Lohizune Amatria
Zenbat kale kantoi, pankarta, afixa, komuneko ate eta muraletan irakurri ote dugu ez dugula atzenduko. Ez zaizkigula ahaztuko sistema kapitalista zapaltzaile heteropatriarkalaren ondorioz hildako, jipoitutako eta erasotako emakumeak; g...
Edurne Elizondo
Antonio Aragon izan zen, Nafarroako presidente ohi Gabriel Urralbururekin batera, Itoizko urtegia eta Nafarroako ubidea egiteko proiektuaren bultzatzaile nagusietako bat. 1991ko irailean, Ebroko Ur Konfederazioko presidente izendatu zuten Nafarroako Gobernuko Herrilan kontseilari izan zena. Kargu berritik, ubidearen bigarren fasea "neurrigabea" zela aitortu zuen Aragonek; "neurriz kanpoko" inbertsioak eskatzen zituela. "Nafarroako gobernuek, bideragarria ez dela jakin arren, bigarren fase horren erabilera demagogikoa egin dute 1991tik; okerrena da, ubidearen aitzakiarekin, 30 urte daramatela Erriberan uraren arazoa konpontzeko zain".
Urbizi Uraren Kultura Berria fundazioko kide Fito Jimenezenak dira hitzak eta salaketa. Erakunde horrek txosten bat egin du ubidearen bigarren fasea bazter uzteko alternatibak aztertzeko; lehen fasea egina dago, eta lehen fase hori zabaltzeko lanak ere amaitutzat jo dituzte jada; horko lurrek ubideko ura har dezaten prestatzeko obrak amaitzea falta da. Bigarrena egiteko beharrik ez dagoela uste dute Urbiziko kideek, ordea, eta aitzinera ihes egiteko arriskuaz ohartarazi dute. Izan ere, krisi ekonomikoak baztertu egin du, azken urteotan, bigarren fase hori, baina mahai gainean jarri du berriz Uxue Barkos buru duen egungo gobernuak. Bazter utzi du aire zabaleko ubide bat sustatzeko aukera, eta lurpeko hoditeria baten bidez egitekoa hobetsi du; baina proiektua mapan jarri du, berriz ere.
Fito Jimenezek Charo Brinquis Urbiziko kide eta aditua izan du lagun bigarren fasea bazter uzteko alternatibei buruzko txostena osatzeko prozesuan; Brinquisek Itoizko urtegia-Nafarroako ubidea binomioaren errentagarritasunik eza utzi zuen agerian, jada, 2012an egindako lanean. Asteon, Jimenezek eta Brinquisek prestatutako agiria defendatu du jendaurrean erakunde bereko teknikari Julen Mendigurenek. Attac elkarteak Nafarroako ubideari buruz antolatutako mahai inguruan parte hartu du, Nafarroako EHNEko presidente Imanol Iberorekin, Nafarroako Ubideko Ureztatzaileen Komunitate Nagusiko buru Felix Chuecarekin eta Intia (Nekazaritzako Elikagaien Teknologiak eta Azpiegiturak) enpresa publikoko teknikari Idoia Ederrarekin batera. Nork bere ikuspuntutik heldu dio ubidearen auziari.
Intiaren txostena
Bigarren faseari buruzko eztabaida mahai gainean jarri zuen gobernuak 2015eko abenduan. Prozesu bat iragarri zuen orduan, parte hartzea sustatzeko, eta alternatibak lantzeko. Prozesu horren barruan, hain zuzen ere, txosten bat egin du Intiak. Erriberako nekazarien artean inkesta egin dute enpresako kideek, Ederrak azaldu duenez. Bigarren faseko hasierako proiektuak hartuko lukeen eremuaz harago jo dute, eta, denera, ureztatzaileen 53 komunitatetako kideekin egon dira. Intiako kideen helburua da lurrak ureztatzeko dagoen beharra identifikatzea, behar horri erantzun ahal izateko. "Dauden proposamen guztiak aurkeztu nahi dizkiegu, haiek erabaki dezaten", erran du Intiako teknikariak.
Txosten horretan, lau proposamen jaso ditu Intiak. Lehena litzateke egungo egoerari eustea. Bigarrenak 15.000 hektarea ureztatu ahal izateko aukera jartzen du mahai gainean, eta, horretarako, beharrezkotzat jotzen du ubidearen bigarren fasea. Hirugarren proposamenak Val urtegiko ura baliatzea aipatzen du, haren bidez 5.000 hektarea ureztatzeko. Hektarea kopuru bera ukituko luke azken proposamenak: Lodosako ubidea baliatuko luke, eta ureztatze sistemak hobetzeko beharra jartzen du mahai gainean, gainera. Datozen hilabeteotan, proposamen horiek guztiak aurkeztuko dizkiete Intiako kideek nekazariei, eta ureztatzaileen komunitateetan bozketak egin beharko dituzte, bat edo bertze aukeratzeko.
Urbizik ontzat jo du Intiak egindako lana, eta, batez ere, nekazariei parte hartzeko aukera eman izana. Mendiguren kritiko agertu da, ordea, Nafarroako Gobernuarekin. Izan ere, 2015ean iragarritako eztabaida prozesua amaitu baino lehen egin du administrazioak bigarren fasearen alde. "Hainbat proposamen aurkeztu, baina bat hobetsi du jada: ubidea Pitillastik Ablitasera eramateko asmoari eutsi dio gobernuak". Bigarren fasearen aldeko apustuak "Canasaren tunelean aurrera egitea" ekartzen duela salatu du.
Canasa Espainiako eta Nafarroako gobernuek osatutako enpresa publikoa da; haren ardura da ubidea egitea. Urbiziko kideen hitzetan, enpresa horren "finantza krisia" estaltzea da, neurri handi batean, bigarren fasearen helburua. "2014. urtean, 8,6 milioi euroren galerak izan zituen, eta 10,5 milioi eurorenak, berriz, 2015. urtean", aipatu izan du Charo Brinquisek. Haren hitzetan, galera horien atzean dago uste baino diru gutxiago jaso duela ekoizpen hidroelektrikoagatik, uraren kontsumoa ere uste baino txikiagoa izan dela, eta proiektuaren plangintza ekonomikoa, gainera, ez dutela ongi egin. "4-5 milioi euroren gastuak ditu Canasak urtean, mantentze eta ustiatze lanengatik, baina hori ez da inongo paperetan ageri", erantsi du Brinquisek.
Intiak egindako txostena ontzat jo du Mendigurenek, baina ez, ordea, Nilsa enpresa publikoak osatutakoa. Intiak ureztatzeko beharrak aztertu ditu; Nilsak, berriz, hornidurarakoak. Etxeetara, zerbitzuetara eta industrietara ailegatzen den urari buruzkoak dira Nilsaren ardurak, hain zuzen ere. Mendigurenek salatu du Nilsak bigarren fasearen alde egin duela bere txostenean, eta zalantzan jarri ditu lan horretan jasotako ur beharrak.
Iruñerriko Mankomunitatearekin alderatu ditu Mendigurenek datu horiek. "2015ean, etxeetan, zerbitzuetan eta industrian 30 hektometro kubo kontsumitu ziren Iruñerrian; 360.000 biztanle ditu. Erriberan 90.000 dira, eta 18,5 hektometro kuboko beharrak jarri ditu Nilsak mahai gainean". Fito Jimenezek ere zalantzan jarri ditu kopuru horiek, eta uste du ez dutela justifikaziorik. "Iruñerriko kontsumoa halako bi dute Erriberan; kontrolatu gabeko uraren kopurua ere izugarri handia da; urak ihes egiten duela erran nahi du horrek, bertzeak bertze. Beti gertatu da datuak puztu direla ubidea justifikatzeko", erantsi du Urbiziko kideak.
Garai batean, adibidez, Nafarroako Gobernuak adierazi zuen Itoizko urtegia eta ubidea egin behar zirela Iruñerriak txorrotako ura behar zuelako. Errealitatea da Iruñerriak gutxitan kontsumitu duela Itoizko ura. "1,1 milioi euro ordaintzen ditu Iruñerriko Mankomunitateak, urtean, erabiltzen ez duen uragatik", salatu du Mendigurenek. Hau da, kopuru finkoa da hori, ura kontsumitu edo ez ordaindu behar dena. Egoera hori aldatu nahi du mankomunitateak berak, eta, antza, aurten kopuru horren erdia ordaintzeko akordioa egin du.
Datuen inguruko kezkak agerian utzi ditu Urbizik, baina ez du ukatu Erriberan arazo bat dagoela uraren kalitatearekin, eta konpondu beharra dagoela aitortu du. Zalantzan jarri du, ordea, bigarren fasea gauzatzea aukerarik onena ote den hori egiteko, eta alternatiba gisa aipatu ditu El Ferial urtegia eta Queilesko iturriak.
Nekazaritza eredua
Gobernuak, oraingoz, ubidearen bigarren fasearen alde egin du horniduraren esparruan dauden arazoak konpontzeko eta lurrak ureztatzeko sistema gisa. Aurreko gobernuek mahai gainean jarritako datuak ez lirateke beteko, hala ere. Bigarren faseak 21.500 hektarea ingururi eraginen ziela erran izan da urte luzez; oraingo gobernuak uste du 15.000 hektarea inguru ureztatzeko gaitasuna duela ubideak, eta, kopuru horretatik abiatuta, 9.000-10.000 hektarea inguruko azalera proposatu du. Lur azpitik obra %40 merkeago izanen litzatekeela erantsi du.
Datuez eta kopuruez harago, nekazaritzari buruzko ikuspuntu zabalago bati eusteko beharra nabarmendu du, hala ere, Nafarroako EHNEko presidente Imanol Iberok. Urtegiaren eta ubidearen aurka agertu da sindikatu hori hasieratik, eta halako azpiegiturek ekartzen dituzten kalteak berretsi ditu Iberok, berriz ere. Batetik, salatu du ubideari lotutako ereduak bazter uzten dituela nekazari txikiak, eta monolaborantzako lurrak hedatzen dituela. Ubidea nekazarientzat uste zuten baino garestiagoa dela ere salatu du, eta gobernuak proiektua "saldu" egin duela, "zentzuzko plangintza" egin gabe.
Bertzetik, Iberok agerian utzi du ubideak erabat baldintzatzen duela Ingurumeneko, Landa Garapeneko eta Toki Administrazioko Departamentuaren aurrekontua. "Bertzelako laguntzetarako dirurik ez da; aurrekontua 76,7 milioi da, eta 21 zuzenean doaz ubidearentzat".
Kexa horrekin bat egin du Nafarroako Ubideko Ureztatzaileen Komunitate Nagusiko buru Felix Chuecak; bertze hainbat departamentuk ere gastuaren zati bat hartu beharko luketela uste du; Canasak ureztatzaileei kobratzen dienarekin ere baditu desadostasunak. "Argi dut erabiltzaileok ordaindu behar dugula azpiegituraren zati bat; baina obra guztia egin gabe, orain lanean ari garenok ari gara azpiegitura osoa ordaintzen". Eta ez du bidezkotzat jo. Ubidearen alde egin du, hala ere, argi eta garbi. Eta nekazari gehienen artean ere jarrera azpiegitura horren aldekoa dela uste du. "Lehen fasean, lurren %12 baino ez dira gelditu proiektutik at".
Bertze datu bat, Itoizko urtegia-Nafarroako ubidea binomioak eragindako guztien artean. Azpiegitura horien benetako dimentsioari neurria hartzea, hala ere, ez da erraza. Lehen fasea egina da. Bigarrena, oraingoz, mahai gainean. Harekin batera, batzuen kezkak, eta bertzeen itxaropenak. Behar ote den da gakoa.
Edurne Elizondo
Autopista Elektrikorik Ez plataformako bozeramaile Alberto Friasek ez du ezkutatu gertatu denak "harritu" egin duela. "Harritu, bai eta haserretu ere", argi utzi duenez. "Inoizko jokalekurik okerrena dugu aurrez aurre", nabarmendu du Friasek. Azken asteotan hainbat udaletan jasotako mezuak eragin du egoera hori: Espainiako Gobernuko Ingurumen Ministerioak ezagutarazi die martxan jarri duela Ezkio-Itsaso eta Orkoien arteko 220 kilowatteko linea berrindartzeko proiektua. Ingurumenean izanen lukeen eragina aztertzeko prozesua abiarazi du jada. Proiektu horrek, hala ere, ez du ekarri aurretik mahai gainean zegoena bazter uztea. "Indarrean jarraitzen du Ezkio-Itsaso eta Deikaztelu artean 400 kilowatteko linea egiteko asmoak", salatu du Friasek. Ogirik nahi ez duenari, beraz, taloa eman nahi dio Espainiako Sare Elektrikoak.
Hemeretzi herritan jaso dute Espainiako Ingurumen Ministerioaren gutuna; haietako hamahiru dira Nafarroakoak. Orkoiengo azpiestazioak bi linea ditu: Altsasu-Orkoien 1 da lehena, eta Altsasu-Orkoien 2, bigarrena. Azken horrek Sakanako herriak zeharkatzen ditu, eta Etzegaratetik ailegatzen da Ezkio-Itsasora. "Hori da berrindartu nahi dutena", azaldu du Friasek. Hori egiteko, zazpi kilometroko azaleran dauden zuhaitzak moztu nahi dituzte, bertzeak bertze. "Haritzak eta pagoak dira hor dauden gehienak", zehaztu du Friasek.
Autopista Elektrikorik Ez plataformako kideak erantsi du linea berrindartzeko erabilitako argudioek agerian uzten dutela Ezkio-Itsaso eta Deikaztelu arteko 400 kilowatteko linea berria ez dela beharrezkoa. "Egungo linea berrindartzeko asmoa saltzeko, aipatu dute hori egiteak ekartzen ahal duela bertze linea berririk ez egitea; onartzen ari dira linea berririk ez dela behar", azaldu du Friasek.
Espainiako Sare Elektrikoak, ordea, ez du bertze linea hori egiteko proiektua bazter utzi. Inondik inora. "Aurrera jarraitzen dute", salatu du Friasek. "Argi dago ingurumenean kalte gutxiago eraginen lukeela jada eginda dagoen linea bat berrindartzeak, bertze berri bat egiteak baino; baina hemen biak egin nahi dituzte, eta hori ezin dugu inolaz ere onartu", berretsi du proiektuaren aurkako plataformako bozeramaileak.
Espainiako Gobernuak 2011. urtean jarri zuen martxan 400 kilowatteko linea berri hori egiteko proiektuak ingurumenean eraginen lukeen kalteari buruzko azterketa egiteko prozesua. Behin betiko bidea erabaki eta gero, 2013. urteko udan alegazioak aurkezteko epea zabaldu zuen Espainiako Gobernuak; Nafarroatik eta Gipuzkoatik, hain zuzen ere, 13.000 baino gehiago aurkeztu zituzten. Alegazio horiek ez dute erantzunik jaso, oraindik ere. "Proiektua geldirik dago, baina ez dute bertan behera utzi", ohartarazi dute plataformako kideek. Ingurumenean eta herritarren osasunean eraginen lituzkeen kalteak nabarmendu ditu Friasek.
Bozeramaileak berretsi du goi tentsioko linea berri horren helburua ere ez dela bertako herriak hornitzea. "Azpiestaziorik ez dute eginen; helburua da argindarra Frantziara eramatea", azaldu du. Hori bera salatu dute Sustrai Erakuntza fundazioko kideek, behin baino gehiagotan. "Kontsumitzen dugunaren bikoitza ekoizteko gai gara; gisa horretako proiektuen atzean negozioa baino ez dago", erran du fundazioko kide Martin Zelaiak. Ezkio-Itsaso eta Deikaztelu artekoa, gainera, ez da proiektu bakarra. Sustrai Erakuntzak mahai gainean jarri du, azken hilabeteotan, Europak bertze linea bat bultzatu nahi duela Iruñerritik Landetara, Pirinioak zeharkatuz.
Gobernua, isilik
Espainiako Ingurumen Ministeriotik jasotako mezuari erantzuten hasi dira udalak. "Alegazioak aurkeztuko ditugu". Alberto Friasek onartu du, hala ere, proiektu berriak "ezustean" harrapatu dituela herri anitz, eta zenbaitetan, segur aski, erantzuteko epez kanpo izanen direla. Amore emateko asmorik ez dute, hala ere.
Plataformak, hain zuzen ere, Nafarroako Gobernuak duen ardura jarri du mahai gainean. Bozeramaileak erran du jakin badakitela Espainiako Sare Elektrikoko arduradunek bilerak egin dituztela Eusko Jaurlaritzako eta Nafarroako Gobernuko ordezkariekin. "Ez dute hitzik ere erran, ordea", salatu du Friasek.
Gogoratu du, gainera, plataformak iazko maiatzean eskatu ziola bilera Nafarroako Gobernuko Garapen Ekonomikoko lehendakariorde Manu Aierdiri. "Ez dio erantzunik eman gure eskaerari". Ondorioz, Nafarroako presidente Uxue Barkosi zuzendu diote, orain, bilera egiteko eskaera. Gobernuko arduradunen "isiltasuna" ez du batere ontzat jo Friasek, eta gogoratu du egungo gobernua babesten duten taldeen arteko akordio programatikoan jaso zela goi tentsioko linearen auzia.
Akordio horretan aipatu zuten, hain zuzen ere, azterketa bat eginen zutela goi tentsioko beste linea bat beharrezkoa ote zen edo ez zehaztu ahal izateko. Proiektuak kalte egindako herrietako biztanleen iritzia kontuan izanen zutela jaso zuen agiriak, gainera. "Baina ez dute gurekin hitz egin nahi", salatu du Friasek. Eta kezkagarritzat jo du egungo egoera. Plataforman ez daude prest ogia eta taloa jasotzeko.
Kattalin Barber
Gaur egun Arrosadia dena garai batean Mochuelo auzoa izan zen. Gutxi idatzi da Mochuelori buruz, baina, diotenez, bizilagunek ez zuten gustuko auzoaren izen hori, eta Iruñeko Udalari aldatzeko eskatu zioten, 1937. urtean. Orain, Arrosadia Bizirik batzarrak auzoaren izen zaharra zena eta, aldi berean, auzoko ikurra dena omendu nahi izan du, eta La Motxuela aldizkaria kaleratu berri du. Auzoko lehen aldizkaria da, auzoak egina auzoko kideentzat. Mozoloak hegan egin nahi du, eta hasi da hegalak astintzen.
"Auzoko ahots guztiak bildu nahi ditugu", esan dute Oihana Loreak, Alberto Uriartek eta Xabier Sardak. Hirurak dira Arrosadia Bizirik batzarreko kideak, eta auzo bizi baten alde ari dira orain dela hiru urtetik hona. Auzoan jazotakoa "ikuspegi positibo" batean ikusarazi nahi dute, eta horren ariketa praktikoa da La Motxuela.
Aniztasun handiko auzoa da Arrosadia, baina urteetan "baztertuta eta utzita" dagoen sentsazioa izan dute auzokide askok. "Batzarra sortzera bultzatu gintuen helburu berari eusten diogu oraindik: auzoa piztu, eraldatu eta koloreztatu nahi dugu, hemengo bizilagunok hobeki bizi gaitezen", azaldu du Sardak. Auzoko hainbat kolektibo eta bizilagunek osatzen dute Arrosadia Bizirik. Besteak beste, Arrosadiko Eguna antolatzen du urtero batzarrak.
Orain dela urte batzuk hainbat komunikabidek auzoari buruz argitaratu zituzten "albiste negatiboei" eta horiek izan zuten eraginari aurre egin nahi zioten batzarraren bidez. "Drogak, etxabeak... Bazirudien dena txarra zela Arrosadian. Horri buelta eman nahi izan genion batzarra sortuta", bat egin dute hirurek. Ekin eta lortu. Egun, auzoaren irudia bestelakoa dela argi dute auzokideek.
"Orain badago saltsa", adierazi du Loreak, eta hainbat adibide jarri ditu mahai gainean: joan den urteko maiatzean ospatu zen auzoan Arrosadia nola? izenburuko jaialdia, adibidez, eta, ekainean, berriz, Artisten Auzoak hartu zituen Arrosadiko kaleak, lau egunez. Ekinaldi horiekin guztiekin auzoa indartzen ari dela uste dute.
Ildo beretik mintzatu da Uriarte. Aspalditik zuten aldizkaria sortzeko ideia, baina unerik egokiena orain izan dela uste du: "Arrosadiko eta Santa Maria La Realeko auzokideei beren nahiak eta kezkak askatasunez adierazteko aukera eman nahi dien hedabide bat da gurea". Interesa duen edonork aukera du La Motxuelan idazteko.
Mila aleko argitaraldia izan du, eta Arrosadia Bizirik elkartearen asmoa da urtean lau aldizkari egitea. Auzoko liburutegian, osasun etxean eta hainbat saltoki eta tabernatan eskuragai dago jaio berri den aldizkaria. Auzokideen erantzuna ona izaten ari dela diote hirurek, eta interesa agertu dutela: "Ikusmina sortu du".
Gainera, hainbatek adierazi dute bertan parte hartzeko nahia, eta dagoeneko lanean ari dira bigarren zenbakia argitaratzeko: "Malguak gara, eta aldizkaria moldatuko da edukira, ez alderantziz", azaldu du Loreak. Besteak beste, bigarren eskuko arropari buruzko erreportaje bat, auzoan sortu berri den denbora bankuaren egitasmoaren inguruko informazioa eta Arrosadian tailerra duten bi artistari eginiko elkarrizketa jasotzen ditu aldizkariak lehendabiziko zenbakian.
Lehen zenbakiko artikulu gehienak gazteleraz diren arren, euskara beti presente egonen dela adierazi dute sustatzaileek. "Editoriala ele bitan da, eta asmoa da bakoitzak bere hizkuntzan idaztea. Adibidez, Errumaniako norbaitek errumanieraz idatz dezake. Aniztasuna da gure arma", nabarmendu du Loreak. Aldarrikatu egin nahi dute auzoko aberastasun kulturala, argi baitute hori dela auzolagunak batzeko bidea.
Arrosadiko bilgune
Printzearen Harresi haur eskola zaharra da egun auzoko bilgune. Han egiten dute bat Arrosadia Bizirik batzarrak, Yoar elkarteak, jai batzordeak, Munduko Medikuek, Madre Coraje elkarteak eta erraldoien konpartsak, esaterako. "Yoar gazte elkartearen urteetako eskakizuna izan da, eta orain dela hiru bat urte utzi zigun udalak", azaldu du Sardak.
Oraindik bukatuta ez dauden arren, udalak obrak egin ditu, eta egoitza beharretara egokitzen ari da, auzoko talde guztiek beren jardueretako lekua izan dezaten, hain zuzen ere.
Bizi-bizirik dago Arrosadia, eta La Motxuela aldizkariak auzokide guztiekin hegan egin nahi du, guztiak "ongi etorriak" direlako. "Gure jarduna ezagutarazi nahi dugu, eta, aldi berean, elkarlanean auzoa eraiki", berretsi du Uriartek. Horretarako, aldizkaria jarri dute bitartekari lana egiteko tresna gisa, eta bidean jende gehiago batzea da asmoa. Izan ere, aniztasuna da auzoaren sor-marka, eta, mozoloa, berriz, ikurra.
Saioa Alkaiza
Aingerua dator —goiaingerua, hobeki esanda, klaseak eta hierarkiak baitaude, baita aingeruen artean ere—. Done Mikel Aralarkoa sartuko da beste urte batez Nafarroako Parlamentura. Liturgiaren unea da. Protokolo zorrotz bati jarraikiz, legebiltzarrera etorriko dira eliza katolikoko hainbat ordezkari, aingerua esku artean, eta politikariek, banan-banan, muxu emanen diote figuratxoari. Kantatu ere kantatuko diote. Irudiak ikustea besterik ez dago eliza barnean gerta daitekeen ohiko ekitaldi erlijioso bat dela antzemateko: sotana festa parlamentuan. Jaunartze traza ere badu, politikari guztiak ilaran pa emateko zain, burua makurtuz, debozioz.
Badaezpada ere: oroitarazi dezagun 2017an gaudela, instituzio publiko bati buruz solasean, ustez akonfesionala den estatu batean. Are zehatzago, aldaketaren indarrek gobernatutako lurraldean, eta, hala ere, aingeru bat sartuko da parlamentuan. Egia ez balitz, surrealista lirudiguke egoera. Aldaketaren aroa izateko ekitaldiak berdintsu segitu du. Izan ere, Ezkerrak eta Ahal Dugu-k irudiari gorazarre ez egiteko eskaera aurkeztu dute, eta, EH Bilduk eta PSNk babesa azaldu dioten arren, botoak batu dituzte UPNk, PPk eta Geroa Baik. Horra jokaldia. Emaitza, gehiengoa; ondorioa, berriz izanen dugula misoginia eta bazterketa muin-muinean dituen instituzio dogmatikoa ustez denona behar lukeen ordezkaritzan. Ongi etorri LGTIB fobikoa zaren hori, ongi etorri genero bereizketa ardatz duzuna, ongi etorri pederastia ezkutatu duen instituzioa, ongi etorri dogmaren dogmaz hiltzaile deitzen diena abortatzeko hautua egiten duten emakumeei, ongi etorri bazterkeriari.
Dena dela, "aniztasunari ateak ireki" behar zaizkiolako joanen da Done Mikel parlamentura, Geroa Baiko Koldo Martinezen hitzetan, "Nafarroako aberastasunaren parte" ere badelako ekitaldia. Horrek ez du esan nahi "nahastuak" direnik erlijioa eta botere publikoak, Martinezen aburuz. Inondik inora. UPNko Carlos Adanerorentzat ere "jarraitu beharreko tradizioa" da, "inori kalte" egiten ez diona.
Horrenbeste gauza dira tradizio: herri batzuetan joaldunak bakarrik gizonezkoak izatea eta alardea pasatzerakoan batzuek plastiko beltzen atzean aurpegia estaltzea, esaterako; edo, garai batean, tradizioa zen lapurtzen zuten horiek sutan erretzea eta, egun, indarkeria matxista tradizio soziopolitikoaren parte ere bada. Aingerua joatea eta kontrako iritziak egotea ere tradizio da.
Beste behin erabaki dute eta eginen dute meza gisako omenaldi-ekitaldi-denadelako hori. Ea hurrengoan. Zain egonen gara, parlamentuak XXI. mendera bueltatu nahi duen unerako. Eskerrak kexaz gaindi une hunkigarri baterako aukera ematen digula Done Mikelek, nafar eskuina Mikel gurea gorde, gorde, gorde Euskal Herria kantatzen entzuteak baduela morboa.
Kattalin Barber
Ikusmen arazoak ditu Izaskun Osesek (Barañain, 1984). Begi batekin %5 ikusten du bakarrik, eta bestearekin, %15. Iaz lana utzi behar izan zuen, baina asmatu du bizitzaren kolpeei buelta ematen. Lesionatuta dagoen arren, uztailean Londresen eginen den Atletismoko Munduko Txapelketa du helburu.
Kirolari onenaren saria jaso berri duzu. Zer ekarri dizu?
Poz handia eman dit sariak. Orain lesionatuta nago, eta horrelako sariek aurrera jarraitzeko bultzada ematen didate. Ederra da jakitea zure lana kontuan hartu dutela, pizgarria.
Urte gogorra izan da zuretzat 2016a. Zer irizten diozu orain?
Oso gogorra izan da, eta ahalegin handia egin dut. Urte osoa pasatu nuen entrenatzen, eta eskatutako gutxieneko markak behin eta berriz errepikatzen, sailkapen zerrendan postu hobea lortzeko. Aldi berean, ordainsaria sekulakoa da; eta ez da brontzezko domina eskuratzeagatik, baizik eta Rio de Janeirora joateagatik.
Nola gogoratzen duzu Rio de Janeiroko esperientzia?
Aberasgarria da oso. Baina egia da lehiatu nintzen arte nire baitan bilduta nengoela. Entrenatu, atseden hartu, hango klimara egokitu... Ez nuen besterik egiten, horrela ere asko gozatzen dudan arren. Behin lehiatuta, giroaz gehiago gozatu nuen. Eta brontzezko dominarekin itzultzea ikaragarria da. Baina, egia esan, aurreko urtean egindako lana berdina da hirugarren, laugarren edo bosgarren gelditzen bazara ere. Kontua da domina dela kirol munduan balio duen ordainsari materiala.
800 metrokoan lehiatzen ohi zara; Paralinpiar Jokoetan, 1.500 metrokoa egin zenuen. Ongi?
Bai. Paralinpiar Jokoetan ez dago 800 metroko probarik. Hortaz, halabeharrez proba horretara egokitu behar izan nuen. Ongi atera zitzaidan, eta espero dut marka hobetzen jarraitzea. Dena den, esan behar dut oraindik ere hobeto ikusten dudala neure burua 800 metrokoan.
Joan den urtea gogorra izan zen, halaber, lana utzi behar izan zenuelako. Nola bizi izan zenuen?
Erizaina naiz, eta lana utzi behar izan nuen dudan ikusmen arazoa dela eta. Aurrera begiratzen dut orain, eta egoerara egokitu naiz. Ez dago besterik. Orain, Tuteran fisioterapia ikasteko izena eman dut, baina patxadaz hartzen ari naiz. Ezintasunak ez dit uzten erizaina izaten, baina kirolarekin jarrai dezaket. Hortaz, nire lehentasuna korrika egitea da. Ardura handiz egin behar da lan atletismoan, eta zaila da beste lan batekin uztartzea. Ez da gauza bera Espainiako Txapelketan parte hartzea edo Paralinpiar Jokoetarako prestatzea. Lana utzi behar izateak are gehiago entrenatzeko aukera eman dit. Gauzei alde ona aurkitzen jakin behar da.
Nolakoa izan da egokitzapena atletismo pistan?
Ez ikustera egokitu naiz. Atletismo pistan, berdin. Entrenatzailea beti alboan dut. Ezintasunak mugatzen zaitu, baina hori gainditzen saiatu behar duzu. Jarrera ona izatea ezinbestekoa da, eta, noski, aukera eta baliabideak izan behar dituzu aurrera egin ahal izateko.
Korrika egiten hasi baino lehen, taekwondo egiten zenuen. Zergatik erabaki zenuen kirola aldatzea?
Espainiako txapelduna izan nintzen, 21 urte bete nituen arte. Behin baino gehiagotan min hartu nuen, eta, azkenean, uztea erabaki nuen. Kirola beti gustatu zait, eta korrika egiten hasi nintzen gero. Hasieran, herri lasterketetan parte hartzen nuen, eta Hiru Herri taldean izena eman nuen gero. Orduan hasi nintzen lehiatzen, asko pentsatu gabe; eta gaur arte.
Uste duzu merezi duten garrantzia ematen zaiela Paralinpiar Jokoei?
Bigarren mailan daude Paralinpiar Jokoak, eta hori ikusi egiten da, bai barrutik eta bai kanpotik. Aurrerapausoak eman diren arren, asko gelditzen da aldatzeko. Ez naiz ari bakarrik Paralinpiar Jokoei buruz, baizik eta kirol egokituari buruz. Guk egiten dugun esfortzua ez da hainbeste aintzat hartzen, baina Olinpiar eta Paralinpiar Jokoetarako entrenatzen garenok ahalegin bera egiten dugu. Bete-beteko arduraldia da gurea, eta, gainera, gure zailtasunak gehitu behar dizkiogu horri.
Kontzientziazioa falta da, zure ustez?
Egia da ez dagoela hainbesteko ikusminik, baina nik uste dut egoera aldatzen ari dela. Esaterako, 2012ko Londresko Paralinpiar Jokoetako hamabi bat ordu eman ziren telebistan; joan den urtean, berriz, 80 ordu. Hori bada. Egunkarietan egia da ez zaiola askorik erreparatzen. Arlo ekonomikoan ere, desberdintasuna itzela da, eta ez luke horrela izan behar. Ea poliki-poliki egoera iraultzen dugun.
Kirol egokituan ere desberdintasunak sumatzen dira emakumeen eta gizonen artean?
Orain dela gutxi horri buruz hitz egin nuen Marta Mendia atletarekin. Oro har, kirolean ez gaituzte berdin tratatzen, eta desberdintasunak azalekoak dira. Komunikabide gehienetan beti agertzen dira lehenik gizonak eta gero emakumeak. Baina atletismoan esan behar dut ez dudala aldaketarik sumatzen, ez kirol egokituan, ez bestean. Berdin baloratzen da, baina egia da kirol gehienetan ez dela horrela.
Erronkarik duzu urte honetarako?
Urte honetako helburua Londresen izanen den Atletismoko Munduko Txapelketan parte hartzea da, baina, horretarako, zaindu eta egoera onean egon behar dut. Rio de Janeiron hartu nuen min. Berez, han ez zen sumatzen, baina oinean haustura dut. Ez da larria, baina ezin dut korrika egin. Bitartean, gimnasioan eta beste ariketa batzuk egiten aritzen naiz. Espero dut apirilerako ongi egotea, eta, horrela, udan behar bezala lehiatzea.
Edurne Elizondo
Estatistikek islatzen dituzten datu hutsez harago, bat-bateko heriotzak eragindako samina dago, beti, auto harrapatze baten atzean. Iruñean gora egin du gisako gertaeren inguruko kezkak, hilaren 11n auto batek 76 urteko emakume bat zebra-bide batean harrapatu eta gero; bertan hil zuen. Orduko 50 kilometroko abiadura muga, eta hainbat semaforo eta zebra-bide ditu errepide horrek; abiadura kontrolatzeko radarra ere bai. Hala eta guztiz ere, gertatzen diren istripuak kontuan hartuta, bide hori da hiriko arriskutsuenetako bat.
2013tik 2016ra zazpi pertsona hil dira Iruñean, autoek harrapatuta. "Oro har, istripuek behera egin zuten 2008tik 2015era, krisiak gogorren jo zuenean, alegia, denbora tarte horretan autoen erabilerak ere behera egin zuelako", azaldu du Iruñeko Udaleko Hiri Ekologiaren eta Mugikortasun Jasangarriaren Saileko zinegotzi Armando Cuencak. "Autoen erabilerak pixka bat gora egin orduko, ordea, gora egin du istripuen kopuruak ere". Neurri eraginkorrak martxan jartzeko ordua dela uste du zinegotziak, eta orain arte udaletxeko pasabideetan errandakoa mahai gainean jarri du, herritarrek Aranzadiko kideen proposamenaren berri izan dezaten: "Iruñea orduko 30 kilometroko abiadura muga duen hiri bilakatu nahi dugu".
Proposamen horren bidez garbia da Cuencaren taldeak ezarri nahi duen politikaren norabidea: autoak egun duen nagusitasuna bazter utziko duen hiri eredu bat nahi du. Oinezkoei, bizikletei eta garraio publikoari lehentasuna emanen diena. "Hiri eredua baitago harrapatzeen atzean", nabarmendu du zinegotziak.
Autoek harrapatuta hildako herritarren adinari egin dio so Cuencak, halaber; izan ere, 2013tik 2016ra hildako zazpi pertsonetako bostek 70 urte baino gehiago zituzten; denbora tarte horretan 85 pertsona larri zauritu ziren istripuen ondorioz, eta haietako 43 ziren 70 urte baino gehiagokoak. "Iruñea ez da hiri egokia zaharrak oinez ibiltzeko", laburbildu du zinegotziak. Kontuan hartuta populazioa gero eta zaharragoa dela, eredua "lehenbailehen" aldatzen hasteko beharra berretsi du. Iruñeko biztanleen %22k dituzte 65 urte baino gehiago, jada.
Presioa, karrikan
"Gipuzkoako etorbidean gertatu dena ez da istripu puntual bat; hiri eredua da arazoa", bat egin du Cuencarekin Aitor Txarterinak, 8-80 Iruñea plataformako kideak. Elkarretaratzea egin zuten talde horretako kideek, joan den astean, istripua jazo zen toki berean. "Harrapatze bat gertatzen den bakoitzean aterako gara kalera; askotan, ezkutuan gelditzen dira halakoak. Hiriak segurua izan behar du 8 eta 80 urte bitarteko herritarrentzat, eta, gaur-gaurkoz, hori ez da gertatzen".
"Presioa" egin nahi du 8-80 Iruñea plataformak, hain zuzen ere, autoaren nagusitasunari aurre egiteko. Iruñeko Udala "norabide onean" dela uste du Txarterinak, baina erantsi du aldaketak ez direla gertatzen ari nahi bezain azkar eta nahi bezain sakon. Oposizioko taldeen jarrera ere kritikatu du, autoaren nagusitasuna nabarmentzen duen sistema aldatzeko saioei trabak jartzen dizkietelako.
Cuencak ere argi du lanean hasteko ordua dela. Berandu baino lehen hasi behar dutela neurriak martxan jartzen egungo sistema aldatzeko. "Badakigu herritar guztiak ez direla kontent izanen Iruñean orduko 30 kilometroko abiadura muga ezartzen badugu, baina neurri hori ezartzea merezi du, segurtasunaren alde", defendatu du Cuencak. Erantsi du, gainera, Iruñea zeharkatzeko batez besteko abiadura, gaur egun, orduko 15 kilometrokoa baino ez dela.
"Auto batek norbait harrapatzen badu orduko 64 kilometroko abiaduran, hiltzeko arriskua %85ekoa da; orduko 30 kilometroan, berriz, %5ekoa", azaldu du Iruñeko Udaleko zinegotziak. Cuencak argi du helburuak izan behar duela inor ez hiltzea auto batek harrapatuta.
Galiziako Pontevedra hiria jarri du eredu. Han, orduko 30 kilometroko abiadura muga dute. Hiriko erdiguneko karrikak oinezkoentzako egokitu dituzte, eta bizikletari eta garraio publikoari ere eman diete lehentasuna. "Emaitzak hor daude; azken bost urteotan ez da inor hil harrapatzeen ondorioz", nabarmendu du Cuencak.
Administrazioak hirian gertatzen diren istripuen ardura bere gain hartu behar duela argi du zinegotziak: "Helburutzat hartu behar dugu hildako bakar bat ere ez izatea administrazioaren utzikeriagatik. Hori nahi dut nik Iruñean".
Administrazioak erantzukizunaren bere zatiaren ardura bere egin behar duela argi du Aritz Romeok ere. Iruñeko Udaleko Herritarren Segurtasunerako zinegotzia da. Aitortu du "oso berri txarra" izan dela Gipuzkoako etorbidean gertatutako harrapatzea. "Hasi gara errepide hori aztertzen, berriz ere halakorik gerta ez dadin", azaldu du.
Neurri batean bat egin du Romeok Cuencarekin. "Iruñeko abiadura mantsotzea beharrezkoa da", nabarmendu du zinegotziak. Ez du hain argi, ordea, hori lortzeko bidea Nafarroako hiriburua orduko 30 kilometroko hiri bilakatzea dela. "Horretara jo behar dugu, baina batez besteko abiadura muga gisa. Kalez kale aztertu behar dugu hiria, kalez kale neurririk egokienak ezarri ahal izateko; zenbaitetan inportantea da zirkulazio arina izatea".
Agerian gelditu dira Aranzadiko eta EH Bilduko kideen iritzien artean dauden aldeak. Cuencak neurri orokor gisa hiri osoan ezarri nahi duena Romeok hainbat kaletan baino ez du egokitzat jotzen. Ermitagaña karrika jarri du Cuencak desadostasun horren adibide. "Udaltzaingoak uste du 50eko abiadura mugari eutsi behar zaiola hor, Nafarroa etorbideko zirkulazioa arintzeko balio duelako. Autoari ematen dio lehentasuna erabaki horrek, berriz ere".
Asmo guztietan ez dute bat egin, baina Romeok onartu du egoera hori aldatu beharra dagoela. Autoari egun duen protagonismoa kendu behar zaiola. Bere sailak hori lortzeko esku artean dituen proiektuak nabarmendu ditu zinegotziak. "Navas de Tolosa kalea autobusentzako bide bilakatuko dugu", azaldu du. Horrekin batera, egun errepide batek moztuta dauden Taconera eta Basotxo berriz ere elkartzea da udalaren asmoa. "Autoak hortik kanpo geldituko dira". Proiektu horren bidez, helburu nagusia da Jose Alonso karrikako zirkulazio arazoak konpontzea. "Bide bakarreko kalea da, eta, egun, 10.500 auto pasatzen dira handik; xedea da kopuru hori 3.000ra jaistea". Armada etorbidea erabili beharko dute autoek.
Hiriko errepide nagusiak dira, hain zuzen ere, oinezkoentzako arriskutsuenak. Horixe nabarmendu du Cuencak. "Zaragozako, Sanduzelaiko, Gipuzkoako etorbideak, bai eta Pio XII.arena ere". Halakoetan eta, oro har, hiri guztian gidatzeko dauden moduak "aztertzeko beharra" jarri du mahai gainean 8-80 Iruñea plataformako Aitor Txarterinak. Gogoratu du garai batean hiritik kanpo gelditzen ziren bide zabalak Iruñe barruan direla egun, eta horrek are arriskutsuago bilakatzen dituela oinezkoentzat.
Neurriak eskatu ditu plataformak, eta neurriak behar direla onartu dute udaleko arduradunek. Badute lanean hasteko tresna: 50.000 euroko diru saila ekarri duen bide segurtasunerako plana. Iruñea mantsotzea da helburua; berandu baino lehen.
E. Elizondo
Dena aldatu zen 2016ko urtarrilaren 31ko goizaldean. Deus ez da berdin, geroztik, Alex Jakaren familiarentzat. Auto batek harrapatu zuen 19 urteko gaztea, Etxarri Aranatz eta Arbizu arteko errepidean. Ibilgailuak jo, eta bide bazterrean utz...
Edurne Elizondo
Etnografiak eta landareen biologiak bat egin dute Erronkarin, eta elkarlan horren emaitza da Erronkari ibaxako gida etnobotanikoa izenburuko lana. Euskaraz eta gaztelaniaz plazaratu berri du Lamiñarra argitaletxeak. 400 orrialde baino gehiagoko liburua da, eta, 211 fitxaren bidez, 300 landareren baino gehiagoren berri jasotzen du. Udaberriak bertze inon baino lehenago jo du Erronkariko bazterretan.
300 landare horiek ez dira, inondik inora, Erronkarin dauden guztiak. "Lagin txiki bat besterik ez da", gidaren egileek nabarmendu dutenez. Gisako lehendabiziko gida da, ordea, eta bide bat zabaltzen duelako badu balio erantsi bat, hain zuzen ere, Pascualek eta Ordunak argi utzi dutenez. Liburuaren bitartez, paisaiaren eta Erronkariko biztanleen arteko harremana jorratu dute. "Paisaiaren eta kulturaren arteko harremana, alegia", Ordunak zehaztu duenez.
Etnografoa da Orduna, eta 1998an hasi zen Erronkarin lanean. Lanbideak eman zion Erronkariko herrietako bizilagunek paisaiarekin duten loturaren berri, hain zuzen ere. Orain arte landutako gaiez harago jo nahi zuen, eta horregatik jarri zen harremanetan Virginia Pascualekin. "Gizakiek naturan utzitakoa eta, alderantziz, naturak gizakiengan utzitako hori aztertzeko". Landareen biologian doktore da Pascual. Malagakoa da (Espainia), eta Lamiñarrak plazaratutako liburuarekin izan du Erronkari aurrenekoz ezagutzeko aukera. "Oro har, etnobotanikako lan gutxi egin dira hemen. Hego Ameriketan ari dira esparru hori lantzen, batez ere".
Erronkariko landareak aztertzeko, hango herrietan gora eta behera aritu dira Orduna eta Pascual. Batetik, Nafarroako Gobernuaren laguntza jaso dute, Erronkariko lurren %60 inguru babestutako eremua baita. "Gobernuak hasieratik bat egin du gure lanarekin, Erronkariko biodibertsitatea ezagutzeko lagungarria baita; ezer gutxi jorratu denez gaia, guk lortutako datuak Ingurumen Departamentuarentzat ere badira baliagarriak", azaldu du Pascualek.
Bertzetik, herritarren parte hartzea nabarmendu dute gidaren egileek. Izan ere, herriz herri, Erronkariko biztanleen ahotik jaso dute landare baten eta bertzearen inguruko informazioa. "Landareen izenak eta landare horiek zertarako erabiltzen zituzten azaldu digute, bertzeak bertze", erantsi du Ordunak.
Jakintza tradizionala
Egileek bat egin dute: "Garrantzitsua da herriotako biztanleen ezagutza ez galtzea". Eta liburua zabaltzeko, hain zuzen ere, erronkariarren eta lurraren arteko lotura agerian uzten duen kopla jaso dute: "Ardantzak/ emoitan dei ardaua/ eta alorrak garia,/ atzeek fruitua eta,/ kartxiriak kaparrona".
Pascualek eta Ordunak gogoratu dute Nazio Batuek 1992. urtean dibertsitate biologikoari buruz egin zuten hitzarmenean jaso zutela landareei eta beren erabilerari buruzko jakintza tradizionala balio handikoa zela biodibertsitate horri eusteko, hain zuzen. Erronkariko landareen inguruan osatu berri duten gida etnobotanikoa da jakintza horren adibide. Egileek gaztelaniaz eta euskaraz eman dituzte landare horien izenak, eta herriz herri erabili izan dituztenak ere jaso dituzte, kasu anitzetan, Erronkariko euskaraz.
Izen horien eta landareen marrazkiekin eta argazkiekin batera, herriz herri zituzten erabileren berri jaso dute egileek. Basaporruari, adibidez, auxporru erraten zioten erronkarieraz. Hau da, frantses porrua. Mendian jasotzen zuten, eta jateko erabiltzen zuten. Astigarra, berriz, zuhaixka gogorra zenez, eskailerak egiteko baliatzen zuten, batez ere. Lapabelarra, bertze landare anitz bezala, zauri txikiak sendatzeko erabiltzen ohi zuten. Burgin, halere, lore zurixkako landare igokari bati erraten diote lapa. Hormetan gora gogoz egiten du landare horrek.
Burgin, hain zuzen, liburuaren lehendabiziko aurkezpena egin dute egileek jada. Herriz herri aurkezteko asmoa badute, hala ere, "jasotakoa itzultzeko", Ordunaren hitzetan. Berretsi du haiek egindako gida Erronkariko landareak ezagutzeko lehen urratsa baino ez dela, eta beren lanak ekarriko dituela bertze anitz.
Kattalin Barber
Nafarroako Gobernuaren babespeko etxebizitzak kudeatzen dituen fundazioa da Xilema. Adingabeekin eta bazterketa egoeran dauden pertsonekin lan egiten dute, batez ere. Asteon protesta egin dute langileek, enpresak "lan baldintza onargait...