Sustraiak behar du non errotu
Mar 16, 20182018-03-15Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Ingurunea, Nafarroa0

Sustraiak behar du non errotu

Edurne Elizondo

Wallmapu mapan jarri dute. Izen bereko Euskal Herriko elkarteko kideak Nafarroako Parlamentuan izan dira, eta maputxeen herrira begira jarri dituzte talde politikoetako ordezkariak: Txileko eta Argentinako gobernuen administrazioaren pean sufritzen ari diren errepresioaren berri jaso eta zabal dezaten; egoerari buelta emateko presioa egin dezaten. "Laguntza eske gatoz, maputxeen aldeko adierazpen instituzionala eskatzera", erran zuten Wallmapu Euskal Herria elkarteko Gabi Basañezek eta Mery Ann Garlingek, parlamentarien aurrean otsailaren 20an egindako agerraldian. Adierazpena onartzeko zain dira orain.

Lurrari lotutako herria da maputxeena; lurra da mapu, eta jendea, berriz, txe. Beren lurraldeari erraten diote Wallmapu: inguruko lurra. Egun, Txileren eta Argentinaren artean banatuta dago lurralde hori; 1,8 milioi maputxe inguru bizi dira Txilen —Ulumapu deitzen duten lurraldean—, eta 200.000 inguru Argentinan, Puelmapun. Kolonizazioaren ondorioz, lurralde horren %10 dago bakarrik maputxeen esku, gainontzekoa enpresek eta latifundistek hartua dute. Maputxe gehienak Hego Konoaren hegoaldean bizi dira, estatuek kendu ezin izan zizkieten lurretan.

Espainiako konkistatzaileak Amerikara iritsi zirenetik Abya Yala erraten zioten jatorrizko biztanleek, lurrari eusteko etengabeko borrokan aritu dira maputxeak. Galdutakoa berreskuratzeko azken hamarkadetako nahiak eta bide horretan egindako urratsek ekarri dute jazarpenak gora egitea.

Errealitate horren adierazgarri, hainbat datu jarri dituzte mahai gainean Wallmapu Euskal Herriko kideek: 2001etik, Pinocheten diktaduran onartutako terrorismoaren aurkako legedia ezartzen diola Txilek maputxeen herriari, adibidez. "Legedi horrek ekartzen du, bertzeak bertze, maputxeak hiru urtez espetxean sartzeko aukera, epaiketarik egin gabe".

Horixe nabarmendu zuen Garlingek parlamentuan, eta horixe berretsi du elkarte bereko Iban Gartziak ere. Maputxeen aurkako errepresioari buruz gehiago erran du: "Atxilotzeak, torturak, bai eta hilketak ere eguneroko kontua dira Wallmapun".

Multinazionalen interesak

Gertutik ezagutu du Gartziak eguneroko hori. 2016ko otsailean joan zen Wallmapura lehendabizikoz, eta handik ia sei hilabetera atxilotu, eta kanporatu egin zuen Txileko Gobernuak. Urte bereko irailean Wallmapura itzuli zen irundarra, bigarren aldi horretan Argentinako Gobernuaren administrazioaren pean dagoen eremura. Bost hilabetez egon zen, eta handik bueltan hasi zen Wallmapu Euskal Herria sortzeko proiektua mamitzen.

"Urte batean lau maputxe hil dituzte", nabarmendu du Gartziak. Haien alde ari zen Santiago Maldonado gazte argentinarraren hilketa ere gogora ekarri du Wallmapu Euskal Herria elkarteko kideak. Iazko abuztuaren 1ean desagertu zen, maputxeen aldeko protestetan parte hartu eta gero. Urriaren 17an aurkitu zuten Maldonadoren gorpu hila. "Santiago Maldonadoren heriotzak oihartzun zabalagoa izan du zuria zelako, eta argentinarra. Askok esan dute Maldonadorena izan dela lehendabiziko desagertzea demokrazia garaian, eta hori ez da egia. Maputxe asko desagertu dira aurretik ere. Haien aurkako arrazakeria oso handia da".

Arrazakeria, kolonialismoa, pobrezia, kulturaren eta lurraren galera... Anitz dira maputxeak jotzen dituzten auziak. Denek, halere, badute ezaugarri komun bat, gaur egun: enpresa multinazional handien interesek duten indarra, baliabideak dituzten lurrak mugarik gabe ustiatzeko. Tartean, maputxeenak. Enpresa horien jarduerak ekarri du, batetik, lurren galera, eta, bertzetik, maputxeek lur horiekin duten lotura eta harreman propio eta berezia suntsitzea.

Jatorrizko herri bat da maputxeena, kultura, sinismen eta hizkuntza propioa dituena, eta halaxe azaldu zuen Basañezek Nafarroako Parlamentuan. Wallmapu Euskal Herria elkarteko kideek maputxeen eusteko gaitasuna nabarmendu dute, batez ere. "Espainiako konkistatzaileei aurre egin zieten; haiekin akordioak egin behar izan zituzten, ezin izan zituztelako mendean hartu", gogoratu dute. Herri idependentea izatea lortu zuela erantsi dute, 1885. urtean Txilek eta Argentinak kanpaina militar banarekin maputxeen aurka egin zuten arte. "Milaka eta milaka maputxe hil zituzten; kontzentrazio esparrutara eraman eta behartutako lanak egin behar izan zituzten ere".

Txileko eta Argentinako diktadurekin egoerak okerrera baino ez zuen egin maputxeentzat. Gaur egun, enpresa hidroelektrikoak, basoen esplotazioan ari direnak edo meategiak ustiatu nahi dituztenak dituzte maputxeek aurrean. Enpresek dute boterea, eta desorekaz betetako errealitate horretan maputxeak dira gehienetan galtzaile. "Natura arpilatzen ari dira, eta baliabideak lapurtzearekin batera, bizitzeko moduak eta harremanak suntsitzen ari dira". Pobrezia du egoera horrek ondorio, batetik, eta aldatu nahi dutenen kriminalizazioa, bertzetik.

Horri buruz anitz daki Ruben Colliok. Maputxea da. Bere komunitatean Austriako RP Global enpresa hidroelektrikoaren asmoen aurka aritu dira borrokan. Gisako multinazionalek ekarri dute, bertzeak bertze, maputxeen lurren galera eta uraren pribatizazioa. Colliok eta haren bikotekide Macarena Valdesek ozen salatu dituzte beren lurren aurkako proiektuak. Beren salaketak izan du ondoriorik: 2016. urteko abuztuan, Macarena Valdes hil egin zuten. "Urkatuta aurkitu zuten. Aurretik, enpresaren asmoen aurka egiteagatik mehatxua jaso zuen", azaldu du Gartziak. "Denok argi genuen ez zuela bere buruaz beste egin".

"Emakume, maputxe eta borrokalari sutsua zelako hil dute; bere lurra defendatzeagatik", erran zuen Colliok, argi eta garbi, Valdesen heriotza gertatu eta gero. Valdesen familiak ez du amore eman, ordutik, eta emakume maputxea hil zutela erakusteko ahaleginak eman du fruiturik. Joan den urtarrilean jendaurrean agertu zen Ruben Collio eta ezagutarazi zuen Valdesen gorpuari bigarren autopsia bat egitea lortu zutela, eta autopsia horren emaitzak agerian utzi zuela, zalantzarik gabe, emakumeak ez zuela bere buruaz bertze egin. "Hil zuten, eta, gero, bere gorpua zintzilikatu zuten".

Bigarren autopsiaren emaitza ezagutu zuenetik, Valdesen heriotzari buruzko auzia berriz zabaltzea izan da Collioren helburu nagusia. Oraingoz, halere, Txileko justiziak ez du aintzat hartu eskaera hori.

"Hemendik egin behar dugu lan Valdesen heriotza argitzeko eta erantzule guztiak agerian uzteko", erran du Iban Gartziak. Lan horren barruan kokatu du Wallmapu Euskal Herriak Nafarroako Parlamentuan egindako agerraldia, bai eta erakunde horretako batzordearekin egindako lan saioak ere. "Gure elkartearen tokia herri mugimenduan dago, baina argi dugu erakundeek ere egiten ahal dutela presioa, eta horren alde egin nahi dugu". Wallmapuren eta Euskal Herriaren arteko zubi izan nahi du izen bereko hemengo elkarteak. Elkar babesteko, elkarri irakasteko.

Salaketa saritua
Mar 16, 20182018-03-15Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Salaketa saritua

Edurne Elizondo

Saria jaso du bere lanak; eta saria jaso du lan horien bidez egin nahi duen salaketak ere. Horixe nabarmendu du Tras Los Muros ekintzaile antiespezistak, Picture of The Year International nazioarteko sari ospetsua irabazi eta gero. 2014. urtean sinatu zuen Tras Los Murosek bertze animalien zapalkuntza eta erabilera agerian uzten zuen bere lehendabiziko argazki erreportajea: Iruñeko sanferminetan egin zuen. Orain, lau urte joan eta gero, Hiltegi izenburuko irudi sortaren bidez jaso du kazetaritza grafikoaren arloko sari garrantzitsuenetako bat. "Lana saritu dute, bai eta lan horrek egin nahi duen salaketa ere", berretsi du argazki kazetariak.

Animalien askapenaren aldeko ekintzailea da Tras Los Muros proiektua mamitu duen pertsona. Iruñeko sanferminetan ez ezik, Euskal Herriko bertze hamaika txokotan ere atera du kamera, bertze animalien zapalkuntza eta erabilera salatzeko. Picture Of The Year International sariak nabarmendu duen irudi sorta, berriz, Mexikon egin du Tras Los Murosek. Saritutako argazkiekin batera, Hiltegi izenburuko dokumentala ere osatu du ekintzaileak, bai eta hiltegien inguruko ikerketa lan zabala ere. 50 hiltegi ingurutan sartu da.

Hiltegietan egindako ikerketa horrek, hain zuzen ere, munduko edozein txokotan gertatzen den errealitate bat islatzen duela erran du, argi eta garbi, Tras Los Murosek: "Hainbat kontu zehatz bazter utzita, ikerketak erakusten du edozein hiltegitan gertatzen dena. Animaliak hiltzen dituzte espazio horietan. Denok dakigu hori, baina gizarte gisa ez dugu egin, oraindik ere, horri buruzko gogoeta sakon bat".

Gogoeta hori abiatzea da Tras Los Murosek egindako argazkien helburua, hain zuzen ere: "Heriotzaren fabrikak dira hiltegiak, eta fabrika horietan sartzeko atea ireki nahi dut, irudien bidez. Heriotzaren fabrika horiek zilegizko espaziotzat hartu ditugu, bai eta beharrezkotzat ere", erantsi du.

Berri gutxi, tarte txikia

Duela lau urte martxan jarri zenetik, behin baino gehiagotan erran du Tras Los Murosek kazetariek egin beharreko lana egiten dutela bera bezalako ekintzaileek; oro har, bertze animaliek sufritzen duten zapalkuntzak tokirik ez duela hedabideetan. Horregatik, hiltegien egunerokoa islatzen duen argazki sorta saritu izana "pizgarritzat" hartu du. "Etsigarria da, anitzetan, bertze animalien zapalkuntza hedabideetara ailegatzeko zenbat lan behar den konturatzea; ederki dakite esparru horretan lanean ari diren erakundeek".

Oraindik ere hedabideetara bertze animalien zapalkuntzari buruz ailegatzen diren berriak "gutxi" direla eta eskaintzen zaien tartea "txikia" dela erran du Tras Los Murosek. Onartu du, halere, azken lau urteotan berak egin duen lanak izan duela oihartzuna, bertzeak bertze, sare sozialetan, eta jende anitzek jo duela beregana ahalegina eskertzeko. "Sortu den eztabaida eta bertze animaliengan dagoen kezka, halere, ahalegin kolektibo baten emaitza da, argi eta garbi. Kezka hori, gainera, gero eta handiagoa da. Ezin dugu ahaztu milaka pertsona aritu direla eta ari direla, hamarkadaz hamarkada, animalien askapenaren alde lanean", nabarmendu nahi izan du.

Euskal Herrian ere, sortzen ari dira bertze animalien erabilera salatzeko taldeak. Nafarroan, bertzeak bertze, LiberAbere ari da. Tras Los Murosek, halaber, Donostiako Askekintza taldeko kideekin lan egin du, zenbaitetan. Talde horrek Gurean izenburuko dokumentala aurkeztuko du datorren astean, Euskal Herriko bestetan gertatzen den animalien zapalkuntza eta erabilera agerian uzteko; Iruñeko sanferminetan gertatzen dena ere bai. Dokumentalarekin batera, Tras Los Murosek egindako argazki sorta zabaldu du taldeak.

Lanean jarraituko du ekintzaileak. Kide batek animatu zuen Picture of The Year sarira aurkezten. Sariaren bultzada jaso du orain. Lanean, salatzen segitzeko.

Mar 16, 20182018-03-15Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Zuentzat, zuekin, zuei

Lur Albizu Etxetxipia

Planto eginen genuela esan, eta egin dugu. Ez dugu inoren leziorik behar, badakigu zertan ari garen. Emakumeek*, feminismoek, kaleak hartu ditugu. Geratzeko etorri gara. Kontuan hartuko gaituzue? Kontuan hartuko dituzue militatzeko beste erak? Kontuan hartuko dituzue gauzak egiteko moduak? Kontuan hartuko duzue beste inon baino askoz emakume* gazte gehiago bildu dela prozesu honetan? Aintzat hartuko duzue emakumeon* hitza, edo erabakiak zuen kabuz eta zuen "kudeaketetan" hartzen jarraituko duzue?

Hitz hauek greban parte hartu zenuten emakume* guztiei. Azken aste eta hilabeteetan gelditu gabe lanean ibili zareten guztiei. Egunero greban pentsatu duzuenei, ekitaldiak prestatzen egon zaretenei. Batzarrak antolatu dituzuenei, batzuk eta besteak prestatzeko erotu zaretenei. Hasieratik honekin aurrera egin behar zela zenekitenei. Konbentzituta zeundetenei eta apustu erraldoia egin duzuenei. Txandak egin dituzuenei; ahal zenutena egiteko prest agertu zaretenei.

Gertukoen eta ez hain gertukoen zalantzak (pazientzia handiz) argitu dituzuenei. Herriz herri batzarrak, egitasmoak eta ekintzak loratu dituzuenei. Lehen haziak jarri zenituztenei. Amantalak zintzilikatu dituzuenei. Bideoak egin dituzuenei. Batzarretan aspertu zaretenei, haserretu zaretenei, barre egin duzuenei. Urduri jarri zaretenei. Lan-kargak itoko zintuztetela uste zenutenei. Señorei. Egunak telefonora itsatsita egon zaretenei. Institutuetan greba onartzeko izateko arazoak izan dituzuenei, beste hezkuntza baten alde jo eta ke ibili zaretenei. Mila diseinu egin, eta Whatsapp taldeetan desesperatu zaretenei. Pankartak nola egiten diren irakatsi nahi izan diguzuenei.

Aliantzak josi eta saretu dituzuenei. Hasieran beste batzuekiko mesfidantzak zenituztenei; ostegunean mesfidantzak besarkada bihurtu ziren. Gauzak beste modu batera egin daitezkeela erakutsi duzuenoi. Antolatzeko beste era bat dagoela demostratu duzuenei. Beste dimentsio batzuk ikusarazi dizkiguzuenei. Ematen duena baino errazagoa zela esaten zenutenei.

Greba feministak eztanda egin zuenean, gauez, egunak izanen zuen tamainaz ohartu zinetenei. Ur kuboa gainera bota zizuetenei. Piketeak egin zenituztenei; auzoa, herria, hiria pankartaz josi zenutenei. Ekintzak egin nahi izan eta lortu ez zenutenei. Errepideak moztu eta paretetan oihuak margotu zenituztenei. Dantzatu, txalo egin zenutenei. Aski dela esateko elkartu zinetenei. Bideak moztu, Corte Inglés inguratu, Inditex itxi zenutenei.

Posible izanen zela sinetsi zenutenei. Aurreikuspenak gainditu eta plaza guztiak bete zenituztenei. (Jo)ahaldundu zinetenei. Pankarta eraman, eta zoriontsu izan zinetenei. Jendaurrean hitz egin zenutenei. Elkar besarkatu zenutenei. Egunaren amaieran negar egiteari eutsi ezin izan zeniotenei eta eutsi zeniotenei. Gorputzak eztanda eginen zuela pentsatu zenutenei. Lagunak egin dituzuenei. Bideko lagunei.

(Donibanekoei, irribarre egiten jarraitzeagatik; keinu bakoitzarengatik. Oso harro egoteko moduko auzoa eta kideak dituzu, Antxo. Jtk!).

“Erabateko kontrola zuten militarrek lehenengo egunetik”
Mar 16, 20182024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Erabateko kontrola zuten militarrek lehenengo egunetik”

Kattalin Barber

Ricardo Urrizolak (Iruñea, 1968) 2.000 izen propio baino gehiago jaso ditu Consejo de Guerra. Injusticia militar en Navarra, 1936-1940 liburuan. 1936tik 1940ra arteko 600 bat auzitan aurkitu ditu izen horiek, Iruñeko Artxibo Militarrean. 1936ko gerraren testuinguruan Nafarroa nolakoa zen eta militarrek gizartean zer-nolako kontrola ezarri zuten aztertu du, besteak beste.

Zer dela-eta hasi zinen auzi horri buruz ikertzen?

Bost urteko lana izan da. Memoria historikoaren legea onartu zenean, artxibo militarretan arakatzeko aukera ireki zen. Txalaparta argitaletxeak eman zidan abisua. Izan ere, ordura arte itxita zeuden armadaren artxibategiak. Baimena eskatu nuen, eta ikertzen hasi nintzen. Ez nuen inolako arazorik izan lana aurrera eramateko. Egia esan, ordura arte ezer gutxi nekien 1936ko gerrari buruz. Artxibo askotan ibilia naiz, baina 1936ko gerra ez dut inoiz ikertu. Bereziki, XVI., XVII. eta XVIII. mendeetako dokumentuekin ibili naiz.

Zer motatako dokumentazioa dago artxibo militarrean?

1936tik 1939ra bitarteko dokumentu guztiak ikertzeko baimena jaso nuen. Auzitegi militarren ohiko jarduna agertzen da, besteak beste. Astean hirutan joaten nintzen, eta nirekin beti soldadu bat zegoen, zer egiten nuen ikuskatzeko. Normalean, artxiboetan ez dizute argazkirik ateratzen uzten, baina horretarako ere baimena jaso nuen. Hortaz, sei hilabete eman nituen bi kamerarekin dokumentu guztiei argazkiak egiten, eta gero ikerketa etxean egin nuen. Esan daiteke artxiboa eraman nuela etxera.

1936ko gerran 3.000 pertsona baino gehiago hil zituzten frankistek Nafarroan; horietatik zuk 38 aurkitu dituzu dokumentuetan.

Bai, hasieratik arreta eman zidan datuak. Hor dauden auzien arabera, militarrek botere guztia bereganatu zuten herritarrak epaitzeko. 38 pertsona hil zituzten, auzitegi militarrek heriotza zigorra ezarri eta gero. Gaztelugibelean fusilatu zituzten. Baina gerran 3.000 hildako baino gehiago egon ziren. Terrorismo hutsa izan zen. Ez zegoen epaiketarik, eta zigorgabe gelditu ziren.

Zein zen giroa urte horietan Nafarroan?

Eguneroko bizitzan erabateko kontrola zuten militarrek Nafarroan, gerraren lehendabiziko egunetik. Altxamendua gertatu eta hurrengo astelehena laneguna zen, eta Fronte Popularrak irrati bidez lanera ez joateko abisua eman zien herritarrei. Militarrek, aldiz, lanegun normal bat izatea eta lanera joatea nahi zuten. Hortaz, militarrak kontrolatzen hasi ziren nor joaten zen lanera eta nor ez. Tabernetan egon ziren zelatatzen, eta hainbat eta hainbat atxilo hartu zituzten. 'Hemen ez da ezer aldatu, eta bizitzak beti bezala jarraitu behar du'. Horixe zen militarrek zabaldu nahi zuten mezua.

Ia 600 auzi bildu dituzu. Zer-nolako istorioak jaso dituzu?

Denetarik dago. Bakoitza istorio bat da, eta ez du zerikusirik aurrekoarekin. Errepresioa, sententziak, salaketak, zigorrak... Hasieratik, ezkerreko jendeari armak kendu zizkieten eskuineko jendeari banatzeko. Salatari asko zeuden orduan, eta arma batekin harrapatzen bazintuzten bazenekien zein zen ondorioa. Familia susmagarria baldin bazenuen, kartzelara zindoazen.

Herritarrak defendatzen ziren?

Ikertzen ari nintzela, lagunei laburpen moduko bat egin nien. Esan nien 1936ko Iruñean nagusi zirela pistolak, alkohola eta barrabilak. Hiru hitz horiek deskribatzen dute militarren jarduna. Agintzen zuten, eta nahi zutena egiten zuten. Bi tirorekin konpontzen zuten dena, eta herritarrak mehatxatzen zituzten. Beldurra zuten. Senideren bat edo gertukoren bat desagertzen bazen, jendeak ez zuen salatzen. Eta, horregatik, hain zuzen ere, oraindik ere agertzen dira ezagutzen ez genituen kasuak honi buruz hitz egiten dugunean, isilik egon direlako urtez luzez, beldurrez josita.

Inork ez zituen salaketak jartzen?

Aurkitutako informazioaren arabera, salaketa kasu bakarra aurkitu dut. 1937. urtean izan zen. Emakume batek senarraren desagertzea salatu zuen. Altsasuko alkate izandakoa zen; mezan egon, eta gero bi gizonekin bat egin omen zuen etxerako bidean, eta ordutik ez zuten gehiago ikusi. Militarrek salaketari bidea eman zioten, baina ezerezean gelditu zen.

Militarren, falangisten eta erreketeen arteko gatazkak ere jaso dituzu. Nolakoak ziren?

Behin gerra hasita, Iruñeko Dormitaleria kalean prostituzio etxeak irekitzen hasi ziren. Han ere nahi zutena egiten zuten militarrek; auzi asko daude prostituzio etxeetan gertatutakoak. Udaltzaingoarekin liskarrak izan zituzten. Esan daiteke bat egin zutela hasieran altxamendua babestu zuten guztiek, baina, poliki-poliki, botere banaketa dela eta, arazoak sortzen hasi ziren. Militarrak gutxi ziren hemen. Nafarroan karlistak ziren nagusi, eta frontetik itzuli zirenean ikusi zuten militarrek agintzen zutela, baina haien familiak bakarrik zeudela eta lagun asko hil zirela. Falangistekin ere arazoak izan zituzten, karlistentzat oso garrantzitsua baita erregearen figura, baina falangistek ez dute ez jaungoikorik, ez erregerik. Lehia handia zegoen haien artean.

Zer-nolako ekarpena egiten dio zure liburuak memoria historikoari?

Gerrari buruz gehiago jakitea ekarri du liburuak. Azken finean, mapa osatzea. Orain dela 30 bat urte Jose Mari Esparzak argitaratu zuen Navarra 1936: de la esperanza al terror liburua. Lan horrek 3.000 hildakoren berri eman zuen. Hau segida izan daiteke mapa osatzeko bidean. Nik ikertu dut auzitegi militarren ohiko jarduna; eta ikertu ditut, halaber, Nafarroako orduko giroa eta armadak ezarritako erabateko kontrola.

Jasotako uzta zabaltzeko
Mar 9, 20182018-03-09Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Jasotako uzta zabaltzeko

Kattalin Barber

Iraultzak kalean jaio baina liburutegietan eraikitzen dira". Premisa hori hartu du abiapuntu Zuriñe de la Cuevak egiten ari den lana azaltzeko. Justo de la Cueva idazle, soziologo eta pentsalari marxistaren alaba, beste hainbat kiderekin batera, intelektualaren legatua ordenatzen eta sailkatzen ari da, gizartearen esku jartzeko asmoarekin. 10.000 liburu baino gehiago dituzte Euskal Herriari, frankismoari, marxismoari, antropologiari eta soziologiari buruz. Hirukoitza da egitasmoaren helburua: ordenatzea, sailkatzea eta funtsaren kultur-ondarea zabaltzea.

Joan den urteko apirilean zendu zen Justo de la Cueva idazlea. Jaiotzez madrildarra zen, baina aspaldi kokatu zen Nafarroan. Euskal Herriko auzi politikoei buruz hainbat publikazio argitaratu zituen pentsalariak; tartean, La escisión del PNV (1988), La negación radical vasca del capitalismo mundial (1994) eta Esos asesinos que impunemente matan cada día a miles de personas (1996) liburuak. "Gure helburua bere ondarea ordenatzea, sailkatzea, katalogatzea, digitalizatzea, hedatzea eta sozializatzea da", azaldu du De la Cuevak.

Politika eta gizarte zientzien inguruko milaka liburu dauzkate gordeta familiaren Etxarri Aranazko etxeko etxabean. "Bertan, teoria eta historia marxistak leku nabarmena du; halaber, frankismoari eta Euskal Herriaren hurbileko historiari buruzko lan kopuru itzela dago". Hain zuzen ere, 1980ko, 1990eko eta 2000ko hamarkadetako Euskal Herrian sortutako milaka dokumentu eta libururen isla da Justo de la Cuevaren artxibo gunea. "Liburuez gain, garai bateko kartelak, aldizkariak eskuorriak, bideoak eta beste ditugu. Oraindik badaude kutxak hainbat dokumentazioz beteak, katalogatzeko daudenak", esan du. Izan ere, 70 metro koadroko etxabea da, eta 50 dokumentazio kaxa eta 10.000 liburu daude.

Egoera ez dela batere ona badaki De la Cuevak, eta, horregatik, ahalik eta lasterren ordenatzea da helburua. Behin ordenatu eta katalogatu ondoren, pentsalariaren irizpideei jarraikiz, leku bat bilatuko diote legatu guztiari. Egun, artxibo gunea ez dago jendearentzat irekita, eta liburuak eman eta saltzea aurreikusten dute.

Lan guztia aurrera eramateko, Justo de la Cuevaren irizpideei jarraituko diete, hala idatzita utzi zuelako hil baino lehenago. Alabak azaldu duen moduan, bi urte beharko dituzte, "gutxi gorabehera", egitasmoa osatzeko. Hamalau pertsonako taldea osatu dute auzolanean liburu eta artxibo guztiak katalogatu eta digitalizatzeko. Hala ere, proiektuaren logistikarako finantzaketa behar dute, eta finantzaketa kolektibo bidez lortu nahi dute beharreko diru kopurua. Asteotan, gainera, aurkezpenak egiten ari dira Euskal Herrian, Bartzelonan eta Madrilen.

Katalogo birtuala

"Liburuak katalogatzeko merkatuan dauden erremintak oso garestiak dira, eta ez dira gure beharretara egokitzen; hori dela eta, artxibo modulu bat programatzen ari gara lana aurrera eramateko". Drupal software librea erabiliko dute, haiek berek sortuko duten artxibo moduluarekin batera. Gutxienez, 7.000 euroko finantzaketa lortu nahi dute, programazioa, ordenagailuak eta diseinua ordaintzeko. "Harrera ona du proiektuak; gertatzen zaiguna da gehienetan jende heldua dela interesa duena, eta ez dute oso ongi ulertzen nola funtzionatzen duen finantzaketa kolektiboak", azaldu du De la Cuevak.

Nolanahi ere, argi du lanean jarraituko dutela eta finantzaketa lortzeko bideak aurkituko dituztela. Halaber, gazteengana heltzea nahiko lukete: "Batzuetan zaila da memoriaren kontakizuna transmititzea, baina lan hau beharrezkoa dela uste dugu, jendearen esku jartzeko. Horixe da gure lehentasuna".

Marxistaren ondarea ikertzaileentzat edota interesa izan dezakeen edonorentzat jarri nahi dute eskura. Balio handiko liburutegi eta artxibo gunea dela dio De la Cuevak. "Justo komunista zen, eta materialismo historiko eta dialektikoaren erremintak erabiltzen zituen errealitatea ikertzeko. 1980tik 2000ra arteko Euskal Herriko klase borrokaren isla da artxibategia". Ezker abertzaleko militantea izan zen De la Cueva, eta liburu eta dokumentu asko utzi zituen idatzita. Horrez gain, Basque Red Net webgunearen sortzailea izan zen, eta ia hamar urtez astero idazten zuen bertan Euskal Herriko errealitate politikoari buruzko erradiografia bat. 2004. urtean itxi zuen Poliziak webgunea. Torturaren aurka egindako jardueretan ere ezaguna izan zen De la Cueva. "Gizartearentzat egindako lan guztia itzultzen saiatzen ari gara". Idatzitako eta pilatutako liburu guztiak gizartearen esku jartzeko asmoarekin.

“Iazko suteak klima berri baten esparruan gertatu ziren”
Mar 9, 20182024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Iazko suteak klima berri baten esparruan gertatu ziren”

Edurne Elizondo

Jose Manuel Morenok (Espinoso del Rey, Toledo, Espainia, 1952) ontzat jo du Nafarroako Gobernuak klimaren aldaketara egokitzeko proiektua martxan jarri izana. Ekologian katedraduna da Moreno Gaztela-Mantxako Unibertsitatean, eta baita IPCC Klima Aldaketari Buruzko Gobernuen Arteko Taldeko kide ere.

Baikor izateko tarterik ba al dago klimaren aldaketari buruz?

Parisko akordioa garatzeko aukerari eutsi behar diogu. Asmo handikoa da, baina behar du herriek baliabide gehiago jar ditzatela mahai gainean, konpromiso handiagoa har dezatela. Helburua da planetaren tenperaturak ez gora egitea bi gradu baino gehiago, baina, herriek hartutako konpromisoei so egiten badiegu, hiru gradutik gertu izanen gara. Beraz, konpromiso handiagoak behar ditugu, klimaren aldaketak ekar ditzakeen ondoriorik larrienei aurre egin ahal izateko.

Datuak kezkagarriak dira?

2017. urtea bigarrena izan da urterik beroenen zerrendan, datuak jasotzen direnetik. Beroena izan da, kontuan hartzen badugu 2016an El Niño-ren fenomenoaren eragina izan genuela, eta 2017an ez. 2017an etengabekoak izan dira berri txarrak: lehorteak, tenperatura inoiz baino altuagoa... Ezohikoz betetako urtea izan da, baina ezohiko gertaera horiek ari dira datorkigun bidea zehazten. 2017an gertatu denak erraten digu, funtsean, ez dugula klimaren aldaketaren zain egon beharrik, hemen dugulako jada.

Urrian Portugalen eta Galizian gertatu ziren suteak klimaren aldaketaren ondorio izan dira?

Sekula izan gabeko tenperatura esparru batean gertatu ziren iazko sute horiek; hau da, klima berri baten esparruan gertatu ziren. Klimaren aldaketa hemen dugu, zalantzarik gabe. Zientzialariak aspaldi hasi ziren gertatzen ahal zenaren berri ematen: 2001. urtean, IPCC Klima Aldaketari Buruzko Gobernu Arteko Taldeak hirugarren txostena onartu zuen, eta agiri hartan ohartarazi zuen gertatzen ahal ziren beroaldiez. 2003an sekulako beroaldia gertatu zen Europan, eta 70.000 pertsona hil zituen. 70.000. Inor ez zen oroitu bi urte lehenago zientzialariek errandakoarekin.

Agintariei ere kosta egin zaie zientzialariek errateko zutena entzutea?

Gertatzen dena da agintariek, herrietako gobernuek, datu zehatzak nahi izaten dituztela. Jakin nahi dute zer gertatuko den, non eta noiz. Baina zientzialariontzat zaila da hain zehatzak izatea klimaren aldaketari buruzko kontuetan. alerta piztu dugu, eta ordua da erabakiak hartzeko, gertatzen ahal denari aurre egiteko prest ote gauden jakiteko.

Klimaren aldaketara egokitzea da orain kontua?

Bai. Prest egon behar dugu gertatzen ahal denari aurre egiteko. Eta hobe dugu egoerarik txarrenari aurre egiteko prestatzen hasten bagara.

Garaiz gara klimaren aldaketaren ondoriorik larrienak hutsean uzteko?

Munduko gobernu guztiek erabakiko balute bihar isurketa bakar bat ere gehiago ez egitea, klimak aldatzen jarraituko luke; izan ere, atmosferan berotegi efektua eragiten duten gas kopuru nahikoa isuri dugu jada, aldaketak denbora batez aurrera egin dezan. Noski, lortuko genuke ondoriorik larrienak hutsean uztea. Baina orain egoera arriskutsu batean gaude; berdin jarraituz gero, baliteke tenperaturak hiru gradu egitea gora mende amaierarako. Hori anitz da. Sekulakoa da. Eta horrek erran nahi du aldaketa nahiko handi bat gertatuko dela ezinbestean. Tenperatura bi gradutik gora ez igotzeko, 2050erako isurketek %50-%70 egin beharko lukete behera. Parisko akordioan jasotakoa da, ordea, isurketen gorakada pixka bat apaltzea. Datu hori nahikoa da, nire ustez, jendea arazoaren dimentsioaz eta dagoen urgentziaz jabetzeko.

Ameriketako Estatu Batuak Parisko akordiotik at gelditu izanak are larriago bilakatzen du egoera?

Gehien kutsatzen dutenetako bat da, eta, aldi berean, klima aldaketaren aurkako borroka oztopatzen du. Horrek anitz zailtzen du mundu osoko politikak garatzea hain boteretsua den herri baten kontra. Uste dut garrantzitsuena hango herritarren erantzuna izanen dela, bai eta estatuek beren kabuz hartzen ahal dituzten erabakiak ere. Adibidez, Kalifornian kezka handia dute auziarekin, eta konpromisoa hartu dute Parisko akordioaren helburuekin bat egiteko.

Nafarroak ere Life proiektu bat aurkeztu du, klimaren aldaketara egokitzeko. Arazoak planeta osoari eragiten diola kontuan hartuta, eraginkorrak dira tokian tokiko martxan jarritako gisako neurriak?

Klimaren ikuspuntutik ez da garrantzitsua nork uzten dion kutsatzeari; atmosferarentzat, isurtzen ez dugun karbono gramoa da onena. Argi dago auziak mundu osoari eragiten diola, eta mundu osoak egin behar diola aurre. Baina edozein txokotan egiten denak laguntzen digu urratsak egiten. Klimaren aldaketa jada gertatu dela kontuan hartuta, garrantzitsua da egokitzen hastea, eta esparru horretan ari da Nafarroako Gobernua. Inportantea da jakitea zeri aurre egiteko gai garen une honetan.

Datuek diote energiaren jatorria fosila dela oraindik ere. Energia berriztagarriak benetako alternatiba al dira gaur egun?

Energia berriztagarri horietako hainbat garatzen joan dira, eta lehiakorrak dira: haize errotena, adibidez. Uste dut bidea hori dela, energia berriztagarrien alde apustu egiten jarraitu behar dugula, ezinbestean. Oztopoak jarri izan zaizkie, baina ezin dugu hori egiten segitu.

Espainiako Gobernuak eguzki energiaren auzian hartutako erabakiez ari zara? Zaila da politikariek entzutea zientzialariek errateko dutena?

Era askotako interesak daude tartean. Kontua da herritarrek dutela, azkenean, nork agintzen duen erabakitzeko ahalmena. Bertzelako ardurarik ere badute herritarrek, noski. Etxean ere gauza anitz egin ditzakegu.

Hainbat herritan, halere, gehiago sumatuko dituzte klimaren aldaketaren ondorioak, ezta?

Bai. Gutxien garatutako herriak dira zaurgarrienak klimaren aldaketaren aurka. Ez dute baliabiderik ondorioei aurre egiteko. Horrek erakusten du mundua ez dela bidezkoa. Egoera dramatikoak gertatzen ahal dira. Pentsa laboreak ekoizten dituen herri nagusietako batek prezioak igotzen dituela, klimarekin lotutako gertaera batengatik. Horrek ekartzen ahal du herririk pobreenetan labore horiek ezin erostea. Urrutiko gertaera batek ere eragiten ahal digu. Ez da bidezkoa.

Mar 9, 20182018-03-09Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Karpanta doktorea M-8an

Tania Arriaga Azkarate

Lana besterik ez dudala egiten iruditzen zait; halere, sakeletan inoiz baino diru gutxiago dut. Lana besterik ez dut egiten, baina esanen nuke ikasleek ez dutela sentitzen irakasleon esfortzua. Lana besterik ez dut egiten, baina lankideak, lankide baino, lantokikideak zaizkit. Nirvana talde grunge zaharrunoaren eta medikatuaren kanta bat izan zitekeen, baina egoera hau pertzepzio pertsonaletik harago doa. Gaurko zutabean, auto-laguntza marxistari ekinen diot, konstelazio Molotov-ari, klase mind-fullnessari.

Euskal Herriko Unibertsitatearekin sei orduko kontratua (hilabeteko 24 ordu) sinatu dudan arren, 40 lanordu baino gehiago ematen ditut klaseak prestatzen, irakasten, tutoretza orduak atenditzen, 160 ikasleen lanak zuzentzen eta, gauari lapurtutako tartetan, ikerketatxoren bat burutzen, noizbait zortzi orduko kontratu finkoa izateko esperantzarekin. Horregatik guztiagatik, EHUk 771 euro ordaintzen dizkit. Lagunek "pozik egon behar duzu" esaten didate, estatuko gainerako unibertsitate publikoetan, NUPen barne, gu baino okerrago daudelako.

Ez dut hemen nire curriculumaren ingurukoak plazaratzeko asmorik, baina lortutakoarekin aski harro nagoela esan dezaket; besteak beste, lanari, jakin-minari, ausardiari eta nire ingurukoen laguntzari esker eraikia izan delako. Hortaz, pentsatzekoa da, orain arte bildutako prestakuntza eta esperientzia transmititzeko gai izan beharko nukeela, 771 euro miserableengatik bada ere. Susmoa dut, tamalez, informazio hori guztia airean gelditzen dela. Gazteei XX. mendeko irakaspenak ez zaizkie interesatzen, edo akaso gu gara, botoxik gabeko sasi-pertsonak, interesgarriak ez garenok. Esanen nuke ikasle asko klasera etortzen direla bizitzaren inguruan hitz egiten duen youtuber gazte, arin eta dinamiko, oso dinamikoen bila. Unibertsitatean, aldiz, 80 lagunen klaseak, testuak, esaldi luzeak eta irakasle grisak topatzen dituzte, ("putas viejas" eta "putos cerdos", autobusean entzundakoa). Azken buruan, ekintzaile arrakastatsuen unibertsoan, eskola-emaileok aspergarriak, motelak eta batere glamour-ik gabeko galtzaile porrokatuak gara. Eta arrazoia dute, besteak beste sistema akademikoak irakaskuntzari oso balio txikia ematen baitio.

Egoera ezegonkor, behin-behineko, larri eta eskas honetan, unibertsitateko irakasleon arteko elkartasunak inoiz baino indartsuagoa izan beharko luke. Nik ez dut horrelakorik ikusi; irakasle berrien arteko lehia itogarria da. Marka pertsonalak solidaritatea zapaltzen du, eta katedra/kontratu-grinak ahizpatasuna. Seniorrek tristuraz eta harriduraz ikusten gaituzte, eta sindikatuak… atx sindikatuak… behin-behinekotasunari barkatzen dizkiete zorrak, guc, gure çordune barkhatcen dioztegun beçala.

Ezagutzaren Ekonomiak (esamoldea trufatzeko aukeratu dut), prekaritate ekonomikoa globalizatzeaz gain, denbora lapurtu digu eta, deskuidatzen bagara, gelditzen zaigun duintasun gramoa laster sudurretik sartuko du; hipotekei buruzko bideo dinamikoa oso dinamikoa igotzen duen bitartean. Errealitate distopiko hau olio orban baten gisa zabaltzen ari zaigu. Horregatik, 2018ko martxoaren 8a egun handia izan da Karpanta doktorearentzat. Feminismoaren eskutik, XXI. mendeko "lurrean kondenatu garen langile tristeok" bildu eta troll-ei aurre egin diegulako. Zapalkuntza berriek neurriko erantzuna jaso dute: mundu osokoa, anitza, askatzailea, eskuzabala!

Martxoaren 8a XXI. mendeko Maiatzaren Lehena izan da.

Zientziaren sokarekin lotuta
Mar 2, 20182018-03-01Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Hezkuntza, Nafarroa0

Zientziaren sokarekin lotuta

Edurne Elizondo

Hipatia Alexandriakoa, Maria Sibylla Merian, Sofia Kovalevskaia, Ada Byron, Marie Sklodowska-Curie, Emmy Noether, Edith Clarke, Klara Von Neumann, eta Hedy Lammar. Bederatzi emakume, bederatzi zientzialari. Astronomiaren, matematikaren, informatikaren, ingeniaritzaren, kimikaren, fisikaren edota entomologiaren arloan ekarpen garrantzitsuak egin dituzten emakume zientzialariak. Eta, halere, ezezagunak gehienak; ezezagunak gehienentzat.

Orain arte. Egoera hori aldatu nahi baitute NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoko bederatzi irakaslek. Belaunaldi ezberdinetako emakumeak dira, bai eta zientzialariak ere, eta antzezlan bat prestatzen ari dira zientziaren historiak emandako izen horiek etorkizunarekin lotzeko. "Emakume gazteak erakarri nahi ditugu zientziara, emakume zientzialarion lanaz, bai eta guk egiten dugunaz hitz eginez ere", laburbildu du Gurutze Perez industria ingeniariak Zientzialaria naiz lanaren asmo nagusia.

Sevillako Unibertsitateko bost irakaslek prestatutako eta NUPen aurkeztutako lana ikusi eta gero hasi zen Gurutze Perez antzeko proiektu bat martxan jartzeko ideia lantzen. Leire Catalanekin batera ikusi zuen Perezek espainiarren antzezlana, eta berehala jaso zuen haren babesa, bai eta bertze irakasle anitzena ere. Kezka nagusi bera dute denek: NUPeko ikasgeletan haiek ikasle izan zirenean baino emakume gutxiago dagoela orain zientzia ikasketetan. "Informatika ingeniaria naiz; ikasketak egin nituenean, ia erdiak emakumeak ginen. Orain, eskolak ematera joaten naizenean, lauzpabost emakume baino ez ditut gelan. Emakumeak Medikuntzako ikasketetan daude, zaintzen esparruan. Baina ez daude ingeniaritzetan. Zerbait egin dugu gaizki atzera egin izateko", nabarmendu du Edurne Barrenetxea irakasleak.

Perez, Catalan eta Barrenetxearekin batera, Idoia San Martinek, Aranzazu Juriok, Silvia Diazek, Patricia Arangurenek, Marisol Gomezek eta Alicia Martinezek osatzen dute Zientzialaria naiz obra prestatzen ari den taldea. Ekainean estreinatu nahi dute NUPen, eta herrialdeko ikastetxeetan eskaini gero. "8-12 urte bitarteko haurren aurrean aurkeztu nahi dugu, adin horretan hasten direlako emakumeak zientzien esparrua baztertzen", azaldu du Perezek.

Erreferenterik ezak eta zientziaren esparruan aritu diren eta ari diren emakumeen ikusgarritasunik ezak ez du laguntzen emakumeak zientziara lotzen. Unibertsitatearen esparruan ere, NUP sortu zenetik urratsak egin direla onartu duten arren, zer hobetu badela argi dute antzezlana prestatzen ari diren irakasleek. Batetik, zientzietako ikasleen artean bezala, irakasleen artean ere gutxiengoa direla azaldu dute. "Hainbat emakume badira orain errektoreorde lana egiten, baina ikerketa taldeetako zuzendari gisa, adibidez, emakume bakarra dago", zehaztu du Silvia Diaz telekomunikazio ingeniariak.

Bertzetik, ikerketa lana egiterakoan zeregin hori amatasunarekin uztartzeko dituzten zailtasunak utzi dituzte irakasleek agerian, bertzeak bertze. "Gizonek osatutako ikerketa talde batean ari zarenean eta nagusiari erraten diozunean haurdun zaudela eta amatasun baimena hartuko duzula, gertatzen ahal da gizon horiek zure erabakia gaizki hartzea edo ez ulertzea", erran du Diazek.

Bere esperientziaren berri eman du Marisol Gomez matematikariak. "Kontua da amatasun baimena hartzen duzunean lana bazter uzten duzula, baina, itzultzen zarenean, ez zara puntu berera itzultzen. Urtebete egon bazara unibertsitatetik at, benetan urtebete baino gehiago galdu duzu, denbora behar duzulako zure lana eguneratzeko. Behin azalpenak eskatu zizkidaten ohartu zirelako nire ibilbidean halako hutsune bat zegoela. Kontua zen ama izan nintzela denbora horretan. Okerrena da zigortzen zaituztela".

Bakarrizketak

"Ez gara inoiz agertoki batera igo!", erran du Leire Catalan industria ingeniariak. Iaz amaitu zituen ikasketak, eta tesia prestatzen ari da orain. Ezagutzen ez duten esparru batean sartu direla argi du, baina "gogoz" direla nabarmendu du. NUPeko antzerki taldeko zuzendari Iñaki Orzaizen laguntza ere badute. Jantziak, berriz, Creanavarra diseinu eskolako ikasleek eginen dizkiete.

Aukeratu dituzten zientzialarien lanaren berri emateko, hainbat minutuko bakarrizketak prestatu dituzte irakasleek. Catalanek beteko du Alexandriako Hipatiaren rola. "Historiako lehendabiziko emakume zientzialaria da. Mundu osoko ikasleak hartzen zituen. Ez zen ohikoa, baina aita liburutegiko zuzendaria zuen, eta horrek eman zion aukera zientzian aritzeko". Matematikaria, astronomoa eta filosofoa ere izan zen Hipatia.

Perezek Maria Sibylla Merian hautatu du, 1647an Alemanian jaiotako entomologoa. "Pinpilinpauxak ikertu zituen, bertzeak bertze. Liburuak argitaratu zituen, eta berak egindako ilustrazioekin osatu zituen. Orduko zientzia gizonek, ordea, ez zioten zuen balioa aitortu hark egindako lanari".

Barrenetxeak Ada Byronen lana ekarriko du gogora Zientzialaria naiz obran. 1815. urtean sortu zen. "Ordenagailurik ez zegoen garai hartan, Ada Byron izan zen lehendabiziko emakume informatikaria. Bikaina zen. Bertze emakume anitzek izan ez zituzten aukerak izan zituen, gainera", azaldu du. Argi utzi nahi izan du, halere, zientzia ez dela bakarrik "buru apartak" dituztenentzako toki. "Lana eta irmotasuna dira gako nagusiak".

Buru bikaineko zientzialaria izan zen, halaber, Emmy Noe-ther, Gomezek hautatutako zientzialaria. "Nire esparrua aljebra abstraktuarena da, eta Noether da arlo horretan zientzialaririk garrantzitsuena". Patricia Arangurenek, berriz, guztien artean akaso ezagunena hautatu du: Marie Sklodowska-Curie kimikari eta fisikaria, bai eta bi Nobel sariren irabazlea ere. Gogor egin behar izan zuen lan Parisen ikasi ahal izateko. "Irabazi zuen diru guztia erabili zuen ikertzen jarraitu ahal izateko".

Idoia San Martin industria ingeniariak 2014an amaitu zuen tesia, eta iaztik ari da irakasle lanetan NUPen. Energia berriztagarriena da haren esparrua. Hasieratik bat egin du antzezlanaren proiektuarekin, eta Edith Clarke hautatu du obrarako. "1883an jaio zen, AEBetan, eta erreferente bat da ingeniaritza elektrikoaren esparruan".

Bitxiagoa izan zen Hedy Lamarren ibilbidea —Austrian jaio zen, 1914an—, telekomunikazio ingeniaritzaren esparruan lan egiteaz gain aktore ere izan baitzen Hollywooden. Silvia Diazek hautatu du Lamarr antzezlanerako. "Komunikazio sistema sekretu bat asmatu zuen, nazien aurka erabiltzeko, baina, aktorea ere bazenez, eta emakume, ez zuten serio hartu". Zientzialaria izan zela gogoratuko dute NUPeko irakasleek. Haiek ere badirela. Emakumeek badutela tokia zientzian.