Urtero bezala, Euskal Eskola Publiko Berriaren Aldeko Jaia ospatuko du Sortzen elkarteak heldu den igandean. Aurten, Sarrigurenen izanen da festa, eta hango guraso elkartea arduratu da antolaketa lanez. Izpi berriez, eskola berria da aurtengo leloa, e...
Aldaketaren kanpaina da. Berez, arretaz aztertuz gero, alderdi guztiek aldarrikatzen dute modu batera edo bestera aldaketa. Hitz bera izan arren, ordea, esanahi polisemikoa du, eta erabiltzen duenaren ahoari erreparatu behar zaio jabetzeko egiazki ald...
Frankismoaren osteko lehen udal hauteskundeek ezustekoa ekarri zuten Iruñera. 1979ko apirilaren 3an, UCD indar garailetik 804 botora geratu zen Herri Batasuna. Emaitzek alkatetzarako atea ireki zioten ezker abertzaleari. Horra iristeko, ordea, PSNren botoak behar zituen Patxi Zabaleta HBko alkategaiak. Bi indarrek negoziazioak abiatu zituzten, alferrik. PSN prest agertu zen alkatetza HBren eskuetan uzteko, koalizio abertzaleak Nafarroako Parlamentuko presidentetza eta Altsasuko Udala sozialisten esku uztearen truke. Azkenean, HBk ez zuen onartu eskaintza, eta Julian Balduz PSNko hautagaia babestu zuen Iruñeko alkate izateko.
Gaur, ezinezkoa da HBk Iruñeko alkatetza hartzeak zer ekarriko zuen jakitea, baina, akaso, ezberdinak izango ziren hurrengo belaunaldietako indar korrelazioak. Kontuak kontu, PSNk hartu zuen boterea udalean. Eta geroztik, han bezala Nafarroako Gobernuan ere, alderdi horrek eta UPNk kudeatu dute boterea, ia salbuespenik gabe. Egun, maiatzaren 24ko hauteskundeek ekar dezaketen aldaketaz mintzo da kalea. Eta, hainbatek dioenez, inoiz baino agerikoa da "erregimenaren" aurkako gobernua osatzeko aukera. Aldaketa eskura egon daiteke, baina gobernu alternatiboa osatzeak zailtasunez betetako bidea ekarriko du. Aurretik ere ezerezean geratu da aldaketarako hainbat aukera.
1995eko maiatzeko hauteskundeek UPNren lidergoa berretsi zuten. Alderdi erregionalistak Nafarroako Gobernua hartua zuen lau urte lehenago, Juan Cruz Alliren eskutik, eta hauteskunde berrietan emaitza onak errepikatu zituen. Sendotasun horri aurre egiteko, formula berria estreinatu zen: Javier Otano sozialista presidente zuen hiruko gobernua osatu zuten PSNk, CDNk —UPNtik banatu eta Alli zuen buru— eta EAk. Urtebete baino ez zuen iraun esperimentuak: 1996ko ekainean Otanok Suitzan zituen kontu korronteen inguruko informazioa argitaratu zuen Diario de Navarra-k. Albisteak soka luzea ekarri zuen, Nafarroako historia garaikideko ustelkeria kasurik handienetakoa —Urralburu kasuarekin batera— argitara ateraz. Egoera ikusirik, Otanok dimisioa eman zuen.
Informazioa kaleratu baino astebete lehenago, Nafarroaren eta EAEren arteko lankidetza organorako egitasmoa onartu zuen Nafarroako Parlamentuak. Hainbatek horrekin lotuta ikusi du Suitzako kontuen informazioa argitaratu izana, nafar eskuinak ustelkeria kasua nahita kaleratu izan balu bezala, lankidetza organoaren proiektua hondoratzeko. Patxi Zabaleta orduko HBko parlamentariarentzat, ordea, horrek "ez zuen zerikusirik izan"; batez ere, balizko organo horrek "ez zuelako inolako ahalmenik", eta, hortaz, ez omen zelako eskuinarentzako mehatxua. Hiruko gobernua deseginda, UPNk berreskuratu zuen boterea, eta Miguel Sanz jarri zuen presidente.
UPNren hamar urteko agintaldiaren ostean, 2007ko hauteskundeek aldaketarako aukerak ireki zituzten erabat. Nafarroa Bai koalizioak ezker abertzalea ez bestelako indar abertzaleak eta Batzarre bildu zituen, legez kanporatzearen garai bete-betean, eta emaitza onak bildu zituen bozketan: 12 parlamentari. Horrek mahai gainean jarri zuen PSN eta Ezker Batuarekin batera gobernua osatzeko aukera.
Balizko gobernua osatzeko negoziazioak abiarazi zituzten indar horietako ordezkariek. Fernando Puras PSNko presidentegai eta Carlos Txibite alderdiko idazkari nagusiak akordioa lortu zuten NaBai eta Ezker Batuarekin. Baina gobernu berria benetako aukera zenean, Ferrazek bidea moztu zuen. PSNko arduradunek Madrilen erabakia irentsi zuten, Sanzi gobernu berri baterako bidea irekiz. Eta nafar gizartearen aurrean egindako promesak —PSNk erabakitzen zuela Nafarroan— ezerezean geratu ziren.
Denborarekin, argituz joan da orduko negoziazioetan gertatutakoa. PSN, NaBai eta EB gobernu berrirako ados jartzen ahalegintzen ari zirela, Miguel Sanz eta Jose Blanco PSOEko antolamendu idazkaria batu ziren Madrilen, eta akordioa erdietsi: UPN eta PPren arteko akordioa haustearen truke gobernuan jarraitzeko baimena emango ziola agindu zion Blancok Sanzi. Purasek, iaz BERRIAri eskainitako elkarrizketan aitortu zuenez, "komunikabideen bitartez" izan zuen bilera haren berri. Sanzekin egindako tratuaren ondorioz, Blancok ezezko borobilarekin jaso zituen Puras eta Txibite, Ferrazera gobernu alternatiborako akordioa aurkeztera joan zirenean. "Etsipena eta erantzukizuna" sentitu zuen orduan Purasek, eta handik egun gutxitara dimititu zuen.
NaBaiko presidentegai gisa, Patxi Zabaletak parte hartu zuen gobernua osatzeko negoziazioetan. Haren ustetan, "zintzoa" izan zen Puras eta Txibiteren jokaera. Zerbait leporatzekotan, "ausardia falta" leporatuko lioke Zabaletak Purasi, behin dimisioa emanda ere ez zelako ausartu Ferrazen inposizioa salatzen. Orduko hartan, dioenez, "Ferrazen borroka izan zen", eta Purasek eta Txibitek "beren papera jokatu zuten, baina galdu zuten".
Azkenean gauzatu ez bazen ere, balizko gobernu berrirako aukerak urduritasuna sortu zuen ordura arte boterea kudeatu zuten sektoreen artean. "Erregimena erotuta" ibili zela dio Zabaletak, eta, besteak beste, gogoan du Enrique Goñi CANeko zuzendaria haiekin bildu zela, haren etorkizunaz arduratua. Aldaketarako aukera horretan geratu zen, aukera hutsean, baina, Zabaletaren ustez, ordukoak "izugarrizko aurrerakada" eman zion abertzaletasunari, "giltzarri izan ondotik alternatiba" bihurtu zelako.
PSN aldaketaren aldeko aldarriarekin aurkeztu zen 2011ko hauteskundeetara, Roberto Jimenez buru zuela. Kanpainan, UPNrekin akordioak egitearen aurka sendo mintzatu zen Jimenez. Baina, hauteskundeen ostean, gobernuan sartzeko gonbita egin zion Barcinak PSNri, eta eskaintza onartu zuen hark. Barcinak, ordea, nahi izan duen modura kudeatu du gobernua azken lau urteetan. Legealdia hasi eta urtebetera, gobernu akordioa hautsi eta bertatik kanporatu zituen PSNko kideak. Jimenez oposiziora pasatu zen, eta UPNren aurkako diskurtsoa berreskuratu zuen. Ordurako kalean zen gizarte mobilizazioarekin bat egin nahian, Barcina gobernutik kentzeko mehatxua egin zuen.
Hitz horiek praktikara eramateko aukera izan zuen 2014 hasieran. Idoia Nieves Ogasuneko zuzendariak gobernuaren faborezko tratuak salatu zituen, eta lurrikara politikoa eragin. PSNk Barcina boteretik kentzeko mugimenduak iragarri zituen. Jimenez sendo mintzatu zen erabakiaren inguruan, eta argi utzi nahi izan zuen bere zilegitasuna: "Nafarroan, PSOE ni naiz". Ferrazek, ordea, zentsura mozioa jartzeko debekua ezarri zion PSNri, eta hitzak irentsi behar izan zituen Jimenezek. EH Bilduk, orduan, Barcinaren kontrako zentsura mozioa aurkeztu zuen, baina sozialistek ez zuten babestu.
Hala pasatu zen, beste behin alferrik, aldaketarako azken aukera. Eta gorabeherak direla medio, legealdiari eustea lortu du Barcinaren gobernuak. Hauteskunde berriek, ordea, UPNren nagusitasunaren amaiera ekar dezakete. Horretarako ados jarri beharko dute aldaketaren aldeko indarrek. EH Bilduk honezkero iragarri du PSNrekin ez duela kontatzen, baina Geroa Baik eta Podemosek ez dituzte erabat argi utzi marra gorriak. Aldaketa matematika kontua izango da, baina baita borondate kontua ere.
Nafarroa "une historiko baten atarian" egon daitekeela uste du Ricardo Feliu soziologoak (Sabadell, Herrialde Katalanak, 1972), baina "zalantza ugari" antzematen ditu orain arte argitaratutako datuetan.Inkesta gehienen arabera, lehia estua izanen da e...
Nafarroako kultur politika ofizialaren zein kultur mugimenduaren erronken inguruan hausnartu, eta balizko aldaketa batek kultur panoramari ekarriko lizkiokeen aukerak aztertzea. Helburu horrekin, mahai ingurua antolatu zuten Nafarroako Hitza-k, BERRIAk eta Euskalerria irratiak joan den asteartean, Iruñeko Katakrak kultur gunean. Aldaketarako aukera ardatz hartuta hiru hedabide horiek antolatu dituzten hiru solasaldietan bigarrena izan zen Kultura: eduki eta edukiontziak izenekoa. Eta, eztabaidarako, Mikel Soto Txalaparta argitaletxeko editorea, Oskar Estanga bertsolari eta musikaria eta Leire Urbeltz artista plastiko, ilustratzaile eta Nafarroako Arte Gaztearen azken topaketen irabazlea batu zituzten mahaiaren bueltan. Iñigo Astiz BERRIAko kazetariak egin zituen gidari lanak, eta, hasi eta berehala, anekdota bat jarri zuen mahai gainean: parez pare daude agintean dagoen gobernuko eta oposizioko kideak, Nafarroako Parlamentuko kultura batzordean. Kultur bonuaren xehetasunak azaldu ditu kargudunak, eta bonu horrentzako diru sailaz kexu oposiziokoa, gutxiegi delakoan. Halako batean bota dio arduradunak oposiziokoari: "Dena den, zergatik kexatzen zara hainbeste, gero ez bazara kultur ekitaldietara joaten?". Eta erantzun dio besteak: "Kultur jarduera askotara joaten naiz ni, eta zu ez zaitut bertan ikusten".
Adibidea baliatu zuen Astizek, gonbidatuei galdetzeko politikariekin topo egin ote duten kultur jardueretan. Umorez erantzun zuen Estangak, baietz, bertsolari izateak ekarri diola "mota bateko politikariekin" batzea. Eta umorez erantsi zuen "beste motakoak" ezagutuko lituzkeela jota kantaria balitz. Urbeltzek ere aitortu zuen politikariekin topo egin izana, eta azaldu zuen berea obra "atsegina" delako joan izan direla beragana. Berari sarri aitortutakoa ere bota zuen, eta bildutakoen barre algarak piztu: "Ze ona zure lana; besteak ez ditut ulertzen".
Kontuak kontu, ondorio bat zekarren Astizen anekdotak, nabarmenen: askotarikoak dira kultur ereduak, kulturaren kontzepzioa eta hedadura zabaltzeko aukerak beste. Gobernuko kargudunak badu berea, oposizioko kideak beste bat, eta horrela. Astizen amuari helduta, Soto izan zen UPNren kultur eredua kritikatzen lehena: "Nik pentsatzen dudan kultur eredutik oso urrun dago gaurko eredua". Eta salatu zuen eraikia dagoen ondare materiala zaintzeko erabiltzen dela inbertsioetan gehiena, sortzeko erabili beharrean. Hala, Nafarroan "benetako kultur politikarik ez" dagoela adierazi zuen, eta esandakoa azaldu: "Ez da bakarrik kultura prozesu gisa ez dela ulertzen, baizik eta helburu ere ez dela. Baliabide ekonomiko hutsa da". Eta bide horretatik segika ondorioztatu zuen: "Inbertsioak egiten dira kulturan, baina ekarriko dituzten etekinen araberakoak".
Planoa zabaldu eta kulturaren beraren esanahia argitu nahi izan zuen Estangak. Azaldu zuenez, txikitan egin zion galdera bera amari: "Zer da kultura?" Eta erantzunen faltan, berak arakatu du esanahian, "ondorio nagusi" batera iritsi arte: "Jendeak bere beharretatik harago egiten duena da kultura, gure bizitzetan gure izaera landu eta garatzeko egiten dugun oro". Horren haritik, "herri bakoitzak bere berezko kultura" duela nabarmendu zuen, baina, azaldu zuenez, "gobernu bakoitzak kultura hori komeni zaion lekura bultzatzen du". Eta, kasu honetan, Nafarroan kultura "sistema bat mantentzeko" bitartekoa dela salatu zuen, "kontsumoaren eta itxuraren" sistema, hain zuzen ere.
Aitorpen falta
Bide horretatik, herritarrak "kontsumitzaile" eta "izaki pasibo" bihurtu izana kritikatu zuen Estangak. Kultur sortzailearen estatusa gutxi batzuentzat erreserbatu izana, nolabait. Adibide batekin azaldu zuen: "Dantzari izateko, edo ez dakit zenbat klase hartzen dituzu, edo ez zara dantzaria".
Kultur sortzailearen aitorpen faltarekin du horrek zerikusia, Urbeltzen ustez. Nafarroako Arte Gaztearen Topaketetako saria jaso berri du hark, "eta pozik" badago ere, aitorpen falta sumatzen du. Nafarroako Hitza-ri eman zion elkarrizketan ere nabarmendu zuen bere kezka: "Tristea da sariak izatea gure baliabide bakarra". Eta astearteko mahai inguruan ere azaleratu zuen ezinegon bera: "Ez dut beste inor baino garrantzitsuago izan nahi. Ile-apaintzailea edo iturgina bezala, nire ofizioa aitortua izan dadin baino ez dut eskatzen".
Era berean, kulturak gainerako arloak —"ekonomia, osasuna edo hezkuntza"— eraldatzeko izan dezakeen balioa nabarmendu zuen Urbeltzek. Eta, bide horretan, artearen heziketaren garrantzia nabarmendu zuen, "bizitzari aurre egiteko beste modu baten" gisara aurkeztuz.
Gaur-gaurkoz, ordea, "elitista" eta "klientelismoan oinarritua" da UPNk eskaintzen duen kultur eredua, Sotoren ustez. Adierazi zuenez, askoz handiagoa da kultura sariei eskainitako dirua, bekei, alegia, sorkuntzari eskainitakoa baino. Alde horretatik, beka sistemaren "tranpa" gaitzetsi zuen Urbeltzek, beka jasotzen duenak dirua aurreratu behar izaten duelako kultur proiektua aurrera ateratzeko.
Esperantzarako zirrikituak
Salbuespenik gabe, UPN agintean dagoenetik martxan jarritako kultur politika kritikatu zuten solasaldiko hiru gonbidatuek. Baina poztasunerako eta esperantzarako arrazoiak ere aipatu zituzten. Batetik, modu kolektiboan, askotariko proiektuak martxan jartzeko elkartzen ari direlako sortzaileak. Jazar eta Katakrak egitasmoak dira horren adibide. "Gure herrietan, zain bagaude, argi dago betirako zain gera gaitezkeela", Estangak adierazi zuenez. Horregatik, "elkartuz gero ametsak errealak" direla azpimarratu zuen, eta "utopia" erreal bihurtzeko apustua egitearen alde agertu zen. Bere burua jarri zuen prozesu horren adibidetzat: "Gaztea nintzenean Gaintzako baserrian gitarra jotzen hasten nintzenean ez nuen pentsatuko, adibidez, gaur goizean gitarra horren aitzakian kantuan arituko nintzakeenik Iparraldeko haurrekin". Izan ere, azaldu zuenez, "ameslaritzat" hartu ohi da artea bizimodu egin nahi izaten duena. Eta, hala, muga horiek apurtzeko deia egin zuen.
Urbeltzen ustez, indibidualismorako joerak badu lotura horrekin: "Merituak behar izaten ditugu", eta horrek elkarrekin lehiatzera eraman ohi ditu sortzaileak, haren ustetan. Lehiaketek, kasurako, "ez dute laguntzen sortzaileen elkar ezagutzan". Baina, halere, taldeak sortzen ari dira haren ustez, "badagoelako kolektibizaziorako joera".
Hori dela eta, baikorra da Soto ere. Orain arte esan bezala, "alderdi negatibo bat" badagoela onartuta ere, "badago beste alderdi bat, behar beste baloratzen ez duguna, eta miragarria dena". Izan ere, "herri honetako kultur adierazpideak ikaragarriak dira". Eta, utopiaren ideiari tiraka, mahai ingurua bera erabili zuen Katakraki erreferentzia egiteko: "Hau bera bada utopia bat. Duela hamar urte esan izan baligute Iruñeko erdigunean horrelako espazio bat edukiko genukeela, ez genuke sinistuko".
Badago zer aldatua, beraz, baina baita aldaketarako aukerak eta eragileak ere. Eta maiatzaren 24ko udal eta foru hauteskundeek ekar dezaketen panorama berriak indar handiagoz bultza dezake aldaketa hori. Urte luzez eraikitako eredua egun batetik bestera aldatzea, ordea, ez da gauza erraza. Sotoren ustez, "zaila izango da kultura birpentsatzea, eta iraultza txiki bat egin beharko dugu horretarako".
Iraultza horretarako elementu batzuk, behintzat, mahai gainean dira jada. Batetik, "kartografia" baten beharra azpimarratu zuen Sotok berak, "Nafarroako kultur eskaintza Iruñean zentralizatu izanari aurre egiteko", eta, era berean, herrialdeko eragile kulturalak identifikatu eta harremanetan jartzeko. "Bestalde, aniztunak garela jakinda, bertako kulturaren birbalorizazioa ezinbestekoa da"; hala uste du Txalapartako editoreak: "Behetik gorakoa, eta kultura zentzu zabal eta parte hartzailean ulertua".
Bide berean, kultur prozesuen "instituzionalizazioaren" alde egin zuen Txalapartako editoreak, eta esparrukako elkarrizketen beharra azpimarratu zuen. Urbeltzek, bestalde, aldaketak "aniztasunaren alde egin" beharko lukeela nabarmendu zuen, eta kultur eremutik hezkuntza esparruan eragitea jarri zuen lehentasuntzat. Estangak, azkenik, urrunago eraman zuen aldaketaren beharra, eta balio sistema eraldatzearen aldeko mezua zabaldu zuen, kultura prozesuak ere alda daitezen. Alde horretatik, "gobernu jator batek" urrats berriak egiten lagunduko lukeela adierazi zuen. Eta Sotok erantzun zion: "Edo hori, edo, bestela, gobernu hori behartzeko gaitasuna izan".
Soinu berezia egiten du euriak plastiko beltzen kontra erortzean. Tap-tap-tap. Hori da Iruñeko Rodezno kondearen plazan entzun daitekeen hots bakarra, bertaratutako dozenaka lagunek isil-isilik begiratzen baitiote artistari, hark lur beltza esku artean hartu eta harlauza bustien gainean etzanda dauden boluntarioei botatzen dien bitartean. Hogeita hamar bat dira. Oinutsik. Begiak itxita. Mutu. Euritea zakartuz doa pixkanaka. Ekitaldia hasi eta berehala, dena dago blaituta: arropa, aurpegiak, harriak, oin biluziak... Honezkero, hozten hasiak dira hilotzak.
"Euria iragarria zegoen, eta zenbait lagunek galdetu didate ea bertan behera utziko dugun performance-a. Ezta pentsatu ere. Elurra edo kazkabarra botako balu ere, hementxe izanen ginateke berdin-berdin, hau beharrezkoa delako. Beharrezkoa da memoria historikoa aldarrikatzea". Hunkituta hitz egin zuen Abel Azkona artista iruindarrak (Madril, 1988) iragan den ostiralean, bere azken ekintza artistikoa egin ostean. Nafarroako Fusilatuen Senideen Elkarteko hainbat kide sinbolikoki lurperatu zituen, 1936ko altxamendu faxistan eta gerraostean eraildakoak gogora ekartzeko. Enterrados (Lurperatuak) izenburua eman dio lanari.
Azkona bera izan zen performance-aren prozesu osoa gidatu zuena: parte hartzaile guztiak bere tokian kokatzen, zapatak nahiz galtzerdiak kentzen eta boluntario bakoitzaren gainean lurra botatzen ibili zen ordu erdiz. Hala ere, garrantzia kendu nahi izan zion bere egitekoari: "Gaurko protagonista ez naiz ni, fusilatuen senideak baizik. Tolosatik (Okzitania) edo Zaragozatik (Espainia) Iruñera etorri diren horiek guztiak elkarrizketatu beharko zenituzkete", esan zien bertaratutako kazetariei. "Benetan hunkigarria da 80, 85 edota 90 urteko gizon-emakumeak hemen ikustea. Euren gorputzak eman dituzte artea eta memoria uztartzen dituen proiektu honetarako, eta hori txalogarria da".
Boluntario horietako bat izan zen Arcadio Ibañez San Juan, Miranda Argako bizilaguna. Haren baratzetik ateratakoa zen performancean erabilitako lur guztia. Bost senide hil zizkioten Ibañezi 36ko gerraren ondorengo urteetan: aita eta lau osaba-izeba. Haien gorpuak desagerturik daude oraindik, baina Deikaztelu inguruan egon litezkeela uste du. "Zantzuak baditugu, baina gorpuak lurretik ateratzeak dirutza balio du, eta inork ez digu zentimo bakar bat ere eman". Azkonaren ekintza artistikoak "atsekabea" eragin ziola esan zuen. "Lur jota nago, bizipen mingarri asko gogoratu ditudalako bat-batean, eta halako oroitzapenak ez dizkiot inori opa".
Faxismoaren monumentua
Azkonarentzat, ezinbestekoa zen norbanakoen oroitzapen horiek guztiak Iruñeko Erorien Monumentuaren aurrean biltzea, "herri honetan dena baita tabu". Artista iruindarrarentzat, Rodezno kondearen plaza "memoriarik ezaren hiriburua" da. "Nik arte ikasketak egin nituen gaztetan, eta Erorien Monumentua ez da artea. Diktadoreei gorazarre egiten dien eraikin faxista bat besterik ez da. Horrexegatik, plaza hau faxismoaren biktimen senideekin betetzea itzela da, historiari buelta ematea da".
Francoren alde borrokatu zirenak omentzeko eraiki zuten Erorien Monumentua, eta ikur frankista ugari biltzen ditu eraikinak oraindik ere. Ikurren legea betetzeko asmoz, gehienak estali zituen UPNren gobernuak, baina ez zituen ezabatu. Horrez gainera, Mola eta Sanjurjo jeneral kolpisten hilobiak daude monumentuaren sotoan, eta haien omenezko meza egiten da urtero, uztailaren 18ko altxamenduaren urteurrenean. "Historia beltz hori ere azaleratu egin behar dugu", azpimarratu zuen Azkonak iragan ostiralean. "Azpijoko honek jarraipena izanen du etorkizunean ere, Espainia memoria historikoa errespetatzen hasten den arte. Pertsona hauek guztiek erantzunak behar dituzte, euren senideak lurperatu ahal izateko, harrotasun osoz, eta, batez ere, orain arte jaso ez duten errespetuarekin".
Azkonaren esanetan, Enterrados egitasmoa hainbat hiritara eramanen dute. "Madrilen, esate baterako, erakusketa eginen dugula berretsi digute, baina munduko hainbat herrialdetara ere zabaldu nahi dugu proiektua". Iruñeko performancean ateratako argazkiekin eta bideoekin osatuko dute erakusketa hori.
Azkona ibilbide luzeko artista da. Kutsu autobiografikoa duten performance ikusgarriek osatzen dute bere obraren ardatz nagusia, baina azkenaldian, salaketa, gizarte arazoak eta politika uztartzen dituzten lanek lortu dute oihartzunik handiena.
Ogibidez irakaslea da Juan Carlos Etxegoien Xamar (Garralda, 1956), eta aspalditik ari da euskararen inguruko ikerketa eta dibulgazioan lanean. Aho bizarrik gabe mintzo da gaiaren inguruan.
Mapa soziolinguistikoa aurkeztu zuen Nafarroako Gobernuak otsailean, eta denetariko balorazioak piztu ditu. Zein da zurea?
Nafarroan gertatzen dena leku guztietan gertatzen dena da, baina hemen areagotzen da. Ezagutza, bistan da, hazi da, batez ere D eredua dagoelako eta ikasten delako. Tira, guk ere gure garaian latina ikasten genuen. Hizkuntza hila zen, eta hila segitzen du. Alegia, hizkuntza baten erabilera bermatzeko, neurriak behar dira, eta, argi dagoenez, Nafarroan ez dira hartu. Hemen ez dago elebitasunik, hemen diglosia dago. Hizkuntza bat ezagutzeko beharra dagoenean, argi dago bestearen tokia non geratzen den.
Beraz, administrazioarena da huts-hutsean datu horien erantzukizuna?
Hori ere ez nuke esango. Betikoa da; politika, zentzu zabalean, denok egiten dugu egunerokotasunean. Eta, alde horretatik, guk ere badugu erantzukizunik. Gu hiztun gisa, eta, bertze aldetik, oposizioko politikari gisa ere. Oposiziotik ere egiten ahal da politika, eta politika hori abertzaleen aldetik ere eskas ikusten dut. Hizkuntza komunitatearen minimoen azpian dago beti.
Eta euskalgintzari dagokionez? Bidegurutze batean dagoela entzuten da azkenaldian.
Bai, baina euskalgintza, funtsean, gizartearen ispilu da. Harrigarria litzateke hizkuntz komunitateak behera egitea eta euskalgintzak gora. Ez da posible, bata bestearen ondorio baita. Bidegurutzean dagoena, beraz, herria da. Nekez hartu ahal dira neurriak euskalgintza sustatzeko ez badira neurriak hartzen hizkuntza komunitatea garatzeko.
Eta zeintzuk dira neurri horiek?
Betikoak dira, eta aspalditik daude formulatuak. Hasteko, hizkuntza baloratu behar da, eta bederen eskualde euskaldunean hizkuntza baloratua izatea lanpostuentzako, baina eremu euskaldunean ere ez da gertatzen hori. Gure ibarra, Aezkoa, eremu euskaldunean dago, eta orain arte egon den diferentzia bakarra da D eredua dagoela, baina hori eremu mistoan ere bada.
Ahalduntzearen ideia asko errepikatzen da azken aldian. Diskurtsoan indarra du, baina kaleko hiztunak ba al daki nola ahaldundu? Zer egin dezake?
Hor eragin handia du ohartzen ez garen gai batek, motibazioak. Arras ona da ekimen handiak egitea, deitu Korrika, Nafarroa Oinez... Ahalduntzeko ekimen horiek egiten oso onak gara, eta beharrezkoak dira, baina ez hori bakarrik: eguneroko motibazioa behar dugu. Eta hemen etengabe lantzen den motibazioa da euskara haustekoa, edo, beste era batera esanda, erdararen aldekoa.
Ahalduntzearen adibide praktikoa izan dugu asteon, Gaizka Garitanorena, hain zuzen ere.
Bai, oso adibide polita izan da, eta arras ongi egina. Baina arazoa ez da euskara Almerian, hori anekdota bat da; arazoa hemen dugu. Bitartean, beste Garitanok, Martinek [Gipuzkoako ahaldun nagusia], Donostia 2016rako Pablo Berasategi hautatu du kudeatzaile gisara. Bai Garitanok eta baita Donostiako alkateak ere esan dute kudeatzaile ona dela, euskaraz jakin ez arren. Hori PPren urteetako diskurtsoa da. Eta oso arazo larria da. Zeren gainean ari dira eraikitzen herria? Mingarria da.
Euskalgintzaren ibilbide osoari erreparatuz, eraikuntzakoa izan da azken 40 urteetako fasea: ikastolak, euskaltegiak, hedabideak...Zer dagokie egitea belaunaldi berriei?
Nik ez dut uste dena eraikia dagoenik, oraindik ere egiteko anitz dago. Gainera, ez gara ohartzen, baina eraikitako guztia, eta gure egoera politikoa kontuan hartuz, arras hauskorra da. Egun batetik bestera eror daiteke. Euskaltegien munduan hori sumatzen da, oso prekarioa da. Ikusi beharko litzateke nola zeuden euskaltegiak Iruñean duela 30 urte, ez du zerikusirik gaur egun gelditzen denarekin. Beti airean gaude, diru-laguntza baten menpe, edo limosna baten menpe. Eta beldur naiz D ereduarekin berdin ez ote den gertatuko, baitakigu zer oztopo jartzen dituen gobernuak alor guztietan. Pentsatzen dugu ez dakit zer egina dugula, baina hurrengo egunean eror daiteke.
Beraz, oraindik ez gaude biziraupenetik normalizaziorako saltoa emateko moduan?
Ez, ezta gutxiagorik ere. Biziraupena ez dago bermatua, eta hori Unescok berak esana da. Gertatzen dena da beharbada gogorra dela hori erratea, eta ez dugula aditu nahi. Hori ere ulertzen dut.
Badirudi euskalgintza gauzak komunikatzeko modua aldatzen ari dela. Mezu baikorrak lehenesten dira, ezkorren lekuan.
Bai, ados nago, mezu eraikitzaileak zabaltzen dira, eta hala behar du. Gurea negar egitea izan da. Eta, adinarekin, norbera aspertzen da egunero entzuteaz zer gaiztoak diren eta zein den egin diguten azkena. Beraz, egin behar dena da eraikitzea, baina sendo, eta ez du balio bakarrik besteei leporatzea. Jon Sarasuak ongi planteatzen du Euskara jendea dokumentalean: kontua ez da botila erdi hutsik edo erdi betea dagoen; botila hautsita dago, aspalditik. Ahalegin guztiak egonik ere, galera bat izaten da, horregatik ez da sekula betetzen.
Nafarroan eman litekeen aldaketaz asko hitz egiten da azken aldian. Zer ekarriko lioke horrek euskaren egoerari?
Nik arras zaila ikusten dut aldaketa. Gero eta zatiketa handiagoak daude, eta, beraz, gero eta zailagoa da akordioak egitea. Edonola ere, zaila dena da, nornahi iritsirik ere, UPNk baino makurrago egitea. Edonola, ez da posible istorio hau garaiaren araberakoa izatea, hauteskundeei edo balizko aldaketa bati begira. Ez, egunerokoa da, eta oposizioak ere ohartu behar du hizkuntzaren inguruan gogoeta sakona egin behar duela, eta praktikara eraman. Oraindik asko da egin dezakeguna; gai zabala da, eta gauza anitz egiten ari gara, baina ezin da kontu koiunturala izan.
Euskararen aldeko borroka ez da ehun metroko lasterketeta, maratoia baizik". Hizkuntzaren normalizaziorako bidea lasterketa luzea da Kontseiluko ildo politiko-instituzionaleko arduradun Iñaki Lasaren ustez. Zenbaitetan sufritzea eskatzen du; besteetan, berriz, erosoago egotea. Une atsegin horietako bat izan zen, baina, apirilaren 25ean Iruñeko Anaitasuna kiroldegian egindako ekitaldia. Euskararen aldeko maratoiean aritzen diren korrikalariak aktibatzeko gunea.
Nafarroako Hitza-k, BERRIAk eta Euskalerria irratiak antolatutako Nafarroa ofizialetik, Nafarroa errealera jardunaldietako lehen hitzorduan esan zituen hitzok Lasak; AEK-ko Helios del Santo eta IKAko Nekane Otamendirekin batera Katakrak liburu dendan egindako solasaldian. Euskalgintzaren egoera aztertu zuten hirurek, eta erronkez ere mintzatu ziren.
Maiatzaren 24ko hauteskundeei begira jarri ziren hiru solaskideak etorkizunaz hitz egiterakoan. Gobernu aldaketa ezinbestekoa da euskalgintzako ordezkarien ustez, horrek hizkuntza politiketan aldaketak egitea ahalbidetu dezakeelako. Horretara bideratzen ari dira indarrak orain, Anaitasunako ekitaldia ere aldaketa erdiesteko egin baitzuten.
Helburua hitz gutxitan laburtu zuen IKAko Nekane Otamendik: "Orain arte egin duguna plazaratu genuen Anaitasunan, eta funtsezko laguntzaile izan diren euskaldunei esker ona erakutsi genien". Aldaketa lortzeko herritarren berpiztea beharrezkoa dela iritzi diote hirurek. UPNren gobernua inoiz baino ahulago dago, Lasaren iritziz; eta, beraz, aldaketa inoiz baino posibleagoa dela uste du: "Jendea aktibatu behar dugu aldaketa posible egiteko".
"Berezia" izan zen Anaitasunako festa, solaskideen aburuz. Manifestazioa ez egitea erabaki zuen Kontseiluak, eta horretan asmatu dutela uste dute Lasak, Otamendik eta Del Santok. "Giharra erakusteko helburua izan zuen, eta herritarrok ahalduntzeko tresna izatea garrantzitsua izan da", uste du AEK-ko kideak. Antzera iritzi dio Otamendik ere. "Bestelako kutsu bat eman zion ekitaldiari manifestazio formatura mugatu ez izanak".
Euskararen normalizazioak behar dituen lau zutabe aurkeztu zituzten ekitaldian: corpus juridikoa, plangintzak, baliabideak eta herri gogoa. Eta azkeneko zutabe hori azpimarratu zuten gehien solaskideek Katakraken. Euskara baztertzeko antolatutako hizkuntza politika du Nafarroako Gobernuak, Del Santoren ustez: "Azken urteotan gobernuak gehien egin duena herri gogoa ukitzea izan da". Hezkuntza politika da adibiderik garbiena, haren ustez.
Makillatu gabeko politika
Orain arteko hizkuntza politika UPNren interesen araberakoa izan da, Lasaren ustez ere. "Hizkuntzaren kontrola hartu dute. Zertaz hitz egiten den eta nola hitz egiten den erabaki dute gobernutik". Eta hizkuntza politika egokia garatzeko hamahiru proposamen landu ditu Kontseiluak. "Ezinbestekoak" dira, hiruren ustez. "Euskara normalizatuko bada puntu guztiak beharrezkoak izango dira", azaldu zuen Otamendik.
Maiatzean foru gobernu berria osatuko balitz, euskararen alorrean ezer gutxi eginda ere, hori aurrerapauso edo aldaketa gisa aurkeztu daitekeela uste du Lasak. Eta horrek kezkatu egiten du. "Euskarak ez du makillajerik behar". Errotiko aldaketa behar da, eta hori lortzeko landu dituzte hamahiru puntuak.
Geroa Bai, Podemos-Ahal Dugu eta EH Bildu taldeekin batu da Kontseilua orain arte, proposamenen inguruan hitz egiteko. "Gaur-gaurkoz, ez dugu ezezkorik jaso", azaldu zuen Lasak. Hizkuntza politikak "harreman konplizeak" behar dituela azaldu die Kontseiluak zehazki talde politikoei: "Alor instituzionaletik bakarrik ezin da hizkuntza normalizatu, eta alor sozialetik bakarrik ezta ere". Hizkuntzaren normalizazioa lortzeko aldaketan "eraginkortasunez" sartzea eskatu diete alderdiei.
Botere instituzionalak, halere, bestelako lana ere badu, Lasaren iritziz: "Hurrengo gobernuak duen lanik zailena ez da izango neurriak abian jartzea; baizik eta diskurtso berriak elikatzea, eta alor horretan iniziatiba hartzea". Orain arte, euskararen kontrako mezuak nagusitu direla salatu zuen: "Nola ez da posible izango diru bitartekoak handitzea? Logikaren barnean sartzen diren puntuak dira, baina utopikoak edo zailak ikusten ditugu". Euskalgintzak duen arazo bat da, haren aburuz. "Aurreiritziak sortu dituzte, eta aurreiritziek gure portaera definitu dute". Euskararen aldeko borroka ahultzen duten jarrerei buelta emateko beharra azpimarratu zuten solasaldian.
Euskararen prestigioa
1996. urtean UPN agintera itzuli zenetik gaur arte bi hamarkada igaro dira, eta denbora horretan, euskalgintzan diharduten eragileek "eraso zuzena, planifikatua eta etengabekoa" pairatu dutela nabarmendu zuten hiru hizlariek. Otamendiren esanetan, ordea, gobernuak egindakoen artean, hizkuntza zokoratzea, ikusezin bihurtzea, izan da kolperik latzena: "Euskara ez prestigiatzea, gizartean ezezagun bihurtzea, ezkutatzea... horrek guztiak ekarri du euskara ikasteko motibazioaren hoztea. Euskara presente badago, jendeak entzun dezake eta, jakinminez, ikasteko hautua egin; euskara ezkutatzen badugu, ordea, jakinmin hori ezinen dugu piztu eta, ondorioz, ezingo ditugu ikasle berriak erakarri. Estrategia bikaina izan da hori UPNren intereserako".
Del Santok bat egiten du ikuspegi horrekin. "Euskaltegien egoera txarraz hitz egiten dugunean, jasotzen ez ditugun diru laguntzak dira burura datozkigunak. Baina arazoa ez da horretara mugatzen. Gaur egun, euskara zokoratuta dagoen hizkuntza da. Administrazioaren lan deialdietan ez da euskararen ezagutzarik eskatzen; Ogasun sailean lan egiteko, adibidez, 10 puntuko saria ematen dute alemaniera edota ingelesa jakiteagatik, euskararengatik ez".
Otamendiren irudiko, baina, lotura zuzena dute prestigioaren galerak eta itotze ekonomikoak: "Estrategia horren ondorioa argia da: motibazioaren apaltzea, matrikulazio datuen murrizketa, diru laguntzen desagerpena eta abar". Azken horri dagokionean, egoerak okerrera egin du azken urteetan. "Lehen, lanordu bakoitzeko, 0,80 euro inguruko laguntzak ematen zizkiguten. Mixeria bat. Orain, ezta zentimo bat ere".
Euskararen normalizazioa galarazi duen faktore nagusietako bat, baina, Euskararen Legea izan da. Nafarroako Legebiltzarrak otsailean onartu zuen arauaren erreforma, eremu ez-euskalduneko herrietan D eredua ezartzeko "gutxieneko eskaera badago". Lasarentzat, "urrats txiki bat da" aldaketa hori. "Pozten gara, baina ez da nahikoa inondik inora". Ildo beretik, Nekane Otamendik uste du euskararen kontrako harresian egindako "arrakala txiki-txiki bat" besterik ez dela legearen erreforma. "Gaur egun, euskaldunon eskubideak ez dira bermatzen: euskara ikasi nahi duen pertsona batek ezin du halakorik egin, eskatzaileak gutxieneko kopuru batera iristen ez badira. Aldiz, eremu euskaldunean, nahikoa da gaztelaniaz ikasi nahi duen pertsona bakarra egotea, G eredua ezartzeko".
UPNren mapa eraisten
Nafarroako euskaldunen artean kalapita sortu duen beste auzi bat mapa soziolinguistikoarena izan da. Jose Iribas Hezkuntza kontseilariak otsailaren hasieran aurkeztu zuen ikerlana, eta zonifikazioa justifikatzeko erabili zituen emaitzak. Izan ere, mapa horrek emaitza positiboak eskaintzen ditu euskararen ezagutzari dagokionean, baina eremu euskaldunean hizkuntzaren erabilerak atzera egin duela nabarmentzen du. Asteazkeneko mahainguruan, Iñaki Lasak zalantzan jarri zuen emaitza horien zilegitasuna: "Lehenik eta behin, ikerlanaren iturria ez da batere fidagarria. Errolda egin zen lagin bat hartuta, eta familiako kide bati beste guztiei buruz galdetuta. Ez dakigu datu horiek zehatzak diren ala ez. Bestalde, Eustat eta INE institutuek zabaldutako datuen artean 300.000ko aldea dago. Beraz, ikerlan hori ez da fidagarria".
Kontseiluko arduradunaren aburuz, euskara Nafarroan "hazten ari da", eta hori ez dago zalantzan jartzerik. Hala ere, hazkunde horren kalitatea ere neurtu beharko litzatekeela uste du: "Eskolatik ateratzen diren ikasleen euskalduntze maila ez da homogeneoa, beste hainbat faktore kontuan izan behar direlako, baina sailkapena egiterakoan, Nafarroako Gobernuak balio homogeneoak balira bezala neurtu ditu".
Azkenik, euskaraz hitz egiteko aukerak ere aintzat hartu behar direla nabarmendu zuen Lasak: "Aukerak egokiak direnean, euskaldunek arazorik gabe egiten dute belaunaldien arteko transmisioa, baina aukera horiek ez daude bermatuak beti".
Atzo 36. aldiz ospatu zuten Nafarroaren Eguna Baigorrin (Nafarroa Beherea). Nafarren arteko harremanak saretzeko helburua du jaiak. 1979an egin zuten lehen aldiz, Baigorriko eskaintza kulturala nahikoa eskasa zela iritzita. Euskarak indargune handirik ez zuen garai hartan, eta hari bultzada bat ematea ere bazen jaiaren helburua. Nafarroako Egunaren argazki galeria. Egun, Basaizea elkarteak antolatzen du Nafarroaren...
Mikel Aveiro eta Adrian Larrañaga txalapartariek, Angel Lopez de Toro flamenko kantariak, Simon Moreno gitarra jotzaileak eta Giliyo perkusionistak osatzen dute Berriketan taldea. Erritmoan oinarritutako taldea da, baina bi estilo herrikoi batzen dituena: flamenkoa eta txalaparta. Berriozarko Kultur Etxean eskainiko dute hurrengo kontzertua, igandean, 19:00ean. Sarrera zortzi euroan eskuratu daiteke.