horiek. Hegala mugimendua neurtzeko gailuz beteta dago. Kontrolpean dute magala. Gutxira arte, datuak bidaltzen zizkiguten. Bazen mugimendu txiki bat.

Hegala ez da gelditu, beraz?

Ez. Baina gutxi mugitzen da. Hasieran hilabetero bidaltzen zizkiguten datuak; orain, sei hilabetean behin edo urtean behin.

Konfederaziotik kanpoko hainbat adituk erran dute Esa ez dela segurua. Zer deritzozu?

Ez dakit, ez da nire esparrua. Teknikariek erraten dutena hartu behar dugu kontuan.

Ez duzu kezka?

Kezka badut. Zangozan egiten dut lan. Baina lasai joaten naiz.

Gobernuak ere eskatu ditu txosten gehiago.

Nik uste dut gauzak argi ez baleude ez luketela aurrera eginen lanekin. Mugimendua gertatu zenean bai kezkatu nintzen. Baina inbertsio handia egin dute. Egia da Rene Petitek erran zuela handitzea arriskutsua zela. Baina teknologiak aurrera egin du. Horretan izan behar dugu konfiantza.