Nafarroa

Hilabete bat baino gutxiago
2016-11-252016-11-24Albisteak, Gizartea, Nafarroa

Hilabete bat baino gutxiago

Edurne Elizondo

Hilabete bat ere ez da joan Iruñeko gaztetxea inauguratu zutenetik, hiriko udalak itxi duen arte. Joan den urriaren 29an egin zuten Caparrosoko txaleta zabaltzeko besta, eta azaroaren 15ean eman zuten udaleko agintariek hura ixteko agindua. Sarrailak aldatu, eta sarrerak zurkaiztu zituzten udaltzainek joan den astean. "Aurretik inolako abisurik eman gabe hustu dute eraikina", salatu dute gaztetxeko kideek.

Udalak segurtasun arrazoiak jarri ditu mahai gainean gaztetxea ixteko, Caparrosoko txaletean "baimenik gabeko" obrak egin dituztelako. Erakunde horrek hilaren 14an egin zuen lehen urratsa: Geroa Baik aurkeztutako mozioa onartu zuen Lehendakaritza Batzordeak, udalari eskatzeko gaztetxeko kideekin zuen kontratua bertan behera uzteko. Hurrengo egunean bete zuen udalak eskaera hori, hain zuzen ere.

Gaztetxeko batzarreko kideek ez dute bat egin udalak emandako azalpenekin, eta iazko abenduan Compañia karrikako eraikina okupatu zutenetik egin duten negoziazio prozesuan izandako gorabeherak salatu dituzte. "Eraikina husteko mehatxupean aritu ginen negoziazio horietan; udalari lagapen kontratu bat proposatu genion, baina ez zuen onartu; udalak egindako kontratua onartu genuen gero, erabat ados ez egon arren". Sinatzeko orduan, ordea, "aurrez adostuta ez zegoen lagapen kontratu prekario bat" aurkeztu zuen Iruñeko Udalak, eta hori onartu zuten, azkenean, gaztetxeko kideek.

Jendaurrean agertu dira asteon, eta Iruñeko hamaika gizarte talderen eta eragileren babesa jaso dute. Udalarekin kontratua sinatu eta gero, otsailean hasi ziren gazteak eraikina egokitzeko proiektua garatzen, erakunde horrekin. Baina "ez aurrera eta ez atzera" gelditu zenez, udan urrats bat egitea erabaki zuten gaztetxeko kideek. Ekainaren 18an, Compañia karrikako eraikina utzi, eta Caparrosoko txaletera mugitu ziren. Lanak egin dituztela aitortu dute, eraikina gaztetxe gisa erabiltzeko egokitzeko. "Udalarekin diseinatzen hasi ginen proiektuari jarraitu diogu, eta teknikariek gainbegiratuta", zehaztu dute gazteek. Ez udalaren teknikariek, halere. Berretsi dute ez dutela egin eraikinaren egiturari eragin dion lanik.

Lanak gaztetxea ixteko arrazoia baino gehiago aitzakia izan direla uste dute gaztetxeko kideek. Salatu dute, gainera, ez zutela itxieraren berririk jaso aurretik, erakunde horrek eta gazteek harremana izan arren. "Gure gauzak barruan genituen; udalari eskatu genion udaltzainik ez egotea guk haien bila joan behar genuenean, baina hamar genituen zain, gutxienez", salatu dute gaztetxeko kideek. Konfiantza galdu dutela erantsi dute.

"Ezustean"

Ezustean harrapatu zituen gaztetxeko kideak, joan den astean, udalaren erabakiak. Izan ere, hilaren 14ko Lehendakaritza Batzordean, EH Bilduko zinegotzi Patri Peralesek mozioa aurkeztu zuten taldeei egotzi zien "presaka" aritu nahi izatea gaztetxearen auzian. Lanengatik txostena zabaldu zietela azaldu zuen, baina ebazpenaren zain zirela. Azkenean, ordea, mozioa onartu eta biharamunean agindu zuen udalak gaztetxea ixtea. Udalaren asmoa da eraikinean beharrezkoak diren obrak martxan jartzea, eta datorren urtarrilean, berriz, lehiaketa publikoa egitea, kudeaketaren ardura emateko.

Gaztetxeko kideen hitzetan, gertatutakoak agerian utzi ditu "erakundeen eta herri mugimenduaren arteko tentsioak". Beren proiektuarekin aurrera jarraitzeko asmoa agertu dute; abenduaren 2an ezagutaraziko dute, eta 3an, berriz, gaztetxeen eta autogestioaren aldeko mobilizazioa eginen dute. Parte hartzera deitu dituzte herritarrak. "Oraingoa izan da gaztetxe baten itxierarik isilena": horrela laburbildu dute Caparrosoko txaletaren inguruan gertatu den guztia.

Historia gorde, egin, zabaldu
2016-11-182016-11-18Albisteak, Nafarroa

Historia gorde, egin, zabaldu

Edurne Elizondo

Isiltasuna da nagusi giroan. Harrizko pareten artean, halere, lanean ari dira dozena bat pertsona. Historia egiten ari dira, historia gordetzen den tokian, gero zabaltzeko. "Oraingo Nafarroaren historia hemen egosten da", erran du Nafarroako Artxibo Nagusiko goi teknikari Pello Monteanok, erakunde horretako ikerlarientzako gelan.

Agiri eta liburu zaharrei so dira han bat egin dutenak. Gutxi dira gazteak. Langileek kontu handiz mugitzen dituzte, toki batetik bertzera, ikerlariek eskatutako paperak. Ongi ezagutzen du gela Fernando Mikelarena historialariak; orduak eta orduak eman ditu artxiboan. Nafarroako Jauregian, lehendabizi; eta Alde Zaharreko Rafael Moneok diseinatutako eraikinean, gero, 2004. urtetik aurrera. Gaztelaniazko saiakerako Euskadi saria jaso berri duen 1936ko garbiketa politikoari buruzko Sin piedad liburua han aurkitutako agiriekin osatu du, neurri handi batean.

Artxibora egindako bisitak ezezagun zituen tokietara eraman du Mikelarena, Pello Monteanorekin eta Nafarroako Gobernuko Agiritegien eta Dokumentazio Ondarearen Zerbitzuko buru Joaquim Llansorekin batera. 180 urte bete ditu artxiboak, eta barrukoak erakutsi nahi izan ditu. Nafarroako mila urteko historia gordetzen du eraikinak: 27 kilometro agiri, denera. Etxeak ateak zabalik dituela nabarmendu dute arduradunek. "Herritar guztientzat". Iraganetik etorkizunari egiten diote so, gainera, eta, digitalizazioaren bidetik urratsak eginez, "biharko erabiltzaileen neurriko" artxiboa osatzea hartu dute helburu.

Artxibo irekia izeneko tresnaren bidez, erabiltzaileek informazioa etxetik bilatzeko aukera dute jada. "Datu basea osatzen ari gara; 200.000 erregistro inguru sarean jarri ditugu jada", azaldu du Llansok. "Hainbat kasutan, agiriaren beraren irudiak laguntzen du sareko informazioa, eta ikerlaria, ondorioz, zer eskatu jakinda etortzen da artxibora", erantsi du.

Artxiboko arduraduna, Mikelarena eta Monteano, halere, agiri zaharren paperarekin hunkitzen diren horietakoak dira. Monteano eta Llanso artxiboko erabiltzaile izan dira bertako langile bilakatu baino lehen. 1980ko hamarkadaren hasieran hasi zen orduan Nafarroako Jauregian zegoen artxiboan lanean Monteano. Garai berean hasi zen hango agirietan informazioa bilatzen Mikelarena ere. Orduko artxiboak zerikusi gutxi du oraingoarekin, bi historialariek nabarmendu dutenez. Toki faltak eraman zituen gobernuko arduradunak agirientzako espazio egokiago bat bilatzera. Moneok diseinatutako eraikin berria 2003an inauguratu zuten, baina 2004an jarri zuten martxan. Hamar solairuko eraikin horretan 27 kilometro agiri gordetzen dituzte. Cordovillan, gainera, administrazioaren artxiboa du gobernuak.

"Hemen, agiri baliotsuenak lur azpian daude, baldintzak egonkorragoak direlako", azaldu du Monteanok. Bosgarren solairuan ere nabarmentzeko moduko agiriak gordetzen ditu artxiboak. Pasabideetan gora eta behera, sumatzen zaio Mikelarenari gozatzen ari dela. Monteano eta Llanso ere bai. Azken horrek iazko irailean hartu zuen zerbitzuaren ardura bere gain. Nafarroako Unibertsitate Publikoko artxiboko arduradun aritu zen, aurretik. "Artxibo nagusira etortzeko deia jaso nuenean, berehala erantzun nuen baietz. Hau amets bat da niretzat".

Eskularruak jantzi ditu bosgarren solairuko gordailuan sartu denean. Apaletan dauden agirien artean, Ingalaterrako errege-erreginen koroatze liburua aukeratu du. Kontu handiz hartu, eta zabaldu egin du. Agerian gelditu dira urrearekin egindako marrazkiak, bai eta hainbat kolorez idatzitako esaldiak ere. "XIV. mende bukaerako liburu bat da; Nafarroako errege-erreginen koroatze protokoloa jasotzen du; harribitxi bat da", erran du Llansok, harro.

Ez da artxiboak duen altxor bakarra. Gordetzen dituen funtsengatik, Nafarroako Artxibo Nagusia Europako artxibo garrantzitsuenen pare dela argi utzi dute erakunde horretako arduradunek. Llansok Nafarroako kontuen inguruko serie bat aipatu du, adibide gisa. "Gaur egunera arte ailegatzen den agiri serie bat da". Monteanok zehaztu du 1256. urtetik aurrerakoa dela. Nabarmendu du, gainera, Alde Zaharreko eraikinean Nafarroa egun denari buruzko agiriekin batera "Nafarroa izan zenari buruzkoak" ere gordetzen dituztela. "Nafarroa Behereko Erdi Aroko historiari buruzko agiriak hemen dira, bertzeak bertze", erran du artxiboko goi teknikariak. 981. urtekoa da jatorrizko agiri zaharrena. "824. urteko bertze bat dugu, baina XVI. mendeko kopia batean".

Amateurrak nagusi

Nafarroako Artxibo Nagusiko erabiltzaileen soslaia aldatuz joan da azken urteotan. "Unibertsitate edo ikerketa zentroekin lotutako ikerlari profesionalen tokia hartu dute historia zaletasun dutenek", azaldu du Monteanok. Historialari amateur horien grina eta ikerketarako gogoa nabarmendu dute artxiboko arduradunek. "Nor bere ikerketa eremuan, benetako espezialista bilakatu dira; beren lanak argitaratzen dituzte, gainera, tokian tokiko aldizkari edo liburuxketan", erantsi du artxiboko goi teknikariak.

Monteanoren hitzak berretsi ditu Mikelarenak. "Historialari anitz alfer hutsak dira". Ez da Mikelarena horietakoa. Bere lanerako eta artxiboetan arakatzeko gaitasunaren adierazgarri da Sin piedad liburua. 500 orri baino gehiagoko lana da, 1936. urteko garbiketa politikoak Nafarroan eragindako sarraskiari buruzkoa. Bost urteko ikerketa lanaren emaitza da liburua, eta frankismoaren garaiko errepresioaren erantzule, laguntzaile eta gauzatzaileen izen-abizenak jarri ditu mahai gainean.

Emilio Mola eta Jose Sanjurjo militar kolpistak dira Mikelarenaren liburuan agertzen diren erantzule horietako bi. Zalaparta sortu du azken hilabeteotan udalak bi jeneralen gorpuzkiak Erorien Monumentuko kriptatik ateratzeko erabakiak. Molaren arrastoak urriaren bukaeran atera zituzten, haren familiak eskatuta. Sanjurjorenak ateratzeko lanak, berriz, asteazkenean hasi zituzten. "Lotsagarria da Iruñean halako monumentu bat izatea", salatu du Mikelarenak; ontzat jo du militarren gorpuak handik atera izana.

Frankismoaren inguruko ikerketa egiteko zer aztertu badu Nafarroako Artxibo Nagusiak. Mikelarenak nabarmendu du, adibidez, lehen auzitegiko artxiboan ziren agiri anitz Alde Zaharreko eraikinean direla orain. Horiek baliatu ditu historialariak bere liburua osatzeko, bertzeak bertze.

Ez dira bakarrak. Artxiboak 1936ko gerrari buruz dituen bere agirien erakusketa antolatu du egunotan, hain zuzen ere. 2017rako, berriz, euskarari eta Nafarroa Behereko agiriei buruzko erakusketa bana prestatzen ari da artxiboa. Halako egitasmoak baliatu nahi ditu erakundeak herritarrengana hurbiltzeko. Ontzat jo du ahalegin hori Mikelarenak, eta argi utzi du herritar soilek "informazio anitz" jaso dezaketela artxiboan. "Senide baten bila ari denak hemen aurkitzen ahal du behar duen informazioa".

Artxiboak izan dezakeen agiri motaz edo kopuruaz harago, egoitza horretan lan egiteko dauden aukerak ere nabarmendu ditu Mikelarenak. "Hemengo langileen maila izugarria da; etortzen dena laguntzeko prest dira beti. Ez bakarrik profesionalak, bai eta historia zaletasun gisa dutenak ere. Artxiboak erabateko konpromisoa du orain historiarekin eta memoriarekin, ikuspuntu demokratiko batetik". Ez dela beti horrela izan argi utzi du historialariak, eta eskertu du azken urteotan gertatu den aldaketa.

Artxiboak herritar guztiengana ailegatu nahi duela berretsi dute erakunde horretako arduradunek. Egungo erabiltzaileei begira, haientzat prestatutako formakuntza saioak egiten dituztela aipatu du Monteanok. "Artxiboa erabiltzeko saioak izaten dira, edo paleografiari buruzkoak; ikerlarien artean sareak osatzeko saioak ere egiten ditugu, nork bere ikerketa lanaren berri eman dezan".

Bertze urrats bat egin nahi du artxiboak, eta jende gaztea erakarri. "Horretarako, hainbat programa prestatzen ari gara Hezkuntza Departamentuarekin", azaldu du Llansok. Asmoa da gazteek beren ikastetxeetan lantzea gaia, batetik, eta artxiboa bera ezagutzea eta erabiltzea, bertzetik. Bertzelako proiekturik badu erakundeak. Datorren urtean martxan jarri nahi du, adibidez, musikaren eta arte eszenikoen artxiboa. 50.000 euroko diru saila jasoko du artxiboak horretarako. 2017rako aurrekontuetan, hain zuzen ere, %22 igo da Nafarroako Artxibo Nagusiaren saila. "Babes" hori eskertu du Llansok. 1.380.000 eurokoa da artxiboarentzat zehaztutako kopurua. Lanerako prest dira artxiboan.

Sarasate ezezaguna
2016-11-182016-11-17Albisteak, Nafarroa

Sarasate ezezaguna

Kattalin Barber

Pablo Sarasate biolin jotzailearenganako interes berezirik ez zuen Joaquin Calderonek orain dela hiru urte. Baina, "kasualitateak hala nahita", hari buruzko dokumentala egitea erabaki zuen. Sarasate, el rey del violín (Sarasate, biolinaren erregea) izenburuko lana aurkeztu zuen, joan den astean. Abenduan, DVDa salgai egonen da. Nafarroako hiriburuan jaio zenetik mundu osoan ospetsu bilakatu arte Sarasatek egindako urratsak jasotzen ditu dokumentalak.

Nafarroako Orkestra Sinfonikoan lan egiten duen Anna Radomska biolin jotzaile poloniarrak ateak ireki zizkion Calderoni. Radomska Henryk Wieniawski biolin jole ospetsuaren herri berekoa da, Lublingoa (Polonia). Wieniawski eta Sarasate lagun onak ziren. "Bitxia iruditu zitzaidan, orain Annak Nafarroako Orkestra Sinfonikoan lan egiten duelako, eta, hain justu, Pablo Sarasate du izena orkestrak. Nolabaiteko lotura polita da", adierazi du Calderonek. Hori oinarri hartuta, hainbat pertsonaiaren bitartez Sarasateren bizitza islatu du.

Javier Trias de Mena Sarasateren ilobak testigantza eman du Calderonen dokumentalean. "93 urte ditu, eta plazera izan zen haren parte hartzea lortu ahal izatea; gainera, Sarasateren eskutitzak irakurtzen utzi zigun". Pozik agertu da Calderon, Trias de Menari gustatu zaiolako egindako dokumentala. Sarasateren senidearekin batera, hainbat adituren iritziak eta Ara Malikian, Tianwa Yang, Ana Maria Valderrama, Paco Montalvo, Manuel Guillen eta Pacho Flores musikarien interpretazioak tartekatzen dira dokumentalean.

Hiru urte baino gehiago aritu da Calderon musikari ospetsuaren atzetik. Biografiak irakurri, musikariak elkarrizketatu... "Eta orduan konturatu nintzen ez zegoela Sarasateren inguruko dokumentalik. Ulertezina izan zen niretzat". Sarasate urte askoz "ahaztua" izan zela uste du Calderonek. "Nazioartean hemen baino ospe handiagoa izan zuen Sarasatek. Ez dut oso argi zergatik ez zioten bere meritua aitortu... Galdera irekiak planteatzen ditut dokumentalean", azaldu du.

Hainbat ohar eman ditu Joaquin Calderonek: "Batzuek esaten dute pertsona hutsala zela Sarasate. Birtuosismo handia bai, baina musika eduki onik gabekoa egiten zuela zabaldu zen garai horretan. Nik uste dut hori dela gutxi ezagutzen direlako bere konposizioak. Biolin jotzailea izateaz gain, musika idazten zuen Sarasatek".

Bere piezak azkarrak eta zailak dira, biolinista on-onek bakarrik jo ditzaketenak. Esaten zuten ikuskizuna ematea beste asmorik ez zuela Sarasatek, baina Calderon ez dago iritzi horrekin ados: "Herri musika oinarri zuen Sarasatek, eta jota edo zortzikoak eraldatzen zituen. Bere estiloan bakarra zen", esan du dokumentalaren zuzendariak.

Heriotzari buruz, zalantzak

Hainbat gai "delikatu" agertzen dira filmean, eta "sentsibilitate horrekin" lan egiten saiatu dela azaldu du Calderonek. Musikariaren sexualitatea eta heriotzaren inguruko kontuez ari da. Biarritzen hil zen, biriketako enfisema batek jota, 1908. urtean. Hori izan zen medikuaren heriotza diagnostikoa. Hiru hilabete geroago, halere, medikua Sarasateren familiarekin harremanetan jarri zen, eta zalantzan jarri zuen musikariaren heriotzaren arrazoia. "Medikuak esan zien Sarasatek lepoan ubeldura batzuk zituela, eta gaixotasunak ez zuela horrelakorik eragiten; familiak, orduan, medikuari eskatu zion testigantza emateko, baina honek uko egin zion", azaldu du Calderonek.

Berak ez du garbi zer gertatu zen, eta hainbat hipotesi jarri ditu mahai gainean: "Baliteke norbaiten laguntzarekin eutanasia modukoa egitea Sarasateri. Asko sufritzen zuen musikariak, hain zuzen ere. Baina baliteke norbaitek hiltzea. Interes ekonomikoa handia zen". Bi aukerak planteatzen ditu Calderonek, baina argitu gabe: "Ez dago batere garbi kontua, eta ez dut horretan sakondu nahi izan. Bakoitzak pentsa dezala nahi duena".

7 urte zituela eman zuen lehenengo kontzertua Sarasatek. Dudarik gabe, haur miragarria izan zen. 11 urterekin umezurtz geratu zen, eta Parisen jarraitu zuen biolina jotzen ikasten, eta, gutxika-gutxika, kontzertuak eskaintzen. "AEBetara bigarren aldiz joan zenean, 1889. urtean lortu zuen benetako ospea". Konpositore guztiek musika idatzi nahi zioten, hain zuzen ere, garai horretan, horrek ospea ekarriko zielako. "Eminentzia bat zen". Amerika eta Europako ia herrialde guztietan jo zuen Sarasatek. Harrigarria da zenbat kontzertu eman zituen. Azken 25 urteetan, hain zuzen ere, 1.500 inguru.

Han eta hemen ibili zen Sarasate kontzertuak ematen, baina beti itzultzen zen Iruñera, sanferminetan. "Ez zituen inoiz galtzen". Gaur egun Gaiarre antzokia den eraikinean jotzen zuen, eta sarrera eskuratzeko dirurik ez zutenentzat, La Perla hoteleko balkoitik jotzen zituen pare bat pieza urtero. "Gizon modernoa zen Sarasate, munduan ibilia eta jantzia, eta baliteke bat ez egitea bere garaiko Iruñeko gizartearekin".

Horren adibide, Pio Barojaren iritzia aipatu du Calderonek: "Modu itsusi eta baldar batean haren aurka egin zuen behin baino gehiagotan, haren janzkera kritikatzen mespretxuzko tonu batean". Horregatik guztiagatik uste du Calderonek Sarasatek ez zuela izan behar bezalako aitorpena Nafarroan.

Eta dokumentalarekin, hain justu, musikari nafarraren lana aitortu nahi izan du lanaren egileak: "Funtzio pedagogikoa ere badu dokumentalak, eta, hain justu, haur eta gazteek Nafarroako pertsonaia garrantzitsuenetarikoa ezagutzea nahiko nuke".

Gehiago behar dute
2016-11-182016-11-17Albisteak, Gizartea, Nafarroa

Gehiago behar dute

Kattalin Barber

Urritasunari aurre egiteko odola behar dutela jakinarazi du Adona Nafarroako Odol Emaileen Elkarteak. Nahiz eta ospitaleen premiak urte osoan "gutxi gorabehera" berdin ibili, azken asteetan gora egin du odolaren kontsumoak, eta behera, berriz, odol emateek. Hori jakinarazi du Nafarroako Odol Emaileen Elkarteko komunikazio arduradun Maria Oterminek. "Deialdi berezia egiten dugu herritarrek odola emateko, odol erreserbak gora egin dezan".

Dena den, Oterminek jakinarazi du egoera ez dela "kezkagarria" eta jendea "oso ongi" erantzuten ari dela. Elkarteak badaki abenduan odol emate gutxiago izaten direla, batik bat Gabonak gertu daudelako, eta, hortaz, odol erreserba "ahalik eta handienak izanda" hasi nahi dute hilabetea. Horrez gain, adierazi du emaileei esker Nafarroako odol bankuaren egoera "nahiko egonkorra" dela eta ez dagoela zertan larriturik.

Aurreko astean eman zuten abisua elkartekoek, eta "poliki-poliki" urritasuna gainditzen ari direla jakinarazi du Oterminek. "Justu samar ibiltzen gara, batez ere A+ eta O+ odol taldeetan. Hain justu, bi talde horiek dira ohikoenak Nafarroan". Urtero, odol bankuek urteko sasoi batean eskasago izaten dituzte erreserbak. Odol emateak nabarmen egin zuen behera udan, eta "antzeko zerbait" gertatu dela uste du Oterminek. "Urtero gertatu ohi da: hotza iritsi da, eta, horrekin batera, katarroak. Jende gutxiago etorri da. Gainera, ospitaleko premiek gora egin dute, eta odol emateek, berriz, ez". Argi du Oterminek datozen hilabeteetan odol emaile gehiago behar izanen dituztela. Egun, ehun odol emate izaten dira egunero Nafarroan, eta hurrengo hilabeteetan 120 izan beharko direla aurreikusi du.

40 urte inguru dituzte Nafarroako odol emaile gehienek, Oterminek azaldu duenez. Datozen urteetara begira, gazteak odola ematearen garrantziaz ohartu daitezen eta odola ematera joan daitezen du helburu elkarteak. "Arazoa dugu gazteekin: asko etortzen dira lehenbiziko aldiz, baina kontua da gero ez dutela errepikatzen".

Adibidez, 2015ean odol emaile berrien %44k 30 urte baino gutxiago zituzten, baina Oterminek jakinarazi du gehienek ez dutela odola ematen jarraitzen. Arazoa non dagoen jakiteko ikerketa soziologiko bat egiten ari direla azaldu du, eta elkarteak duen unitate ibiltaria maiz Nafarroako Unibertsitate Publikora joaten dela, gazteek odola emateko. Batez beste, Nafarroako odol emaileek urtean 1,7 aldiz ematen dute odola.

Ebakuntzak egiteko eta gaixotasunak tratatzeko erabiltzen dute odola batez ere. Besteak beste, tumoreak dituzten gaixoek, minbizia eta gaixotasun hematologikoak dituztenek eta anemia larria dutenek hartzen dute odola.

Beharren arabera deitzen dituzte odol emaileak Adonak eta Nafarroako odol bankuak. Odola iraungi egiten da, eta beharrezkoa da odol berriarekin ordezkatzea. "Hilabete jakin batzuetan odol emaile ugari izateak ez du konpentsatzen beste zenbait hilabetetan odolik ez ematea. Odolak iraungitze data du", jakinarazi du Oterminek.

Hilean, 1.900-2.000 odol emate inguru izaten dira Nafarroan. "Kopuru ona da, eta azken urteetan eutsi diogu". Urrian, adibidez, 1.975 odol emate izan zituzten. Aurtengo datuak begiratuta, Nafarroako odol emaileen %53,62 gizonezkoak dira, eta %46,38, emakumezkoak. Etorkizunera begira, Oterminen nahia litzateke emaile boluntario gehiago izatea, urtero egoten diren desorekei aurre egiteko. Udan eta Gabonetan bereziki behera egiten baitute, ia urtero, odol erreserbek.

Iruñean eta Tuteran

Legeak ezartzen duenez, gizonezkoek urtean lau aldiz eman dezakete odola, eta emakumeek, berriz, hirutan. Bi hilabete edo gehiago pasatu behar da aldi bakoitzaren artean. 18 eta 65 urte artekoek eman dezakete. Odola emateko bi gune daude Nafarroan: bata, Iruñean, Nafarroako Ospitalean, eta bestea, Tuterako Esa kalean. Iruñean, astelehenetik ostegunera eman daiteke odola, 08:00etik 20:00etara, eta, ostiralero, 08:00etatik 14:30era. Tuteran, berriz, astelehenetik ostiralera eman daiteke,08:15etik 14:00etara; asteartero, 17:15etik 20:00etara; eta hilabeteko bigarren larunbatean, azkenik, 08:15etik 11:00etara. Horrez gain, unitate ibiltaria dute, eta herriz herri joaten da.

2016-11-182016-11-17Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Eguneroko borrokak

Lohizune Amatria
Egia. Justizia. Erreparazioa. Bizikidetza. Bakea. Azkenaldian askotan entzun ditugu kontzeptuok. "Gaixoa hitza", zioen Ana Fernandezek bakeari buruz Nafarroako Parlamentuan egindako jardunaldietan. Arrazoia du, erraz erabiltzen ditugu,...

Nor garen, zer nahi dugun
2016-11-112016-11-11Albisteak, Gizartea, Hezkuntza, Nafarroa

Nor garen, zer nahi dugun

Edurne Elizondo
Sexu heziketa ez da kondoi bat jartzen irakastea". Esaldi bera errepikatu dute Andraizeko sexu hezitzaile Montse Velascok eta Kattalinguneko sexologo Erika Salvatierra Urtasunek. "Nor garen, zer nahi dugun, hori aztertzea da kontua; gur...

Ikusgai bilaka daitezen
2016-11-112016-11-11Albisteak, Gizartea, Nafarroa

Ikusgai bilaka daitezen

Kattalin Barber

Ikusezinak zirenak ikusarazi nahi izan dituzte. Inork ez dezala esan existitu ez zirenik. Horixe izan da Rosa eta Ana Izizen lana, eta bost urteko ikerketaren emaitza jaso dute La historia de las Mujeres de Euskal Herria (Euskal Herriko Emakumeen Historia) liburuan. Hutsunea betetzera dator liburua: "Orain arte ez da egon Euskal Herriko emakumeen historia aztertu duen ikerlanik. Mendez mende kualitatiboki asko aldatu da haien egoera", azaldu du Rosa Izizek. Txalaparta argitaletxeak beste bi liburuki kaleratuko ditu gaiaren inguruan.

"Lan berritzailea da gurea, eta beharrezkoa ikusten genuen", jarraitu du Ana Izizek. Lehenengo liburuki honek, beraz, Euskal Herriko emakumeen egoera, pentsaera, itxaropenak eta beldurrak jasotzen ditu. Idatzita ez zegoena idatzi dute Iziz ahizpek. "Harrigarria dirudien arren, Euskal Herriko emakumeak pentsatzen genuen baino askeagoak ziren XV. mendera arte", adierazi du Rosak. "Emakumeak ahalduntzeko gure alea jarri nahi izan dugu liburu honekin. Oraindik ere matxismoa presente dago gure bizitzan, eta atsedenik gabe borrokatu behar dugu benetako berdintasunera iritsi arte", erantsi du.

Historialaria da Rosa; zuzenbidean lizentziaduna, berriz, Ana. Ez da lehenengo aldia Iziz ahizpek elkarrekin liburu bat argitaratzen dutena. 2011n argitaratu zuten, adibidez, Los Aibar, linaje de Reyes liburua, eta hainbatetan kolaboratu dute elkarrekin. Ikerketa etnografikoak eta historikoak aurrera eraman dituzte askotan. Horietako ikerketa batean konturatu ziren emakumeek ez zutela tokirik kargu publikoetan, eta gehiago aztertzea otu zitzaien: "Emakumeek eremu pribatuan utzitako aztarnak aztertu nahi izan ditugu", esan du Ana Izizek. Euskal Herriko udal arautegi eta prozesu zibiletan hasi ziren bilatzen. Eta materiala bazegoen, aurkitzea asko kostatu zitzaien arren: "Emakumeak beti agertzen dira gizonaren itzalean: Urliaren emaztea edo Urliaren alarguna... Izen-abizenik gabe".

Erreginei eta printzesei buruzko bizitza alde batera utzita, Iziz ahizpek eguneroko Euskal Herriko herrietako emakumeen bizitza nabarmendu nahi izan dute. "Orduan konturatu ginen emakumeek ere gizonekin lan egiten zutela, esaterako, nekazaritzan, merkataritzan, oihalgintzan eta baita zubi, harresi edota gazteluak eraikitzen ere", azaldu du Rosa Izizek.

Garai hartako bizi baldintzak "negargarriak" ziren arren, bai emakumeak eta baita gizonak ere orain baino askoz "promiskuoagoak" zirela jakinarazi du Rosak. "Orekarien sokan bizi ziren; hori dela eta, egunean bizi nahi zuten", adierazi du Anak. Elizgizonak "normal-normal" ezkontzen ziren, eta seme-alabak izaten zituzten. 1564. urtera arte iraun zuen horrek. Orduan, Eliza katolikoak arau zorrotza eta murriztailea ezarri zuen. "Emakumeen jarduera erabat murriztu zuen horrek". Orduan, emakumeek etxean bakarrik lan egiten zuten: iruleak, ehuleak, josleak eta emaginak ziren.

Atal berezia du liburuan orduko janzkerak. "Bakarrik emakumeen jantziei erreparatuz jakin dezakegu nongoa zen andrea edota pobrea edo aberatsa zen", azaldu du Anak. Adierazi duenez, oihalaren formak eta oihal motak aberats eta pobreen artean bereizten zituzten emakumeak. Neskamea, alarguna ala dontzeila zenik jakin dezakegu jantzien luzera, zeramaten eskotea edo oihalaren koloreak erreparatzearekin bakarrik. Jatorria ere desberdindu daiteke, eta emakume juduak, musulmanak, prostitutak edota agoteak horrela bereizten ziren. "Eta, hain justu, hauek izan ziren Euskal Herrian gehien baztertu zituzten emakumeak: juduak, ijitoak eta agoteak", adierazi du Anak.

Sei gai nagusi ditu Iziz ahizpen liburuak: Historiaurrea eta erromanizazioa; Erdi Aroko feminitate ideala: misoginia; Erdi Aroko emakumeen legeria. Emakumeak foruetan; Erdi Aroko emakumeen eguneroko bizitza; Sorgintza. Pertsekuzioa eta prozesu inkisitorialak, eta Emakumeen jantziak Erdi Aroan. Testua irudiekin lagunduta dago. 600 argazki baino gehiago bildu dituzte egileek lehendabiziko liburukian, hain zuzen ere.

Izena dutenak, izengabe

Testuan kabida dute hainbat eta hainbat emakume izengabek. Haien bizitza eta historiak aurkitu dituzte artxiboetan, eta ez dituzte ahaztu nahi izan. "Lan zaila izan da, oro har emakumeek ez zutelako bizitzarik politikan, kulturan eta ezta gizartean ere. Ia arkeologia lana izan da. Epaiketako prozesuetan informazio asko aurkitu dugu, eta emakumeak lekukoak izan direneko informazio interesgarria aurkitu dugu", azaldu du Rosa Izizek.

Emakume izengabeak eta izendunak agertzen dira liburuan. Kapituluz kapitulu, Euskal Herriko hainbat emakumeren bizitzak tartekatu dituzte, Badostaingo Katalina, Katalina Erauso moja eta Maria Estibaliz de Sasiola idazlea kasurako.

Iziz ahizpek kaleratu dutena trilogiaren lehendabiziko zenbakia da. Hurrengoa martxan dago, eta Charo Roquerok hartu du ardura. Historia de la prostitución de Euskal Herria (Euskal Herriko prostituzioaren historia) idatzia du aurretik, eta oraingoan XVII. eta XVIII. mendeak hartuko ditu ardatz. Hirugarren liburukia, berriz, Iziz ahizpek eginen dute, eta XIX. mendea izanen dute aztergai lan horretan. Ahizpek ez dute alboratu laugarren liburukia egitea, Euskal Herriko emakumeen historia osatu ahal izateko.

Tokia hartu du euskarak
2016-11-112016-11-11Albisteak, Euskara, Gizartea, Nafarroa

Tokia hartu du euskarak

Edurne Elizondo
Guztiak ele bitan. Navarra-rekin batera, Nafarroa ere bai. Gobernuak herrialdeko sarreretako seinaleak aldatzea erabaki du, eta guztiak euskaraz eta gaztelaniaz jartzea, azkenean. Nafarroako errepideetan gisako 67 seinale daude denera, ...

2016-11-112016-11-11Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Heterosexualen harrotasun eguna

Saioa Alkaiza

Autoan zihoan Manuel bakarrik, lasai, eta beste auto batekin egin zuen topo; barruan hiru mutil zeuden, kontrako noranzkoan gidatzen, eta bozina jotzeari ekin zioten, erritmo zoroz, izu ikara zabaltzeko asmoz, zalantzarik gabe. Leihatilak jaitsi zituzten. Auto biak, parez pare. Galdera bota zien Manuelek, zer edo zer sumatuta: "Arazoren bat daukazue?". Erantzuna: ezetz. Eta, hala ere, azeleragailua zapaldu eta talka egiteko imintzioa egin zuten. Ez zen kolperik izan bi autoen artean, baina, ia-ia, zentimetro batzuek baino ez zituzten-eta bereizi. Telefonoa hartu zuen orduan bakarrik zihoan gizonak, milimetrikoki ekidin zuen istripu horrek uste baino askoz gehiago iragarri baitzuen. Poliziari deitzeko asmotan zen, baina, hiru mutilak ohartu, eta martxa egin zuten. Berriz ikusi zituen geroago, ingurune berean bueltaka, taldeak emandako harropuzkeriak jantzita, paparra puztuta, zein baino zein, azala autoko txapa bezain gogorra.

"Akabatuko zaituztegu, burua moztuko dizuegu. Marikoi nazkagarriak!". Oihuak entzun zituen Mikelek. Autoan zihoazen gazte berberak ziren. Mehatxatu egin zuten, baita bertan zeuden gainontzeko guztiak ere; panikoa zabaldu zen. "Libre sentitzeko gune bat" nahi zuela adierazi du Mikelek prentsan, hori baino ez. Ezin izan zuen aurkitu, haatik. Erasoen aurrean, alde egin behar izan zuten ordura arte trankil zebiltzanek.

Beste pasadizo bat, Halloween gauekoa. Agertoki bera. Oraingoan, adin txikiko talde bat. Mutilak denak. Ehizara joanak ziren, homosexualak kolpez harrapatzera. Iruñeko Udaltzaingoa eta Foruzaingoa bertaratu ziren, hor bildutakoek abisatuta, adingabeak atxilo hartzeko asmoz.

18 urte ere bete ez zituzten mutil horiek adierazi zuten Halloween egunean beldurra pasatzeko intentzioa besterik ez zutela hilerrira joanda, eta makilak eskutan zebiltzala, zaratak entzun eta beldurtu egin zirelako, "autodefentsarako tresnak" baino ez zirela. Zelatan zebiltzala salatu dute gainontzeko guztiek, ordea, haien bila joan zirela, alegia; homosexualak ehizatu nahi zituzten homofoboak baino ez zirela gazte haiek.

Cruising gune batean gertatu zen hori guztia, gay komunitateko kide batzuek sexu harreman afektiboak izateko bisitatzen duten ingurune batean, Iruñeko hilerriaren atzeko partean, hain zuzen, Basoa deritzoten horretan.

Eta esan gabe doa gaya dela Manuel. Manuel abizenik gabe, prentsako irudietan bizkarra emanda azaltzen den gizona. Eta esan gabe doa Mikel ere homosexuala dela, hedabidean bestelako daturik eman ez duen Mikel, agian horrela ere deituko ez dena.

Zein faktorerengatik joan daitezke 18 urtera ere iristen ez diren patriarkatuaren seme osasuntsu horiek gayak ehizatzera? Bada, hain zuzen ere, patriarkatuaren seme osasuntsuak baino ez direlako, ez eroak, ez harrikada duten mutikoak, ez. Beren generoko soldadu zintzoak baino ez dira.

Orain, galdera egin dezala inork ea zer dela-eta ez dagoen heterosexualen harrotasun egun bat, eta abar eta abar.

“Etorri gurekin karrikara”
2016-11-042016-11-03Albisteak, Gizartea, Nafarroa

“Etorri gurekin karrikara”

Edurne Elizondo

Erantzunik jaso ez duten galderak nagusi dira, oraindik ere, Elhadji NDiaye senegaldarraren heriotzaren inguruan. Joan den astean zendu zen, urriaren 25ean, Espainiako Poliziaren esku. Erakunde horrek berak eman zuen heriotzaren berri. Chinchilla karrikako beren egoitzan hil zela erran zuten poliziek; ziegara eramateko zain eserita zegoela, arnasa ez zuela hartzen konturatu zirela. Biharamunean, Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiak zabaldu zuen autopsiak ez zuela indarkeria zantzurik aurkitu. Azken egunotan, halere, gizona Arrotxapea auzoan atxilotu zuten uneko hainbat bideo agertu dira sare sozialetan, eta, hainbat lekukoren hitzek lagunduta, zalantzan jarri dute bertsio ofiziala, datu askorik ez baitu jasotzen.

Nafarroako Parlamentuak eta Iruñeko Udalak azalpenak eskatu dizkiote Espainiako Gobernuaren Nafarroako ordezkari Carmen Albari. "Kezka" agertu dute erakundeok, gertatu denari buruz, eta "argitzeko" eskatu dute. Gertatu dena argitzea nahi dute, halaber, Elhadji NDiayeren herrikideek. Manifestazioa antolatu zuten larunbatean, Iruñean, Black lives matter (beltzen bizitzak axola du). Bizitza da handiena lelopean, eta karrikan agertu zuten beren mina, eta, batez ere, beren amorrua. Protestan parte hartu zuen Beltxak. "Aski da! Ezin dugu horrela jarraitu. Ezin gaituzte horrela tratatu". Ahotsa urratu zaio herrikidearen heriotzari buruz mintzatu denean. "Egunero ari dira gure kontra. Gertatu dena salatzen ari gara, eta poliziak ditugu atzetik. Baina ez gara isilduko".

Esaldi motz batean laburbildu du Beltxak euren egoera: "Afrikaren arazo nagusia Mendebaldea da; herritarren %95 baino gehiago arrazistak dira, eta poliziak ere bai. Gaizkile bagina bezala egiten digute so". Arbuioa sentitzen dute. Bakarrik daudela. Manifestazioan bakarrik direla sentitu zuten senegaldarrek. Bakarrik sentitzen dira, egunero. Iruñeko biztanle guztiei eskatu die Beltxak haiekin bat egiteko. "Benetan berdintasunean sinisten badute, etor daitezela gurekin karrikara".

Informaziorik ez

"Gardentasunik eza izan da nagusi hasieratik; zurrumurruak zabaldu dituzte, informazio argirik eta zehatzik eman gabe", salatu du SOS Arrazakeria eta Paperak Denontzat taldeetako kide Beatriz Villahizanek. Beltxak gehiago erran du. "Hainbat mediotan hildakoa bilakatu nahi izan dute errudun. Beltzak kriminalizatu nahi gaituzte".

Elhadji NDiaye atxilotzeko arrazoiak ez dira argi. Arrotxapean geldiarazi zuten Espainiako poliziek, motorrean zihoala. Hainbat herritarrek egindako bideoetan lurrean agertzen da gizona, eta haren gainean hainbat polizia. Mugitu ere ezin zen egin. "Antza, hamar polizia behar dira beltz bat menderatzeko", salatu du Beltxak. "Motorraren gainean ongi zegoen; ordubete luze pasatu eta gero, hilik zen. Karrikan hil zen. Ez zen poliziaren etxean hil. Han zirenek argi dute hori". Hainbat lekukoren arabera, hain zuzen, Elhadji NDiaye "konorterik gabe" eraman zuten poliziek Arrotxapetik beren egoitzara.

"Gertatu denak agerian utzi du polizia eredua eta polizien lan egiteko moduak aldatu behar ditugula Iruñean eta Nafarroan. Ezin dugu onartu, gaur egun, aldaketaren garai honetan, heriotza bat gertatzea polizia etxe batean, eta benetan jazo denaz ia informaziorik ez izatea". SOS Arrazakeriako kide Natalia Nilorenak dira hitzak. Poliziaren jarduera zalantzan jarri du, baina testuinguru zabalago bat eman nahi izan dio gertatu denari. "Hemen pertsona guztien eskubideak ez dira errespetatzen; ezta onartzen ere".

Migratzaileei buruz ari da Nilo. Hamaika arrazoik bultzatuta, Elhadji NDiayek bezala, beren sorterria utzi eta honat etorri direnak. "Migratzea denok dugun eskubide bat baita", nabarmendu du Nilok. "Gure bizilagunak dira, hiria partekatzen dugu, baina haien egoera administratiboak egunerokoa markatzen die. Poliziaren jazarpena sufritzen dute. Hori errealitate bat da Iruñean, bai eta Nafarroako bertze hainbat hiritan ere".

"Zigorgabetasun esparruak badaude; paperean, denak berdinak gara legearen aurrean, baina errealitatea bertzelakoa da. Migratzaileek eta haiekin lanean ari direnek egunero sufritzen dute errealitate hori. Bertzeontzat, Elhadji NDiayeren heriotzaren gisako gertaerak jazotzen direnean lehertzen da, gure begien aurrean, errealitate hori. Tristea da", gaineratu du Sare Antifaxistako Eduardo Gonzalezek.

Estereotipoek eta aurreiritziek gizartean duten indarra agerian utzi du Villahizanek. "Putzu batean dagoen lokatzaren gisakoak dira estereotipo eta aurreiritzi horiek; putzuaren beheko aldean egon ohi da beti, baina, tarteka, norbaitek ura mugitzen du, eta putzu osoa uhertu egiten da".

Ura mugitzen ez denean ere, lokatza hor dago. Horixe nabarmendu du SOS Arrazakeria eta Paperak Denontzat elkarteetako kideak. Hau da, egunerokoan arazo larriak gertatzen ez direnean ere estereotipoek indarrean jarraitzen dutela. "Errotuta dago, adibidez, migratzaileak eta ijitoak delinkuentziarekin lotzen dituen estereotipoa".

Horren atzean "asmo garbi bat" badela nabarmendu du Villahizanek. "Finean, halako estereotipoek lortzen dutena da gure eta bertzeen arteko aldea zehaztea. Hau da, ez ditugu bertze horiek gure kidetzat hartzen, ez ditugu gure talde berekotzat hartzen". Halako egoeren aurrean egoera administratibo irregularra duten migratzaileak "ikusezin" bilakatzen direla gaineratu du Villahizanek. Hori da aurrera egiteko erabiltzen duten estrategia.

Migratzaileen eguneroko errealitate horrek hainbat esparrutan badu eragina. "Erakunde publikoek duten ardura agerikoa da", erran du Nilok. Arlo horretan, "erroko arazo nagusietako bat" da migratzaile anitzek Nafarroan botoa emateko eskubiderik ere ez dutela, SOS Arrazakeriako kideak nabarmendu duenez. "Hori kontuan hartuta, nork eginen ditu legeak botoa ematerakoan ikusezin bilakatzen den sektore baten eskubideen alde?", galdetu du Nilok. Abiapuntuan "desoreka handia" dagoela erantsi du. "Batzuen eskubideak onartu ere ez ditugulako egiten", berretsi du.

Nilorekin bat egin du Villahizanek. Gehiago erran du: "Agerikoa eta oinarrizkoa bada ere, errepikatu behar dugu, behin eta berriz, eskubideak denontzat ez badira, pribilegio bilakatzen direla. Onartu behar dugu gaur egun pribilegio sistema bat dugula, eta horiek lortu ditugula bertzeak zapaltzen. Bada garaia pribilegio horiek bazter uzteko, suntsitzeko. Eskubideak eraikitzen hasi behar dugu".

Erakunde publikoen agendaren erdigunean jarri nahi dute auzia SOS Arrazakeriako kideek. Baina gizarte mugimenduetatik ere zer egin eta zer hobetu badela nabarmendu dute. Autokritikarako beharra jarri dute mahai gainean. "Gure ehun sozial eta politikoan ia ez dago militatzen duen migratzailerik. Horrek ez du deus onik erraten gure ehun sozial eta politikoari buruz; agerian uzten du huts egiten ari garela, zerbait gaizki egiten ari garela", erran du Nilok.

"Nire ustez, langile prekarizatuenen egunerokotik aldendu egiten dira gure gizarte mugimenduak", erantsi du SOS Arrazakeriako kideak. Argi du bertzeen eskubideez hitz egiten dugunean diskurtsoak huts egiten duela. "Ez garelako sarea osatzen ari berdintasunean. Zuriek ezin dute beltzen eskubideen inguruko diskurtsoa eraiki; gizonek ezin dute emakumeena osatu. Elkarrekin eraiki behar dugu, berdintasunetik abiatuta".

Baikor izateko "zirrikituak" badirela erantzun du Villahizanek, halere. "Hipotekek kalte egindakoen plataformetan erabat murgildu dira migratzaileak; etxeko langileek elkarteak osatu dituzte; eta kale saltzaileek ere sindikatua osatu dute". Talde horiek guztiak batzen dituen ezaugarria zein den argitu du Nilok: "Horietan guztietan protagonistak dira taldeotako ardatz; hau da, ez du inork haien ordez hitz egiten. Haiek hartu dute hitza".

Kide bati entzundako adibidea gogoratu du Nilok. "Kontua da denok txalupa berean garela konturatzea. Gauza da batzuek arrauna badutela, baina bertze batzuek ez. Denok txalupa berean garela onartzen badugu, ordea, denok arraun egiteko gai garela bermatu beharko dugu, aurrera egiteko". Gizarteak migratzaileak biktimatzat edo gaizkiletzat jotzeko duen joera salatu du Nilok. Eta "elkarrekin eraikitzeko" beharra berretsi du.

Antzeko ideia nabarmendu nahi du Beltxak, herritarrak bat egitera deitzen dituenean. Karrikan egoteko urratsa egin dute egunotan senegaldarrek, hitza hartu dute beren eskubideen alde, eta argi erran diete iruindarrei: "Etorri gurekin karrikara".

Elhadji NDiayeren heriotzak eragindako hamaika galderek erantzunik gabe jarraitzen dute, oraindik ere. Lerrook idatzi bitartean, hain zuzen, Espainiako Gobernuaren Nafarroako ordezkari Carmen Albak ez du azalpenik eman Espainiako Poliziaren esku zegoen senegaldarraren heriotzari buruz.