Asier Garcia Uribarri
Margoa bere bizitzaren erdigunean jartzea erabaki zuen Diana Iniestak (Sabadell, Herrialde Katalanak, 1971) duela hamar urte. Sorkuntza eta formakuntza tartekatzen ditu artista gisa aurrera egiteko. Sortu, Baztanen egiten du, bere...
Jon Barberena
Iraganak nostalgiaz bustitzen du orainaldia, etorkizunak ardurez betetzen duen gisara. Argazki zaharrak ditugu denboraren abiadura azkarra enpirikoki frogatzeko. Gabezien ispilu. Falta zaiguna eta zaizkigunak irudikatzen dituzte, eta bizi...
Edurne Elizondo
Isidoro Fagoaga izena du Berako musika eskolak. Izen horren atzean dagoen izana, ordea, ezezaguna da tenor eta idazle izandako gizon horren herrikide anitzentzat. Ahanzturak jan du haren memoria. Orain arte. Bere garaiko abeslari nagusietako bat izandakoarekin duten zorra kitatzen hasi nahi dute beratarrek, eta Fagoaga ezagutzeko eta omentzeko egitaraua prestatu dute, Isidoro Fagoaga, bada tenorea! izenburupean.
Erakusketa zabalduko dute hilaren 21ean, adibidez, eta, 28an, berriz, tenorrari buruzko hitzaldia eginen du German Ereñak. Eibarko txistu bandako kide da Ereña, eta Fagoagari buruzko biografiaren egilea. Argitaratzeko zain da. Beratarrak erakutsitako konpromisoa nabarmendu du Ereñak, bertze edozer gauzaren gainetik. Izan ere, Cataniako Bellini antzokian Walkyrya opera abestu eta gero, Gernika bonbardatu zutela jakin zuen Fagoagak, eta Italia eta oholtzak betiko uztea erabaki zuen, ondorioz. Erabat hunkitu eta ukitu zuen Gernikan 1937ko apirilaren 26an gertatutakoak, eta bonbek betiko isildu zuten Berako tenorraren ahotsa. "Mutu bilakatu zen, Italiak Franco lagundu zuela salatzeko".
"Julian Gaiarre denok ezagutzen dugu, baina Euskal Herrian, Bortzirietan, Beran, izan zen beste abeslari handi bat", nabarmendu du Ereñak. Goi mailako tenor dramatikotzat jo du beratarra, hain zuzen ere. "Italiako nagusia izan zen 1920ko eta 1930eko hamarkadetan". Richard Wagnerren operak kantatzeko erakutsi zuen trebezia aipatu du Ereñak, bereziki, bai eta aktore gisa izan zuen indarra ere. Tenorraren gainetik, halere, "gizon apal eta zintzoa" gailendu zen. "Gailurrean zela, dena uztea erabaki zuen, bere buruarekin zintzo jokatzeko", berretsi du Ereñak.
Berako Ilekueta auzoko Agramontea etxean sortu zen Isidoro Fagoaga, 1893. urtean. Hamalau urterekin, Argentinara joan zen, han bizi zen osabarengana. Florencio Constantino eta Titta Ruffo abeslariak ezagutu zituen Buenos Airesen, eta, haien eskutik, Italiara joateko urratsa egin zuen. Kantuan ikasi nahi zuen.
Parma hirian, Campanini lehiaketan parte hartu zuen Fagoagak, eta hirugarren sailkatu zen, Gigli eta Merliren atzetik. "Lehen mailako abeslariak ziren horiek".
Txapelketak Parmako kontserbatorioko ikasle izateko aukera eman zion Isidoro Fagoagari. "Lehen Mundu Gerra piztu zenean, ordea, eskola ospitale bilakatu zuten, eta Berara itzuli behar izan zuen", azaldu du Ereñak.
Gogorra izan zen itzulera tenorrarentzat. Baina ez zuen etsi. Iruñeko Orfeoiarekin hasi zen lan egiten, eta, Nafarroako Diputazioak emandako beka bati esker, Madrilen jarraitu zituen Italian hasitako ikasketak, Iribarne irakaslearekin. 1919. urtean egin zuen debuta, hiri horretako Gran Teatro antzokian, Sanson y Dalila operarekin.
Fagoagak, halere, Italian jo zuen goia tenor gisa. "1920-1921. urte inguruan egin zuen debuta Napolin; garai hartan, Wagnerren obra nagusiak kanta zitzakeen abeslari onik ez zen Italian. Fagoaga horretan espezializatu zen; italieraz abesten zuen, eta aktore bikaina zen, gainera. Milango Scala antzokian zazpi denboraldi egin zituen", gogoratu du Ereñak.
Abeslari eta idazle
Richard Wagnerren operak bereziki maite ditu German Ereñak. "Sakonak dira, transzendentalak". Zaletasun horrek eraman zuen, duela hainbat urte, Isidoro Fagoaga zena hobeki ezagutzeko lanari ekitera. "Martin Ugalderen Hablando con los vascos liburua hartu, eta hantxe jaso nuen Fagoagaren berri". Wagnerren operak kantatzeko haren gaitasunak erakarri zuen, lehendabizi, baina, tenorraren ibilbidean sakondu ahala, bertze hamaika esparruk ere eman diote atentzioa Ereñari.
Idazle gisa egindako lana jarri du mahai gainean, adibidez. "Fagoagak berak esan zuen abeslari baino gehiago idazle zela". Beratarrak idatzitako lehendabiziko lanak, halere, bazuen musikaren arloarekin harreman estua, Julian Gaiarreri buruz egin baitzuen, eskolako kideekin Erronkarira bidaia egin eta gero.
Hainbat libururen egilea da Fagoaga, eta prentsan ere, zenbait hedabidetarako aritu zen, Euskal Herrian, bai eta hemendik kanpo ere. Idazteko lana, batez ere, antzokiak utzi eta gero garatu zuen Fagoagak. Italia utzi zuenean, Donibane Lohizunen hartu zuen aterpe beratarrak. Handik, harreman estua izan zuen bertze hamaika euskal errefuxiaturekin. Poesia topaketak antolatu zituen haietako hainbatekin, bertzeak bertze.
"Bere garaiko intelektualekin ere bazuen lotura: Sorozabal eta Escudero konpositoreekin, adibidez; agertu dira, halaber, Barandiaranen edo Jose Antonio Agirreren gutunak. Barojatarrekin ere izan zuen harreman handia, Beran Itzea etxea baitzuten, eta Fagoagak oporrak sorterrian ematen baitzituen", erantsi du Ereñak.
1937an utzi zuen Fagoagak Italia, eta 1948an argitaratu zuen Pedro Garat, el Orfeo de Francia bere lehendabiziko liburua. 11 urte horietako bidea, hala ere, ez zen erraza izan Berako tenorrarentzat. Antzokia bazter uztea erabaki eta gero, Iparraldera mugitu zenean, atxilo hartu eta Gurseko kontzentrazio esparrura eraman zuten. Hilabete bat egin zuen han, 1940. urtean. "Baldintzak oso txarrak izan ziren; Fagoagak, batez ere, askatasunaren falta sumatu zuen, idatzita utzi zuenez".
Handik atera eta Donibane Lohizunera itzuli zenean, hankaz gora aurkitu zuen Fagoagak bere etxea. "Han zuen altxorretako bat lapurtu zioten: Julian Gaiarreren lehen kontratu artistikoa", kontatu du Ereñak.
Ahanzturaren aurka
1964. urtean Donostiara mugitu zen Isidoro Fagoaga. "Hitzaldiak ematen zituen, eta jarraitu zuen idazten". Hainbat omenaldi egin zizkioten garai hartan, gainera. Orduko berotasuna, halere, epelduz joan zen. "Tamalez, gaur egun, ezezaguna da Isidoro Fagoaga jende askorentzat", erran du Erañak, tristuraz. Iruñeko Orfeoiaren kasua aipatu du. "Erakunde horretako kide izan zen; kantuan aritu zen, eta ohorezko bazkide ere izendatu zuten; gaur egun, ordea, erakunde horrek ez dio inolako aitortzarik egin Fagoagari".
Bere ideiekin erabateko konpromisoa erakutsi zuela erantsi du Ereñak, baina ez zela alderdi jakin bateko kide izan inoiz. Horregatik uste du Fagoaga ahaztu egin dutela. "Ez da izan etekin politikoa lortu ahal izateko pertsona bat". Fagoagaren apaltasuna berretsi du Ereñak. Izan ere, abesteari uzteko erabakia hartu eta gero, tenorrak ez zuen horri buruzko azalpenik eman inoiz. "Bonbarkadetari buruzko bere iritziaren berri eman zuen bere lehen liburuetan, baina ez zuen hartutako erabakia nabarmendu".
Ereña kontent da Berako agintariek orain egin duten urratsarekin. Isidoro Fagoagaren berri zabaltzea ezinbertzekotzat jo du. Argi du Euskal Herri osoa zorretan dela tenorrarekin, eta badela ordaintzen hasteko garaia. Datozen hilabeteotan eginen dituzten erakusketak, hitzaldiek, mahai inguruek eta bertzelakoek emanen diete horretarako bidea beratarrei eta herrira bilduko direnei.
1971. urtean, El teatro por dentro izenburuko bere seigarren liburua argitaratu zuen Fagoagak. Donostian bizi zen orduan, eta hiri horretan zendu zen, handik gutxira, 1976. urteko martxoaren 15ean. Beran egin zuten tenorraren aldeko hileta elizkizuna.
Herri horretan, Isidoro Fagoagaren izena du musika eskolak. Ikasleek ere parte hartuko dute herriko tenorraren omenezko programan. Izena izanarekin jantzi ahal izanen dute, azkenean, Agramontea etxean sortutako abeslariaren herrikideek. Bilbon, haren izena du karrika txiki batek. Beran ere merezi duela argi du Ereñak. Mahai gainean utzi du ideia. Fagoagaren herrikideek har dezaten. Bada tenorea.
Edurne Elizondo
Mahai gainean ziren bi proiektu bazter utzi dituzte. Ingurumenari kalte egiten ziotelako, herritarrek haien kontra egin dute urte luzez, eta lan horrek eman du fruiturik: batetik, Espainiako Auzitegi Gorenak berretsi du Zilbetiko Antzer...
Kattalin Barber
Gazteak dira, eta ikerlariak. Soziologiako ikasketak amaituta, eta lan merkatuan haien diziplina aurrera eramateko aukera gutxi zituztela ohartuta, haien kabuz ikerketa bat egitea erabaki dute: Poniendo en forma a la juventud. Decathlon y la situación laboral de los jóvenes en Navarra (Gazteak sasoian jartzen. Decathlon eta Nafarroako gazteen lan egoera) ikerlana egin dute sei gaztek. "Gure ezagutza praktikan jartzeko modu bakarra da, inkestetatik harago", dio Xabier Elizalde soziologoak.
Prekaritatea jasaten dute haiek eurek, eta Nafarroako gazte askoren errealitatea aztertu dute, Decathlon enpresa abiapuntu hartuta. Ehunka gaztek lan egiten dute edo egin dute bertan, eta "gaur egungo panoramaren isla" da saltoki handia. "Beste enpresa askotan bezala, lan baldintza kaskarrak, prekaritatea eta malgutasuna dira Decathlonen ezaugarriak", azaldu du Gari Lopezek. Haiekin batera, Xabier Torrea, Felipe Lopez, Ander Gorraiz eta Anchel Reyes aritu dira ikertzaile lanetan.
Bi urteko lana izan da, eta inolako aurrekonturik gabe aurrera atera dute. Bidean "gorabehera" asko izan arren, pozik agertu dira lortutakoarekin. "Ez dugu nahi kaxoi batean geratzea; espero dugu gizartearentzat erabilgarria izatea", adierazi du Lopezek. "Kontzientziak berpiztu nahi ditugu", gaineratu du Elizaldek.
Decathlonen lan egiten duten pertsona ia guztiak gazteak dira. Kirolari edo kirolzaleak izatea izan ohi da beste baldintza bat. Gazteei aldi baterako kontratua eskaintzen diete, eta zenbaitetan egun bakarreko kontratua ere izaten da: "Hasieratik argi dute gazteek haien lanak iraungitze data duela. Sei hilabete pasatu eta gero, lan kontratuak mugagabea izan behar du, baina enpresari ez zaio komeni, eta kalera botatzen dituzte", dio Lopezek.
Horrek ondorio larriak dituela salatu du Elizaldek, gazteen "desegonkortasuna" bilatzen eta sustatzen duelako enpresak: "Gazte askok behartuta ikusten dute beren burua horrelako lanak onartzera, merkatuan ez dagoelako beste aukerarik, eta dagoenarekin konformatu behar dute". ELA sindikatuak aditzera eman duenez, Nafarroako gazteen langabezia tasa %38,1ekoa da.
Adierazi dutenez, bertan lan egiten duten gazteek ere ez dute beren burua ikusten Decathlonen urte luzez. Aldi baterako lantzat jotzen dute. "Alde batetik, aldi baterako lanak egitera ohituta dauden gazteak daude, eta, bestetik, goi mailako ikasketak dituzten gazteak eta lehendabiziko lan bat behar dutenak. Askorentzat, Decathlon lan merkatuan sartzeko aukera bat da, eta baldintzak onartzera behartuta daude", azaldu du Lopezek.
Enpresek ere hori sustatzen dutela argi dute bi soziologoek. Aldi baterako lanak, egonkortasunik eza, lansari txikiak eta langileen malgutasun handia dira Decathlonen ezaugarri. Malgutasuna eta prekaritatea txanpon beraren bi aldeak direla diote, hain zuzen ere.
Joan-etorri prozesua
Egoera horrek guztiak ondorioak ditu, eta ez bakarrik gazteen lanetan. "Nafarroako egoera orokorrarekin alderatuta, 'joan-etorri prozesuan' daude gazteak, bai lanean, bai beren bizitzan ere: etxetik joaten dira, emantzipatzen dira, etxera itzultzen dira... Horrek zerikusia du enpresek eskaintzen duten malgutasun eta behin-behinekotasunarekin", dio Lopezek.
Lan baldintzei buruz hitz egitean aipatzen dute prekaritatea, baina gazteen bizimodura hedatu dela uste dute Lopezek eta Elizaldek. Etorkizuna beltz ikusten dute: "Ez dago horrela bizitzerik. Soldata aldetik ere ez du askorako ematen. Ez da bakarrik Decathlon, arazoa egiturazkoa da. Azken finean, prekaritatearen menpe gaude, eta onartzera eramaten gaitu egoerak. Hori da larriena", ziurtatu du Elizaldek.
Eredu bezala hartu dute Frantziako enpresa, baina beste edozein izan zitekeela argi dute Elizaldek eta Lopezek. "Gu ere izan gintezke". Prekaritatea da lan merkatuaren eta gazteen arteko loturaren hari mutur bat: ordukako kontratuak, soldata murritzak, behin-behinekotasun erabatekoa... Enplegua lortu arren oinarrizko gastuei aurre egin ezin dieten langileak dira.
Decathlonen kasuan, lana produkzioaren arabera asko aldatzen dela diote, horrek dakartzan ondorioekin: "Horrek babesik ez izatea eragiten du. Gazteak ez daki zenbateko diru sarrerak izanen dituen hilabetean; enpresaren menpe dago, enpresak nahi duenerako beti prest". Gazteen egoera lanaren esparruan, oro har, kaskarra da.
Kattalin Barber
Alberto Catalan Nafarroako Parlamentuko lehendakari ohiari erretratua musu truk egin diote Vesarte artista elkarteko kideek. Elkarte horren aburuz, "bidegabekeria handia" da dirua politikari ohien erretratu ofizialetan gastatzea. Javier Orduña (Iruñea, 1978) Vesarteko kidea da.
Ez da lehen aldia Nafarroako Parlamentuko lehendakari ohi baten erretratua egiten duzuela, eta musu truk ematen diozuela erakunde horri. Zein da xedea?
Vesarte kolektibo artistikoa da. Gu ez gara entretenitu nahi duten artistak, gu artista probokatzaileak gara. Izan ere, arteak, entretenitu baino gehiago, probokatzailea izan behar du. Orain dela lau urte hasi ginen horrelako erretratuak egiten. Elena Torres Nafarroako Parlamentuko lehendakari ohiaren erretratu publikoaren aurka egin genuen. Garai horretan, krisiak gogor jo zuen Nafarroa, eta murrizketak nonahi zeuden. 6.980 euroko gastua zuen erretratu ofizialak, eta, beste bat egin, eta dohainik eman genion parlamentuari. Oraingoan gauza bera salatzen dugu. Ezin dugu onartu horrelako diru xahutzerik. Gastu elitista da politikari ohien koadroak egitea.
Politikarien erretratu ofizialen auziak gizartean eztabaida eragitea nahi duzue?
Bai. Gizarteak ez du honi buruz hausnartzen. Barneratua dugun gai bat da, eta ez diogu jaramonik egiten. Ekintza sinboliko horren bidez, gizartean mugimendua eragin nahi dugu, kontzientzia hartu. Gizartea esna dadin. Azkenean, normaltzat hartzen dugu politikariek dirua xahutzea, baina diru publikoa sakratua da. Euro bat edo milioika euro izan, diru publikoa xahutzea onartezina da. Hortaz, lehendakari ohien erretratuak izozmendiaren punta baino ez dira. Nafarroan adibide asko ditugu: Esako urtegia, AHTa, Navarra Arena pabiloia, Los Arcosko zirkuitua, Sendaviva... Obra erraldoi eta defizitarioak egiten dituzte, eta, gainera, margolan ofiziala nahi dute. Diru publikoaren kudeaketa txarra salatzen dugu.
Nafarroako Parlamentuak erretratua jaso zuen. Erantzunik espero duzue?
Esperoan gaude. Orain ikusiko dugu zer egiten duten, edo zer erantzuten diguten. Horren arabera, eta beharrezkoa bada, ekintza gehiago aurrera eramanen ditugu. Metxa piztuta dago. Gainera, koadroa anonimoa eta herrikoia da. Ekintza honen bidez, ez dugu artistarik sustatzen. Duintasun ekintza bat da berez; zentzuz jokatzea galdegiten dugu. Gure ustez, politikari ohien erretratuak desagertu egin beharko lirateke. Hori lortu ezean, egiten dituzten koadroak politikariek berek ordaintzea eskatzen dugu.
Zer eginen luke Vesarte elkarteak koadroak balio duen diruarekin?
Osasunean, kulturan eta hezkuntzan inbertituko genuke. Hau da, herritarren beharrak kontuan hartuta eta beharrezkoak diren gauzetan. Nafarroako Parlamentuko lehendakari ohiaren erretratuak ez dio inori onurarik ekartzen. Arazoa da beti egin dutelako jarraitzen dutela egiten. Bidegabekeria handia da dirua horrela gastatzea, aintzat hartuta egun badirela premia askoz larriagoak: esate baterako, langabeak laguntzea, kultura sustatzea eta osasun eta irakaskuntza publikoa indartzea.
Bederatzi urte bete dituzue. Zeintzuk dira kolektiboaren helburuak?
Gure oinarria herri artea da. Vesarte gizarte moderno honetan kuantifikatu ezin daitezkeen produktuak sortzeko erreminta bat da. Gaur egun, dena da kontsumoa eta produkzioa. Guk horri ihes egin nahi diogu, eta beste abiapuntu bat hartzen dugu. Artista ez da arte galerian dagoena. Gure ekintzen bidez, nahi dugu herritarrak kalera ateratzea eta erakundeek kendu diguten espazioa berreskuratzea. Izan ere, hori da herri artea: herritarrek egiten dutena. Hori da gure esentzia.
Zirikatzeko eta egungo kontsumo eta produkzio eredua salatzeko sortu zen Vesarte. Fronte asko ditugu, eta helburua beti da artea kalera ateratzea. Performanceak, kontzertuak eta bestelako ekintzak egiten ditugu. Herritarrak elkarrekin aritzen direnean herri proiektuak aurrera eramateko, gizakiaren benetako esentzia ari dira sortzen.
Besteak beste, Musutruke proiektua duzue martxan, eta, horren bidez, doako ikastaroak eskaintzen dituzue. Nola lortzen duzue doan izatea?
Jende asko harrituta gelditzen da gurera etortzen denean. Ez dute ulertzen musu truk eskaintzen ditugula ikastaro guztiak, eta inork ez duela ezer kobratzen. Beste balio batzuk sustatzen ari gara; etekina bestelakoa da. 25 ikastaro baino gehiago ditugu martxan, eta, denera, 700 pertsonak parte hartzen dute. Harreman sare handia egiten ari gara, eta ikastaro batetik beste batzuk sortzen dira. Edonork proposa dezake bere ideia gurean. Gainera, argi izan behar dugu doan izateagatik ez duela zertan kalitate txikiagokoa izan.
Ez duzue inolako diru laguntzarik. Nola finantzatzen da Vesarte?
Joan den urte amaieran ireki genuen gure egoitza, Arrotxapeko sormen gunea. Egun, hamar kideren kuoten bidez lortzen dugu finantzatzea eta sormen guneari eustea. Bertan egiten ditugu ikastaro gehienak. Ez dugu inoiz jaso erakundeen diru laguntzarik, eta ez dugu jaso nahi. Herritarren parte hartzea da gure helburua. Hori da gure zutabe nagusietako bat. Ez dugu inoren menpe egon nahi, eta gure kabuz aritu nahi dugu. Artea, finean, arma gisa erabiltzen dugu.
Lohizune Amatria
Maindireak preso izango banindu bezala, ia burua atera ezinik, eskua luzatu, eta itzali dut iratzargailua. "Zergatik ari da joka?". Itzali, eta jada ahaztu dudan ametsean murgildu naiz berriro. Ez du luze iraun. Joka berriz. 04:05. "L...
Edurne Elizondo
Bat, bi hiru; bat, bi, hiru. Atseden hartzeko denborarik ez da. Asteburuko lehia dute La Unica errugbi taldeko emakumeek buruan. Bertzerik ez. Ohorezko Mailara igotzeko fasea jokatuko dute bertze zazpi talderen aurka, Iruñean, bihar eta etzi. Laugarren aldia da; hirugarrena jarraian. "Etxean aritzea pizgarri handia da guretzat; baina urduriago jartzen gaitu egoera horrek, aldi berean; erantzukizunaren zama sentitzen dugu". Ainhoa Diaz taldeko kapitainarenak dira hitzak; NUPeko zelaian erran ditu, entrenatzen hasi aurretik. Zaleen babesa jasoko dutela badaki. Eta zaleen artean izanen da, zalantzarik gabe, Cristina Nuñez Bakedano argazkilaria. 2015eko abenduan egin zuen bat taldearekin. Entrenamendu bati buruzko lana egitera joan zen, eta oraindik ez du utzi. Unicas izenburuko obra egin du, Nafarroako Gobernuak sorkuntza sustatzeko emandako laguntzarekin. Uharteko Arte Garaikideko Zentroan dira zintzilik Nuñez Bakedanok eta laguntza jaso duten gainerako artistek egindako lanak, Hamaika izenburuko erakusketan. Maiatzaren 7a bitarte ikusi ahal izanen da. Gero, nork berea eginen du.
Zelaian dena emateko prest den talde bera irudikatu nahi izan du Nuñez Bakedanok bere argazkietan. Hori baino anitzez ere gehiago. Jokalariak bilakatu ditu bere irudietako protagonista: jokalariak zelaian, baina, batez ere, jokalariak aldagelan, autobusean, elkarri txantxak egiten, elkarri besarkada bat ematen, elkar babesten; bizitzen, elkarrekin bizitzen, sufritzen eta gozatzen; komunitate bat osatzen. "Ez dugu urrun joan behar, nahi ditugun istorioak kontatu ahal izateko; finean, emakumeona bertze anitzen istorioa da", erran du egileak. "Ezberdinak dira, adin, toki eta inguru anitzetakoak, baina, guztiaren gainetik, errugbiarekin duten konpromisoak batzen ditu", laburbildu du Nuñez Bakedanok La Unicako emakumeen sekretua.
Familiak medikuntza ikas zezan nahi zuen, baina argazkigintzaren aldeko apustua egin zuen Nuñez Bakedanok, Iruñeko Arte eta Lanbideen Eskolan. Publizitatearen esparruan aritu zen, lehendabizi. Ez du utzi, baina freelance moduan egiten du lan orain. Ugandan aritu da, argazkigintza eskola sortu zuen irabazi asmorik gabeko erakunde batekin. Venezuelara joateko asmoa zuen handik itzuli zenean, errugbiarekin lotutako istorio baten berri ematera, baina La Unica agertu zitzaion bidean, eta ezin izan zuen bazter utzi. "Lagun batek eraman ninduen, behin, Arazurira, gizonen errugbi partida bat ikustera. La Unicako emakumeei buruz hitz egin zidan, eta erabaki nuen entrenamendu batera joatea".
1998an, NUPen
Nuñez Bakedanok ezagutu zituenean, 2015eko abenduan, Arazurin entrenatzen ziren, eta hantxe jokatzen zuten La Unicako emakumeek. Lehendabiziko entrenamendu saio hartako hotza ez zaio ahaztu argazkilariari. Jokalariek ez zutela sumatzen ere gogoan du. Orain, NUPen dute entrenatzeko eta jokatzeko zelaia. Izan ere, taldea hantxe sortu zen, 1998. urtean. Ordutik da kide Arantxa Ursua.
"Iñaki Bengoetxea baztandarrak jarri zuen taldea martxan; NUPera etorri zen, kirol zerbitzura, eta errugbian aritzen zenez, emakumeen taldea osatu nahi izan zuen. Lagun batek aipatu zidan, eta bat egin nuen", azaldu du Ursuak. NUPen sortu zen, beraz, orain La Unica den taldea. Ez zuen han luze iraun, ordea. 2003an utzi zuten jokalariek unibertsitatea: "NUPen euskararen aldeko protesta bat izan zen; Bilbon jokatu genuen, eta protesta horrekin bat egiteko, pankarta atera genuen zelaian. NUPen ez zuten ontzat jo; entrenatzaileari egotzi zioten ardura, eta kanporatzea erabaki zuten. Jokalariok, ondorioz, alde egin genuen".
Unibertsitatetik kanpo, beren kabuz ari ziren bertze hainbat emakumerekin bat egin zuten, eta La Unica taldean aurkitu zuten behar zuten aterpea. Gaur arte. Jokalariekin bat egitea ez dela erraza izan onartu du Nuñez Bakedanok. "Hasieran, ikusten ez ninduten sentsazioa nuen; lotsatia naiz ni, baina han nintzela oihukatzeko gogoa sentitzen nuen!". La Unicako jokalarientzat zelaitik kanpo zegoen kide bat zen argazkilaria, eta horrek ezartzen zuen haien arteko hasierako muga. "Zer egin nahi zuen ere ez genuen ongi ulertzen, hasieran. Bazter batean jartzen zen, eta haren kameraren zarata entzun bertzerik ez genuen egiten", azaldu du Ainhoa Diaz kapitainak.
Argazkilariak berak egindako irudiak ikusi gabe gorde zituen hasieran. Nafarroako Gobernuaren diru laguntza jasotzeko aukera agertu zen arte. Jokalariei erakutsi nahi izan zien, orduan, bere lana. "Argi nuen haiek proiektuarekin bat egin behar zutela aurrera jarraitzeko; bertzela, ez zuen zentzurik izanen", erran du Nuñez Bakedanok. Ikusi, eta La Unicakoei gustatu zitzaien argazkilariak egindakoa. Aurrera egin zuen argazkilariak. Proiektua martxan zen.
Lehen argazki horiek ikusi zituztenean hasi ziren jokalariak argazkilariaren asmoa ulertzen. Zelaitik kanpoko errealitatea bilatzen zuela, batez ere. Talde bilakatzen dituen elementuak islatu nahi zituela, jokaldi zehatz bat edo partida bateko une jakin bat baino gehiago. Izan ere, La Unicako emakumeak ezagutu zituenean, "komunitate emozional bat" aurkitu zuen Nuñez Bakedanok; hamaika lezio eman dion komunitate sendo eta indartsua.
Ikasi eta ikusitako guztiaren artean, hala ere, bi auzi nabarmendu nahi izan ditu argazkilariak: "Batetik, proiektuak ekarri dizkidan bi haustura jarri nahi izan ditut mahai gainean; egungo gizarteak feminitateari buruz duen kontzeptuaren haustura da lehenengoa; ni neu hamaika estereotiporekin hurbildu nintzen La Unicako jokalariengana, eta denak apurtu dira; bigarren hausturak egungo kirolaren maskulinizazioa jarri nahi du agerian; emakumeak ikusezin bilakatzen dira kirolaren esparruan. Bertzetik, zintzo izan nahi dut, eta argi eta garbi erran bi Iruñea edo bi Nafarroa ezberdin ikusi ditudala La Unicako jokalarien komunitate berean".
"Bi Iruñea badira, bi Nafarroa", berretsi du. "Zatiketa kulturala egon da, euskararekin lotutakoa. Orduak eman ditut jokalariei so, eta euripean ikusi ditut, bata bertzearen alde, bata bertzea babesten; Baztangoa eta Iruñeko Gaztelugibelekoa elkarrekin. Emakumeok ez zuten elkar ezagutu izanen errugbiak batu izan ez balitu; pentsatzeko hamaika moduk egiten dute bat taldean, baina haien artean ez dago mugarik. Lezio ederra da hori. Ni neu, Gaztelugibeleko Iruñe horretakoa naiz, euskaraz ez dakit, baina partidetan inor baino ozenago aritu naiz Neskak! oihukatzen. Ezberdintasunak guk jarri nahi ditugun tokian baino ez daude".
La Unicako jokalariek inork baino hobeki dakite hamaika koloretako taldea osatzen dutela. Hamaika tokitakoak dira, hamaika adinetakoak. 16 urte ditu jokalaririk gazteenak; eta 40 zaharrenak. Ikasleak eta langileak aritzen dira elkarrekin. Eta zerk batzen ditu? errugbiak. Edo, hobeki erranda, kirol horrekiko duten konpromisoak.
"Konpromiso hori zure egiten duzunean, zaila da taldea atzean uztea; finean, konpromiso horrekin lotuta dago dena, ez bakarrik zelaian gertatzen dena; taldea une oro osatzen dugu", erran du Maialen Marturet jokalariak konpromiso horren atzean zer dagoen azaltzeko. Ultzamakoa da, taldeko bertze hainbat kide bezala. Astean bitan egiten dute bat Iruñean, entrenatzeko. Urrunagotik etortzen da Clara Liso, Ejea de los Caballeros herritik, hain zuzen ere (Aragoi, Espainia). "Ordu eta erdiko bidea dut; baina errugbiak merezi du".
Errugbiaren koreografia
La Unicako jokalariekin bat egin baino lehen, Jose Lainez eta Concha Martinez dantzariekin lan egiteko aukera izan zuen Cristina Nuñez Bakedanok. Errugbi partidak ikusten hasi zenean ere, "nolabaiteko koreografia" sumatu zuen argazkilariak kirol horren atzean. "Hagitz estetikoa da".
Errugbian era guztietako gorputzek toki bat dutela nabarmendu du, halaber, Unicas lanaren egileak. "Azkarrak eta mantsoak, indartsuak eta biziak, kirolari bakoitzak badu bere egitekoa". Argazkilariaren hitzak berretsi dituzte La Unicako jokalariek. "Benetako talde kirola da gurea; ez dago partida irabaz dezakeen izarrik", erran du Ursuak.
Horrek badu lotura, jokalariaren ustez, errugbian nagusi diren balioekin. "Ez dugu bertze hainbat kirolak duten arrakasta, eta, ondorioz, eutsi ahal izan diegu errugbiak betidanik izan dituen errespetuzko balio horiei; errespetuzko jarrerak nagusi dira haurren artean, bai eta helduen artean ere", azaldu du La Unicakoak. Partida amaitzerakoan, adibidez, ilaran jarri eta bide egiten diote jokalariek aurkariari. Eta hirugarren zatia deiturikoan, bi taldeek egiten dute bat, elkar ezagutzeko, harremana sendotzeko.
Errugbiaz gozatzen dute La Unicako jokalariek, eta agerikoak dira haien ahaleginaren emaitzak. Ohorezko Mailara igotzeko fasea jokatuko dute bihar eta etzi. Halere, gizartearen gehiengoarentzat ikusezina da haiek egiten duten lana. "Niri amorrua ematen dit; emakume gisa amorrua eragiten dit jendea egiten dugunaz ez ohartzea; jendearentzat futbola baino ez da existitzen, eta errugbia erabat baztertuta gelditzen da. Saiatzen ari gara eskoletan gure kirola mugitzen, baina zaila da", salatu du Ane Zabalzak.
Bat, bi, hiru; bat, bi, hiru. Entrenamendua hasteko ordua da. Beren maila erakutsi nahi dute La Unicako jokalariek asteburuan. Kirolari langileak direla, eta onena emateko prest direla. "Gozatzera aterako gara zelaira; igotzea lortzen badugu, ikusiko dugu zer egin", erran du Ainhoa Diaz kapitainak. Korrika egiten hasi da; ondoan ditu Urzua, Zabalza, Haizea Donamaria, Ana Mariñelarena, Ixiar eta Maddi Brako ahizpak, Maialen Marturet eta taldea osatzen duten gainerakoak. 35 dira denera. Jokalariak, emakumeak. Komunitate bat, kameraren objektiboaren jomugan.
Kattalin Barber
Bertsoaren hiriburu bihurtuko da Iruñea bihar. Lehia, urduritasuna eta giro ona izanen dira Anaitasuna kiroldegian, 17:00etan hasita, Nafarroako Bertsolari Txapelketako finalean. Eneko Fernandez, Julio Soto, Xabi Maia, Eneko Lazkoz, Aimar Karrika, Ander Fuentes Itturri, Xabier Terreros Terre eta Julen Zelaieta ariko dira Anaitasunako oholtza gainean, txapel bakarra eskuratu nahian.
Azken txanpan sartu da, eta bihar bukatuko da, beraz, otsailaren 18an abiatutako txapelketa. Dena prest dute Bertsozale Elkartekoek bihar "egun handia" ospatzeko. Ander Perez elkarteko kideak azken hilabeteotan egon den giro ona azpimarratu nahi izan du. 1.500 entzule inguru izan dira saio guztietan, eta inoizko parte hartze handienarekin hasi zuten txapelketa: 35 bertsolarik eman zuten izena Nafarroako 43. Bertsolari Txapelketan, eta horietatik bederatzik lehen aldiz parte hartu dute lehian. Horiekin kanporaketa saio bat egin zen abenduan, Iruñean, eta, hartan, lau bertsolarik lortu zuten final-laurdenetara sartzea. Horrenbestez, 30 bertsolarirekin abiatu zen bigarren fasea.
Bost final-laurdenek, hiru finalaurrekok eta finalak osatu dute txapelketa. Saio guztietan erantzun ona jaso dutela adierazi du Bertsozale Elkarteko kideak. Gainera, bertsolaritza Nafarroako bazter desberdinetara eramaten saiatu izan dira. Tafalla, Auritz, Lakuntza, Irurita, Uharte, Bera, Antsoain eta Agoitz izan dira bertsoen lekuko. Horietan guztietan, "maila txukuna" eman dute bertsolariek.
Biharko finala "kolore askotakoa" izanen dela uste du Perezek. Lehendabiziko finala izanen da Xabi Maiarentzat, eta gainerako zazpiak "eskarmentu handiko" bertsolariak dira, 2015. urteko finalean aritutakoak. Julio Sotok hirugarrenez irabazi zuen txapela orduan, eta laugarrenaren bila joanen da bihar. Zelaietak behin jantzi du txapela, eta hamar aldiz parte hartu du finalean; Sotok, zortzitan; Terrerosek eta Lazkozek, bost aldiz, eta Fuentesek, Karrikak eta Fernandezek, berriz, hiru aldiz. "Kolore askotako finala izanen da, bertsolariak ibilbide eta kantaera desberdinekoak direlako".
Aurten, zazpi emakume baino ez dira lehiatu —Saioa Alkaiza, Alazne Untxalo, Ioar Tainta, Joana Ziganda, Amaia Elizagoien, Sarai Robles eta Irati Majuelo—, eta ez dute lortu finalera heltzea. Bertsozale Elkarteari hausnartzea dagokiola uste du Perezek: "Gogoeta batzuk martxan ditugu, eta sakontzeko beharra badugu, etorkizunean berriro errepika ez dadin".
Estitxu Arozena izan da emakume bakarra Nafarroako txapela janzten. Bi aldiz irabazi zuen, 1995ean eta 1998an. "Bertso eskoletan gero eta emakume gehiago daude, baina egia da plazarako urratsa ez dutela hainbestek egiten", dio Perezek. Alazne Untxalo bertsolaria finalaurreko batera iritsi zen, Beran martxoaren 18an jokatu zenera. Saioa Alkaizarekin batera, fase horretara iritsi diren emakume bakarrak dira.
Txapelketan gustura aritu dela dio Untxalok, eta pozik dagoela egindako lanarekin. "Finalerdietan hemezortzi bertsolaritatik bakarrik bi emakume geunden; hortaz, proportzioan aukera gehiago dute gizonek; guk egin ahal duguna egin dugu", esan du.
Bat egin du Perezekin, eta kontatu du 14 urtera arte neskak aritzen direla bertsotan, baina, momentu batean, utzi egiten dutela. "Konplexuak, gaizki egiteko beldurra, jendaurrean aritzea... Faktore horiek guztiek zerikusia dute". Gogoan izan du Aurizko saioa, otsailaren 19koa. Sei bertsolaritik lau emakume ziren. "Gure artean giro bikaina egon zen, kantuan hasi aurretik, bitartean eta bukatu eta gero, elkarri lagunduz eta aholkuak ematen". Argi du Untxalok: bertsolaritzak emakume eta gizonen arteko parte hartze orekatuagoa izango balu, finalaren irudia desberdina izango zatekeen.
"Gizartearen arazoa"
Gizartean jarri du arreta: "Gizartearen arazoa da, eta bertso eskoletan islatzen da. Rolak hautsi behar ditugu, eta hezkuntzan lan handia egin. Finalera iristen banaiz, ez dut nahi iristea emakumea naizelako, baizik eta bertsolaria naizelako", esan du Untxalok. Nafarroako Bertsolari txapelketan aritu da 2007tik. Biharko finalaren emaitza "irekia" ikusten du Untxalok. Zortzi bertsolariek saio txukuna eginen dutela ez du dudarik, "maila handikoak" direlako.
Nafarroako Bertsolari Txapelketa urte osoan egiten den "lan isilaren fruitua" da, Perezek dioen moduan: "Parte hartzaile kopuru handiak erakusten duen sasoi ona estuki lotuta dago azken urteotan Nafarroako Bertsozale Elkarteak transmisio arloan egin duen lanarekin, gazte eta helduei bertsolaritza ezagutu eta bertan aritzeko aukerak emanez, bertso eskolen bitartez".
Era berean, nabarmendu nahi izan du Nafarroako ikastetxeetan garatzen den Bertsolaritza irakaskuntzan programa. 2.400 ikasle baino gehiago dira urtero bertsogintza eta ahozkotasuna lantzen dutenak. "Sare handia dago Nafarroan bertsolaritzaren inguruan urte osoan hainbat eta hainbat ekitaldi aurrera ateratzen dituena eta bertsolaritza bizirik mantentzen duena", azaldu du Perezek. Unerik ikusgarriena Nafarroako Bertsolari Txapelketa den arren, oinarrian "eguneroko lan izugarria" dagoela berretsi du. Izan ere, gaur-gaurkoz, 39 bertso eskola daude martxan eta lanean Nafarroan.
Edurne Elizondo
Ez dago egun onik kaleko saltzaile garenontzat". Lamine Bathilyk erran zituen hitz horiek, Iruñean, joan den martxoaren 22an, SOS Arrazakeria erakundeak antolatutako jardunaldietan. Bartzelonan sindikatua sortu dute kaleko saltzaileek, bat egin, eta beren jardueraren kriminalizazioari aurre egiteko, eta elkarte horretako kide da Bathily. Nafarroan ez da gisako erakunderik. Egia da Bartzelonan baino kaleko saltzaile gutxiago aritzen direla herrialdean, baina aritzen direnentzat ere, hangoentzat bezala, egun onik ez dago. Bathilyk mahai gainean jarritako errealitatea bera da kaleko saltzaile guztientzat, eta errealitate hori salatu nahi izan du Paperak eta Eskubideak Denontzat plataformak, Iruñean, Senegalgo bi kaleko saltzaileren aurka egindako epaiketaren egunean: protesta egin du, Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiaren aurrean.
Joan den ostiralean deitu zituzten Bilbon bizi diren bi kaleko saltzaileak Nafarroako auzitegira. 2013. urtean, Lizarrako bestetan izan ziren, eta han atzeman zituen Poliziak. Ostiralean, hainbat herritarren babesa jaso zuten. Urduri ailegatu ziren senegaldarrak epaitegira, eta nahiago izan zuten adierazpenik ez egin. Behin eta berriz eskertu zuten, hala ere, jasotako elkartasuna eta berotasuna. "Eskerrak eman bertzerik ezin dugu egin", erran zuten biek, epaitegitik atera zirenean.
Sententziaren zain gelditu da beren auzia. 1.500 euroko isuna eskatu du fiskalak saltzaile bakoitzarentzat. "Hasiera batean, markentzako kalte-ordaina ere eskatu nahi izan zuen, baina hori bertan behera gelditu da, azkenean, zorionez. Kontua da perituak dendako produktuen salneurria hartzen duela kontuan saltzaileon aurkako auzietan, eta, ez, ordea, karrikan duena", azaldu zuen SOS Arrazakeriako kide Beatriz Villahizanek, Iruñeko joan den ostiraleko epaiketa amaitu eta gero.
Kaleko saltzaileen aurkako "jazarpena" salatu du behin eta berriz SOS Arrazakeriak, hain zuzen ere, eta, senegaldarren aurkako epaiketa dela-eta, babesa eta elkartasuna agertu nahi izan die erakunde horrek karrikan aurrera egiten ahalegintzen diren langile guztiei. Ostiraleko epaiketa salatzeko egindako elkarretaratzean parte hartu zutenek argi utzi zuten tokikoak bertakoak eta kanpokoak, denak direla langile, eta, ondorioz, langile borrokatzat jo zuten karrikako saltzaileen aldeko aldarria ere.
Jarduera horren "kriminalizazioa" salatu du Villahizanek. "Kaleko salmenta da paperik ez dutenentzako aukera bakarra, kasu anitzetan; haien kontra egiten du sistemak, ordea, eta ez da bidezkoa". Zigor kodearen erreformak berez zaila zen egoera are zailago bilakatu duela erantsi du SOS Arrazakeriako kideak, gainera. "Gogorragoa da". Iruñeko epaiketan erreformaren aurreko legedia izan dute kontuan, 2013an atzeman zituztelako kaleko saltzaileak; erreforma hori egin aurretik, alegia.
Epaiketaz harago, kaleko saltzaileen egunerokoa jarri nahi izan du SOS Arrazakeriak erdigunean. "Guztiok dugu gure eskubide guztiak bermatuta lan egiteko eta bizitzeko eskubidea; kaleko saltzaileen jarduera arautzeko ordua da", eskatu du Villahizanek.
Zigorraren ondorioak
Kaleko saltzaileen jarduerak jaso dezakeen zigorra epaileak agintzen duenaz harago doala nabarmendu du SOS Arrazakeriak. "Zigor aurrekariak izateak ondorio larriak ekartzen ahal ditu migratzaileentzat; gerta daiteke paperik ez dutenek beren egoera erregulatzeko aukerarik ez izatea; paperak dituztenek ere horiek berritzeko aukera gal dezakete", nabarmendu du SOS Arrazakeriako kideak.
Errealitate horrek pertsonen oinarrizko eskubideak bazter uzten dituela salatu du erakunde horrek, eta egoerari "behingoz" aurre egiteko beharra jarri du mahai gainean. Bertzela, kalean saltzeagatik epailearen aurrera joan behar izaten duten migratzaileek kanporatzeko agindua jaso dezakete; babesgabe gelditu daitezke, "erabat". "Kanporatzeko aginduaren mehatxua ezin dugu onartu; ezta pertsona horiek atzerritarrentzako zentroetan ixtea ere", nabarmendu du Villahizanek.
Senegalgo saltzaileen auzia sententziaren zain gelditu da. Absoluzioa eskatu du haien abokatuak, eta absoluzioa espero dute saltzaileek eta SOS Arrazakeriako kideek ere. "Ez dezagun berez zaila den egoera bat are zailago eta gogorrago bilaka", erran du Beatriz Villahizanek. Epaitu dituzten biak eta kaleko gainerako saltzaileak ditu gogoan. Langileak.